КНІГІ ОНЛАЙН

Прыняць удзел у вычытцы распазнанага тэксту Падрабязней

З неапублікаванай спадчыны

Манаграфіі, артыкулы, вершы, матэрыялы навуковай канферэнцыі, успаміны сучаснікаў

Аляксей Мельнікаў

Выдавец: Чатыры чвэрці

Памер: 592с.

Мінск 2005

136.2 МБ

30Васенко П.Г. «Кннга Степенная царского родословмя» м ее значенме в древнерусской мстормческой пнсьменностн // Запнскм мстормко-фмлологмческого факультета Нмператорского Санкт-Петербургского унмверснтета. Ч. 73. — 1904. С. 225.
Нам здаецца, аднак, што справа тут крыху складаней.
Кніга «Сказаннй о святем благочестнм русскмх началодержец», якая звычайна называецца «Ступеннай кнігай царскага радаслоўя» (падзеленая на 17 граняў — саслоўных ступеняў, адсюль яе назва), была складзена, як звычайна лічыцца, у 15601563 гг. па ініцыятыве мітрапаліта Макарыя (1482-1542-1563) духоўнікам Івана IV Грознага Андрэем (пазней — мітрапаліт Афанасій). Гэтае вызначэнне аўтарства Ступеннай цалкам гіпатэтычнае. 3 другога боку, існуе традыцыя, якую падтрымліваў і на якую неаднаразова спасылаўся В.Тацішчаў (гістарыёграфу маглі быць вядомыя не дайшоўшыя да нас звесткі), што «Ступенную кнігу, паводле сказання Ігнація дыякана, склаў спачатку Кіпрыян мітрапаліт, а Макарый папоўніў радаслоўе... Пасля яго Нікан патрыярх... працягнуў. Пасля многія працягвалі...»31. Характар дзейнасці свяціцеля Кіпрыяна (каля 1330-1406 г.), мітрапаліта Кіеўскага і Літоўскага (з 1375 г.), мітрапаліта Маскоўскага і ўсяе Русі (з 1381 г.), калі б ён і сапраўды з’яўляўся аўтарам першай рэдакцыі Ступеннай кнігі, шмат вытлумачваў бы і праблему аб тым, якім чынам узнік падобны склад гэтага зборніка, падпарадкаванага ідэі ўзнаўлення былых сувязяў вялікіх княстваў Літоўскага і Маскоўскага (дзеля чаго і спатрэбілася аўтару асоба Еўфрасінні Полацкай, з роду якой паходзілі літоўскія вялікія князі і якая сама належала да сямейства Рурыкавічаў). Уласна кажучы, і асоба мітрапаліта Макарыя як магчымага стваральніка або натхняльніка Ступеннай таксама вытлумачвае яе характар, праўда, ужо інакш — як ажыццяўленне тэорыі старца Філафея «Масква — трэці Рым».
У любым выпадку, Ступенная, уяўляючы сабой адначасова і твор па царкоўнай і грамадзянскай гісторыі (сістэматызацыя разнастайных звестак з летапісаў і хранографаў), і генеалагічны дослед, і збор агіяграфічных апавяданняў, размешчаных паводле генеалагічнай схемы, — сцэментавана, нягледзячы на ўяўны эклектызм, дамінуючай ідэяй, якой падпарадкавана «утылітарная» мэта зборніка як «торжественной кнмгн», прысвечанай услаўленню кіруючай дынастыі, — менавіта: паказаць роднаснасць дынастычных ліній літоўскіх і маскоўскіх валадароў. Пагэтаму постаць Палачанкі, продкам якой быў роўнаапостальны Уладзімір (прыгадаем устаўку ў Жыціе «генеалогіі» Еўфрасінні), а таксама фігуры шэрагу іншых
ЗІТатшцев В.Н, Нсторня Росснйская. Т. 1. С. 231-232.
дзеячаў, у тым ліку і літоўскіх мучанікаў Іаана, Антонія і Яўстафія, таксама з’яўляліся апраўданнем панславістычных і панправаслаўных (у выпадку аўтарства свяціцеля Кіпрыяна) або імперскіх (у выпадку аўтарства Макарыя і Афанасія) амбіцый, што існавалі ў Маскоўскай дзяржаве адпаведнага часу.
Пакінуўшы праблему аўтарства Ступеннай кнігі, пяройдзем да тэксталагічнага даследавання Жыція Еўфрасінні Полацкай адпаведнай рэдакцыі.
Нагадаем элементы «сігнальнай лініі» рэдакцыі К, вызначаныя раней. Па-першае, гэта «генеалогія» прападобнай князёўны. Па-другое, гэта адсутнасць лакуны ў прачытанні фразы «случм же ся девнцм сей ученне бытм кнмжному пнсанмю, еіце не достмгше ей в возраст телеснаго естества, мже молнтвы плод». Патрэцяе, гэта памылка ў іншым месцы: «она же ему то разрешаше, ц добро получаше, но всех хотяше мметм яко едннодушно». Такім чынам, калі да ўсяго гэтага дадаць, што названымі «сігнальнымі часткамі» не абмяжоўваецца ўся колькасць розначытанняў К з С і М, наўрад ці выкліча сумненні ў мэтазгоднасці выдзялення К у асобную рэдакцыю.
Пытанне ў тым, ці з’яўляюцца ўсе спісы Жыція Палачанкі, што знаходзяцца ў 6 грані 5 ступені К, нейкай «аднароднай масай». Менавіта такой думкі прытрымліваўся аўтар ужо згаданага артыкула ў «Слоўніку кніжнікаў і кніжнасці»: «усе спісы жыція гэтай рэдакцыі, a іх каля 100, узыходзяць да рукапісу ДГМ, Чудаў. зб., № 358/56»32. Як бачым, у артыкуле размова не заходзіць пра наяўнасць варыянтаў унутры самой рэдакцыі К. Нам невядомая (дакладней, не прагледжаная de visu або непрааналізаваная) сотня спісаў Ступеннай кнігі. Тым не менш, нават зараз мы можам гаварыць пра наяўнасць як мінімум трох варыянтаў К, прычым трэба адзначыць, што гэтыя варыянты не супадаюць з трыма тыпамі Ступеннай, вылучанымі ў свой час П.Васенкам.
Пры дапамозе табліц 16 і 17 параўнаем паміж сабой спісы Жыція прападобнай Еўфрасінні, якія знаходзяцца ў рукапісах:
1)	Ступеннай кнігі БАН, 32.8.1;
2)	Ступеннай кнігі РНБ, Саф. № 1378;
3)	Зборніка РНБ, Q. 1.493.
32Воронова Е.М. Жнтме Евфросннмм Полоцкой // Словарь кнмжнмков м кнмжностм Древней Русм. Вып. 1. С. 147.
Табліца 16
Ступснная кніга БАН, 32.8.1
...н нача tcjiom утсрпатн н ссрдцсм ужасатнся, н лкце на зсмлю прсклонншс на долг час, ннчюіцн восклоншнся, н возрс на ся, н воздохнув, н прослсзнвся, глагола сй...
...не бойся, госпожс моя, убойся Господа, владсюшаго мя вссю тварню, н нс отлучя мсне ангсльскаго чнна...
Ступснная кніга РНБ, Саф. № 1378
...н нача утсрпатн тслом, н глагола сй...
...поймшн с собою сднну чсрннцу...
...почто мн, чадо мос, снцс сотворнла ссн...
...н по малс врсмснн прнсла отец к нсй н рсчс ей: «Пустн ко мнс ссстру свою». Она жс отвсшавшн: «Еіцс нс нзвычс вссй грамотс».
Ты, Господн ссрдцсвндчс, благодатслю, Божс богом, мнлостнвый Господн, прнзрн на храм Свой, яжс создах во нмя Твос, якожс рсчс Соломон.
...но не убойся, госпожс моя, ннкакожс н нс отлучн мснс аггсльскаго чнна вндстн сподобмтнся любовню, но убойся ты Господа, владсюіцаго вссю тварню н прнчтатн мя ко нзбранному стаду мыслсных овсц...
...понмшн с собою сднну ссстру
старнцу...
...гючто мн лнцс твос н лспота твоя сотворнла еск...
...н по малс врсмснн прнсла отсц к нсй людей свонх н речс ей: «Пустн ко мнс ссстру свою да увнжу ся здраву н возрадовахся бы онсй н утсшнлася бы душа моя». Людн жс сго, прншсдшм к прсподобнсй Ефроснннн, н повсдаста сй прншсствнс отца ея н вся подробну повслснная нм мзрсчс к нсй. Ефроснння жс отвсшавшн к ннм, рсчс: «Здс діцн сго здрава ссть, но стс нс мзвыкпа вссй грамотс; донслсжс навыкнула будст, н тогда пошлю сс к тсбс».
Ты, Господн чсловсколюбчс н ссрдцсвндчс, благодстслю мнлостнвый, сподобнвый мя содслатн н нсполннтн жсланнс ссрдца мосго, нжс Твонм пронзволсннсм создах во нмя Твос, якожс рсчс пророк.
Зборніка РНБ, Q. 1.493.
...п тслом нача оі^патн, н ссрдцсм ужасатнся, н лнцсм на зсмлю прсклоншс на долг час, понйчс, возклоншсся, н возрс на юность ся, воздохнув н прослсзнвся, глагола к ней...
...нс бойся, госпожс моя, убойся Господа, владычсствуюіцаго вссю тварню, н нс отлучн мснс ангслскаго чнна...
...покм с собою сднну чсрннцу...
.. .почто снцс сотворнла ссн...
...по малс жс врсмснн прнсла отсц к нсй н рсче ей: «Пустн ко мнс ссстру свою». Она жс отвсіцавшн: «Еіцс нс нзвычс всей грамотс».
Ты, Господн ссрдцсвсдчс, благодатслю, Божс богом, прнзрн на святый храм ссй, яжс создах во нмя Твос святос, якожс Соломон рсчс.
...мата жс сю жалостно терзашсся...
...поклонйся трйжды й прйймшй прсчйстос Тсло...
1
...ужс нам лспо датй Прсдйслава князя...
...рада йду, яко ііовслйт мй, тако будст воля Господня о мне...
...блажсная же Ефросннйя, пославшй, прйзва спнскопа, тогда престол правяіца святой Софйй нарнцасмаго Дйонйсйя, й введшй ея в цсрковь, й повелс острйіцн йх.
...й нде брат ея Давйд й сестра ся Еупраксня й сушйй с нею. Она же, лсжаше на ложй своем, хваляше Бога, глаголюіцй: «Господй, прйзрм на рабу Твою Еуфросйнйю й помйлуй Мя». Н прймдоша бывшйй на Нордане.
...благословсн Бог, праіцая всякого человска, грядуіцаго в мйр...
...да нс возглаголет мй на Страшнсм твосм судйіцй нйчтожс пред Тобой, Господй, злый враг, вступйх ногама свойма на змйсву главу сго й сопротйвйхся дсрзостй сго окаянной...
...мата жс сю жалостйю плакашася, бняше в псрсм своя й власы своя тсрзашс...
...поклонйся трчяоды й прйложй руцс свой к персем свочм, й прйймшс от ерся прсчйстос Тсло...
2
...лспо ужс ссть нам датй за Прсд слава князя...
...рада ссмь йттй, якоже повслйт мй, будй воля Господня о мне, грсшнсй...
...блаженная жс Ефросйння, повслсвшй прйзвата епмскопа, тогда правяша прсстол святсй Софйй нарйцасмаго ймснсм Дйонйсйя, й введшй ю в цсрковь, й повеле острншй ся.
...но посла брата свосго Давнда й ссстру свою Еупраксню й йнйй суіцмн с НЙМЙ. ЕфросйНйя жс моляіцйся на ложй свосм й моляіцс Бога, глаголюіцс: «Владыко Вседержнтслю, прнзрн на мя, грешную рабу Твою Ефросмнйю й помнлуй мя». Н прймдоша от йордана Господня брат ся й ссстра.
...благословсн Бог мой, просвсіцая й освяіцая всякого чсловска, прмходяіцаго в мйр...
...да не возглаголст мй на Страшнсм твоем суде Хрйстовс прсд Тобою, Господй, й злый враг, вступйх ногама свойма на змйсву главу сго. Аз жс, окаянная...
...матн жс сю жалостй ірьзашсся...
...поклонйся 3-жды й прйсмшй пречйстос тсло Господнс...
Табліца 17
3
...ужс нам лепо датй за прсславнаго князя...
.. .с радостню нду, якожс Господсвй годс, тако будс...
.. .блажснная прйзва спйскопа Дйонйсйя, й ввсдшй йх в цсрковь, й повслс спнскопу ПОСТрйІЦЙ ЙХ.
...брат жс ся Давйд й с нйм прочйй шсдше на йордан.
.. .благословсн Бог, хотяй ессм чсловском спастмся й в разум йстйнный прййтй...
...да нс возглаголст на мя на Страшнсм Твосм судшцн нйчтожс прсд Тобою.
У Табліцы 16 мы імкнуліся прадэманстраваць падобнасць тэкстаў 1 і 3 спісаў і іх адрозненне ад 2; у Табліцы 17 — падобнасць 1 і 2 і іх адрозненне ад 3. Зразумела, мы не прыводзілі спіс усіх
розначытанняў і, вядома, кожны з трох выдзеленых намі тыпаў не абмяжоўваецца адным спісам. На гэтых падставах здаецца мэтазгодным падзяліць спісы рэдакцыі К на тры варыянты, прычым варыянт К1, па нашым меркаванні, болей, чым К2 і КЗ, блізкі да рэдакцыі С, а таксама да самога архетыпу К.
Спынімся на больш падрабязнай характарыстыцы кожнага з трох варыянтаў К.
К1
1.	Ступенная кніга. БАН, 32.8.1. С.667-703: «Месяца мамя 24. Жмтме м подвнгзй блаженныя м преподобныя Еуфросмннм, нгуменнм Вседержмтеля Спаса в Полотсте граде. Благословн, Отче», і інш.
Першы варыянт рэдакцыі К прадстаўлены найбольшаю колькасцю спісаў. Усе яны амаль не адрозніваюцца адзін ад аднаго за выключэннем асобных памылак, апісак, няправільных інтэрпрэтацый таго ці іншага звароту, а таму іх можна лічыць аднароднымі. Розначытанні, што маюцца ў спісах К1, адзінкавыя і нязначныя. Так, напрыклад, у спісе рукапісу РНБ, Эрм. № 446/2 чытаем: «благословен Господь Бог КІзрамлев, Бог Авраамов, Бог Псааков, несть Бог мертвых, но жмвых», у спісе РДБ, Ф.436, № 414 бачым: «не можешн понестм тяготы мняшескаго чяна м жмтмя», у тэксце Ступеннай кнігі РНБ, Эрм. № 386/1 — «преодолеваше славным свомм княженмем м братством» і да т.п. Зразумела, што гэтыя і да іх падобныя прачытанні не могуць прэтэндаваць на прыналежнасць іх да «сігнальнай лініі» К1.