З неапублікаванай спадчыны
Манаграфіі, артыкулы, вершы, матэрыялы навуковай канферэнцыі, успаміны сучаснікаў
Аляксей Мельнікаў
Выдавец: Чатыры чвэрці
Памер: 592с.
Мінск 2005
Табліца 25
пп
...й по малех днех прйчдс отсц сю в монастырь, глагола: «Чадо мос мйлос, что сс сгьтворй? Прйложй сстованйс к сстованйю». Блажснная жс Ефросснна
с-к-м
...прнсхав к манастырсвч, й глагола: «Чадо мос, что створч? Прнложн мй сстованчс к сстованйю душй мосй, псчаль к псчалй». Н сня сму глаголюту от горсстй ссрдца свосго, рскамй слсз часто йзлйвашс от очню свосю, любсзно дрьжа Евдоксю й глагола: «Чада моя, на сс лй вас родйх, йлй на сс вас мата воспйтэ?..» Всй жс боярс
глагола отцу своему: «Что радн псчалусшнся нама? Нмасвс бо помоіцьннка сдмнаго Бога» Н отндс отсц ся в дом свой.
...бс жс любнм сй брат Вечсслав нмснсм, н той прнеха к ней с княгннсю н с дстьмн, горко плачася. Н повслс отнтн ему, где бс обнтал. Детн же сго повелс оставнтн ссстре свосй Евдокйн. «Хошу бо я, — рсче, — понсвестнтн бсзсмсртному Жсннху»...
...сретс же ю царь ндый на Угры, с вслнкою чсстню посла ю в Царьград. Н благословснне прннмшн от патрнарха, пондс в Нсрусалнм.
сго слышавше жалость князя свосго, горко плакахуся о напрасной псчалн князя свосго. Блажснная жс Еуфроснння отвсшсвашс ко отцу свосму: «Что радн псчалусшнся на мя? ймссвс псчальннка н помошннка сдннаго Бога». Отсц жс ся малу утеху прннм от словссн прсподобныя Еуфроснннм, сха в дом свой.
...н бс любнм сй брат Вячсслав; прнсха н той к ссстрс свосй Еуфроснннн co княннсю Н 3 дстьмн свонмн. Н прмшед, н поклоннся сй н рсче: «Госпожс моя матн н ссстро!..» М горко сму плачуіцуся. Блажсннаа же Еуфросннна повслс нтн к домовн; дстн же сго повсле оставнтн у ссстры свосй Евдокен. дан же бысть дар блаженнсй Еуфроснннн от Бога: ашс кого зряшс очнма свонма, то разумеяшс, в косм чсловсцс сосуд будст нзбран Боговй. Тогда жс прсблажсннаа Еуфросннна, вндсвшн братаннс свон, н рсчс нма: «Хоіцу ваю обручнтн Жсннху бсзсмсртному й ввестн в чсртог Царства Его»...
...н срсте ю царь ндый на Угры, с вслнкою честню посла ю в Царьград. Она жс пряшедшн н вшсдшн в вслнкую цсрковь святыя Софня, н поклоннся та жс н вссм святым Божннм цсрквам, н благословяся от патрнярха, н покупнвшн разнолнчныя фнмняны н каднлннцу злату, н ндс во Нсрусалнм.
Вывад, які здаецца найболей верагодным з аналізу прыведзеных і да іх падобных розначытанняў, — той, што рэдакцыя ПІІ яшчэ больш, чым ПІ, залежная ад тэкстаў адной з пашыраных рэдакцый Жыція. Значна цяжэй вызначыць, ад якой менавіта. Пэўна можна сцвярджаць толькі тое, што пратографам ПІ і ПП не мог быць тэкст Д: у іх няма ніякіх агульных прыкметаў у характары выкладання матэрыялу.
Што ж да «канкардантных» рэдакцый, дык судзіць, тэкст якой з іх з’явіўся пратографам П, магчыма толькі на падставе ўскосных, і да таго ж вельмі няпэўных, дадзеных. Справа ў тым, што наяўнасць той ці іншай «сігнальнай часткі» ўжо не можа служыць паказчыкам: рэдактар мог апусціць эпізод, што змяшчаў «сігнальную частку», як непатрэбны. 3 наяўнасці «сігнальных частак» таксама нельга рабіць далёка ідучых вывадаў: кніжнік мог карыстацца некалькімі пратографамі, хаця гэтае і малаверагодна. Урэшце, нешта падобнае бачым мы, як здаецца, у П1. У тэксце яе маецца шэраг эпізодаў, якія падштурхоўваюць да дапушчэння менавіта аб наяўнасці некалькіх пратографаў. У ПІ няма «генеалогіі» Еўфрасінні, але затое на арк. 397 адв. чытаецца фраза «бе бо дар преподобней Ефросеннк от
Бога дарован: вндетн, в коем человеце хоіцет бытм сосуд Святаго Духа». У большасці спісаў С-К-М чытаецца ў дадзеным выпадку «сосуд Боговн», і толькі ў КЗ фігуруе «сосуд Святаго Духа». Але няма падставаў лічыць менавіта КЗ адзіным пратографам П1, паколькі ў спісах КЗ Спасава царква ўсюды называецца царквой Праабражэння, а ў ПІ гаворыцца менавіта аб «церквм Спаса всех». Пратографам ПІ наўрад ці быў які-небудзь спіс М, бо, па-першае, стыль П1 не мае ніякіх слядоў уплыву Макар’еўскай школы, а падругое, замест слова «пеіцера» («во еднной пеіцере»), ужытага ў М, у ПІ чытаецца архаічнае «голубец», як у С і К. Але гэтага таксама недастаткова, каб поўнасцю выключыць М з шэрагу магчымых пратографаў ГП.
Са значна большымі падставамі гэта можна зрабіць у выпадку з ПП. Мы ўжо казалі пра прынцыпы скарачэння пашыранага тэксту рэдактарам ПП. У рэштках «цытат» з пашыранай рэдакцыі, якія захаваліся ў апавяданні ПП, увесь тэкст якой і складаецца з падобных рэштак, таксама няма ніякіх слядоў уплыву Макар’еўскай традыцыі. У ПІІ захаваліся эпізоды пра сустрэчу імператара з упамінаннем венграў, чаго няма ў ПІ, а таксама заўвага пра пахаванне прападобнай ігуменні (а гэта «сігнальныя часткі» С1), ды і рэдкае імя пляменніцы Еўфрасінні чытаецца ў ПП і С1 падобна: «Кмро Ноанна»-»Кмроанна». На гэтай падставе мы дапускаем большую блізасць ПП да С1, чым да іншых спісаў С-К.
Вельмі блытае тэкстолага зайздросная згода рэдактараў ПІ і ПІІ у пытанні аб дні скону прападобнай Палачанкі: 23 мая. Гэтая дата ў спісах «канкардантных» рэдакцый сустракаецца адносна рэдка — толькі ў некаторых спісах С2 і ў М. Значыць, і гэтыя спісы маглі з’яўляцца пратографамі ПІ—ПП.
Сфармуляваць вывад аб паходжанні пролагавых рэдакцый Жыція Еўфрасінні Полацкай, на падставе вышэйсказанага, можна толькі ў негатыўным ключы: нельга назваць спіса якой-небудзь пэўнай з «канкардантных» рэдакцый у якасці пратографа ПІ-ПІІ; з болылай або меншай ступенню верагоднасці ім мог быць практычна любы з іх. Адпаведна ўсе спісы С-К-М можна лічыць патэнцыяльнымі пратографамі пролагавых рэдакцый, што адлюстравана на стэме 11:
АЖ
; СЗ г—- ^^ПП: ЦНБ АНЛіт., F.1.19-98
! сі / \ архетып М
: К2 !
Рэдакцыя Д уключае два вядомыя нам спісы:
1. Кніга жыцій святых айцоў месяца мая. РДБ, Ф.344, № 170, арк.239 адв. — 244: «В той же день (23 мая — А.М.) жнтме преподобныя матере нашея Еуфроснннм девмцы, ягуменнк обнтелм святаго Спаса в Полоцке. (От Велнкой Ммнем Четм вкратце)»37.
2. Зборнік. РДБ, Ф.236, № 157, арк. 287 (289)-287 адв. (289 адв.): «В той же день (23 мая — А.М.) жмтне преподобныя Еуфроснннн, Полоцкмя нгуменпн».
Свяціцель Дзімітрый, мітрапаліт Растоўскі, у міры Даніла Туптала (1651-1709), знакаміты царкоўны пісьменнік і багаслоў, які атрымаў адукацыю ў Кіева-Магілянскай акадэміі, вядомы найперш сваёй грандыёзнай літаратурнай працай — складаннем новай рэдакцыі «Жыцій святых»38, якой ён заняўся па даручэнні Кіева-Пячорскай лаўры ў 1684 і якую завяршыў у 1705 г. «Жыціі святых» сталі менавіта новай рэдакцыяй, складзенай у выніку велізарнай тэксталагічнай працы, і іменна пагэтаму мы не называем Жыціе Еўфрасінні Полацкай Дзімітрыеўскай рэдакцыі новым творам, хаця яно шмат у чым адрозніваецца ад «канкардантных» рэдакцый. Адзначым, што і сам мітрапаліт Дзімітрый не адмаўляў залежнасці сваіх тэкстаў ад першакрыніц. Так, да прыкладу, у Жыціі Палачанкі маецца заўвага: «От Велнкой Ммнем Четм вкратце». Далей мы яшчэ будзем весці гаворку пра гэтую спасылку.
Падобна рэдактарам пролагавых рэдакцый, Дзімітрый, не парушаючы паслядоўнасці эпізодаў, але апускаючы некаторыя з іх,
37Тэкст даволі спраўна спісаны з аднаго з друкаваных выданняў «Кнігі жыцій святых", якія мы таксама адносім да рэдакцыі Д.
38 «Хотя достойным образом совершнтм подвнг, возложенный на тя от Бога, первее укреплял есм свою душу прочнтанмем жмтня святых, предполагая себе подражанме оньім: та же, почувствовав пользу, мз того пронстекаюіцую, не обленнлся есм бытм сппсателем жнзнм тех, с нмммже ныне в невечернем свете лнкуешн», пяецца ў акафісце свяціцелю Дзімітрыю (кананізаваны ў 1752 г.).
пераказваў іх сваімі словамі, захоўваючы простую мову, але рабіў гэтае значна больш па-мастацку, чым рэдактары П1 і П11. Цікава, што, не адмаўляючыся ад простай мовы, свяціцель не толькі пераносіў у свой тэкст рэплікі, што меліся ў С-К-М, і не проста ўкладваў у вусны персанажаў словы, ім жа самім і напісаныя (за выключэннем рэдкіх выпадкаў). Творчы момант і момант запазывання ўзаемадзейнічалі, і гэтае ўзаемадзеянне вызначыла адметнасці стылю рэдакцыі Д. Вось некалькі прыкладаў:
Д;1
...явнся жс аггел н епнскопу в внденнн, глаголя: «Всдн рабу Божню к цсрквн Спаснтслсвой, яжс в Сслцс, н всслн ю прн той церквн, яко да будст тамо монастырь освяіцснных Богу дев, нхжс хоіцст спастн ссю рабою Своею, сяжс молнтва яко мнро восходнт к Богу н яко вснец на главс царевс, тако почнвает на нсй Дух святый, н яко сняст солнцс по вселсннсй, СЙЦС просня жнтнс ея прсд аггслы Божннмн».
Госпоже н сестро моя! Вся красная мнра сего нн во чтожс вмсняю, а сня брачная украшення даю в цсрковь Спаснтслсву н сама хошу браком духовным Тому сопряіднся н подклоннтм главу мою под благос н легкос Его нго.
...бяше бо любнмый ея брат князь Вячсслав; той прнядс с княгннсю свосю н С ДСТМН СВОЙМН поклоннтнся сй н глаголаше, слезяіцн: «Госпожс н сестро н матн моя! Почто хотешн оставнтн мя, свсте очню мосю н управнтсльннцс душн мося!» А святая отвсшевашс: «Нс оставнтм, но помолнтнся хоіцу о ссбс н о вас на Святых мсстсх».
Два плача хоіцсшн прнложнтн душн мосй, да плачу твосго радн от нас во страну далекую отшсствня н да сетую дстсй радн монх, лншасмый утсхн нх.
...н пакн возляжс на одрс н рсче: «Благословсн Бог, просвсшаяй всякаго чсловска, грядутаго в ммр».
Табліца 26
С-К-М
...тоя жс ноіцн явнся епнскопу ЙЛІІН тьй же аггсл, глаголя: «Вьведн ю, рабу Божню Ефросннью, в церковьцу святаго Спаса на рскомос Ссльцс место, бо то свято есть, яко достойна ссть Царству Небссному, яко мнро благовонно вьсходнт молнтва ся к Господу н яко вснец на главе царевс, тако почнваст Дух святый на нсй, н яко солнцс сняст по всей зсмлн, тако жнтнс ся просняст предо аггелы Божнн».
Госпожс н ссстро! Вся красная мнра ссго нн во чтожс мн ся мннт. Сня вся даю святомк Спасу, а сама хоіцу подклоннтн главу свою под нго Хрнстово.
...н бе любмм сй брат Вячсслав; прнсха н той к ссстрс свосй Еуфроснннм co княннею н з дстмн свонмн. Н прншсд, поклоннся сй н рсчс: «Что оставлясшн мя, правнтелю душн мосй н свстс очню мосю!» Н горко сму плачушуся...
Два плача прнлагаешн душн мосй: да плачуся отхода твосго радн н сстую чаду дсля свосю.
й возлсгшн на ложн н рсчс: «Благословсн Бог, просвсіцая (дад.: н освсшая — К) всякого чсловска, грядуіцаго в мнр. В вскы молюся чсловсколюбнвому Богу рсвнуюшн Пстрову покаянню... надсютнся на Твос чсловсколюбнс, Господн».
КНІГІ ОНЛАЙН
