З неапублікаванай спадчыны
Манаграфіі, артыкулы, вершы, матэрыялы навуковай канферэнцыі, успаміны сучаснікаў
Аляксей Мельнікаў
Выдавец: Чатыры чвэрці
Памер: 592с.
Мінск 2005
Нягледзячы на тое, што па сваім змесце «Слова» з’яўляецца хутчэй апакрыфічным, а не дагматыка-прапаведніцкім творам, у ім прысутнічаюць элементы, якія збліжаюць яго з лепшымі ўзорамі эпідэйктычнага красамоўства. Так, прамова Давіда, у якой раскрываецца змест гісторыі Нараджэння Хрыстовага, нагадвае прамовы Іосіфа Арымафейскага, Сляпога і інш. у пропаведзях Кірыла Тураўскага (звярнуць увагу на сінтаксічны паралелізм): «Воспоем песнь веселмя, дружмна, а плач отложмм к утешпмся! Настало светлое время, // прншел день спасення! Уже слышу: пастухм нграют на свмрелм,/ глас ее уже достпг врат ада, / уже пронкк в ушн мон. / Уже слышу топот коней персндскмх: / уже несут волхвы дары свом от царей свонх Небесному Царю, ныне роднвшемуся на земле. Его ждалн мы, дружпна, много дней — Того, Кому небо — престол, а земля — подножме; Того, Кому мать — Дева, повнвая в пелены Повмваюіцего небо облакамм м землю мглою, ласково говорнла: «О Царь Небесный м велнкмй! почему захотел Ты к нам, нніцмм, на землю сойтм? Этой лм пеіцеры возжелал нлн яслей этнх, в которых ныне лежпшь! А Нрод царь, от безуммя шатаясь, уже острнт на Тебя меч, уже убнть Тебя хочет!»
Паэтычны сінтаксіс і фразеалогія «плача» Адама нагадваюць не толькі некаторыя пасажы пропаведзяў св.Кірыла Тураўскага, але і народныя плачы-галашэнні (звярнуць увагу на рытарычныя пытанні): «Поведай обо мне Владьже, светлый друг Хрнстов Лазарь! Скажм Ему: вот зовет Тебя, Господн, первозданный Твой Адам! Того лч радм Ты меня создал, чтобы здесь я многме годы мучплся? Того лн радм людьмн наполннл Ты землю, чтобы возлюбленные Твом внукм здесь в аду, во тьме смделн, мучммые сатаною, тешмлм сердце свое скорбью м тугою, слезамм умывалм лнцо свое?.. Еіце вчера был я царь надо всем на земле, а ныне — раб здесь в аду, полонянмк у бесов. Еіде вчера вндел я свет Твой, ныне же многне годы не внжу солнца Твоего пресветлого, нм буря, ветрамн вздымаемой, не слышу!..»
Умоўнасць часу: адначасова апавядаецца аб розначасовых падзеях (ва ўрыўку «Уже слышу: пастухн... ныне родмвшемуся на земле»); эпічная ўмоўнасць паняццяў «вчера» м «ныне» («Еіде вчера был я царь... солнца Твоего пресветлого»).
«Слова» дайшло да нас у 30 спісах X1V-XV стст.; 2 рэдакцыі: кароткая (увага сканцэнтравана на плачы Адама) і поўная (з падрабязным апавяданнем аб сашэсці Хрыста ў пекла, тэкстуальна звязаным з Евангеллем Нікадзіма); ёсць спісы з рысамі двух рэдакцый. Аўтар і месца стварэння «Слова» невядомыя; прыпіс-
ваецца то Іаану Залатавусту, то Якаву, брату Гасподню, то прароку Давіду. Мяркуючы па некаторых словах, мова помніка блізкая да беларускага ізводу. Невядомыя і крыніцы «Слова>' (называюць сярод іншых і малітвы Кірыла Тураўскага); верагодна, яно «соткано нз целого ряда апокрнфмческмх мотнвов, комбннацмя которых является ормгннальной м прмнадлежмт автору» (Нстормя русской лнтературы. М.; Л, 1941. Т. 1. С. 363-364. Ереммн Н.П.).
Літаратура, тэкст:
Рождественская М.В. К лнтературной псторнм текста «Слова о Лазаревом воскресеннн» // ТОДРЛ. 1970. Т. 25. С. 53-59.
Яна ж. «Слово о Лазаревом воскресенмм»: (Характернстмка редакцнй) // ТОДРЛ. 1969. Т. 24. С. 64-67.
Яна ж. О жанре «Слова на Лазарево воскресенме» // ТОДРЛ. 1972. Т. 27. С. 109-119.
Пасланне Фаме Прэсвітэру
Аўтар — другі пасля Іларыёна мітрапаліт-русіч Клімент; з дадаткамі нейкага Афанасія (яго пяро можна пазнаць у некаторых устаўках — магчыма, аб ехіёне, алкіёне, саламандры, — якія разрываюць ход апавядання). Старэйшы спіс — XVI ст. (РНБ, Кір. Белаз. 134/1211).
Клімент «быў кніжнік і філосаф, якіх у Рускай зямлі не бывала» (Іпацьеўскі летапіс пад 1147 г.). Нарадзіўся ў Смаленску або быў сынам Смаляты (адкуль прозвішча Смаляціч), быў манахам Зарубскага манастыра (пад Смаленскам? пад Кіевам?). Магчыма, атрымаў адукацыю ў КПлі. Схімнік, маўчальнік. Абраны мітрапалітам пры падтрымцы Ізяслава Мсціславіча 27 ліпеня 1147 г. Пасля смерці князя (1154) канчаткова пакідае Кіеў, уцякае ва Ўладзімір Валынскі; у 1156 абраны новы мітрапаліт — грэк Канстанцін. Выгнанне Канстанціна Мсціславам Ізяславічам. Двухуладдзе на мітраполіі. Смерць Кансганціна (1159) і выбар мітрапалітам Феодара.
Прадгісторыя паслання Фаме такая: Клімент напісаў пісьмо ў рэзкіх танах смаленскаму князю Расціславу, які не хацеў прызнаць яго мітрапалітам. У гэтым пісьме ён закрануў прэсвітэра Фаму, на якога спасылаўся Расціслаў, таму на пасланне Кліма адказваў у павучальным духу смаленскі прэсвітар. Ён асуджаў Кліма за ганарыстасць, шуканне славы, філасофскую мудрасць (абраза для багаслова!). Клімент піша водпаведзь.
У першай частцы яе Клімент апраўдваецца ва ўскладзеных на яго абвінавачаннях («ты говормшь мне... м к тому же не часто»; «где
здесь я мзлагал фнлософнею... нносказательно н духовно»; адрознівае «фмласофію» і «прытчы», як і Кірыл Тураўскі). Адмаўляе, што шукае марнай славы ў людзях, але імкнецца да праўдзівай славы ў Царкве («Да, странно ты говорншь мне... богатство презрелк многме, а славу — ннкто»),
У другой частцы «Паслання» ў форме рытарычных пытанняў і адказаў разгортваецца багаслоўскі дыспут. Галоўная спрэчка: ці можна дапусціць пашыранае, сімвалічнае тлумачэнне Свяшчэннага Пісання. Клімент як прадстаўнік Александрыйскай школы экзэгезы адстойвае права «пытатм потонку» Біблію («то для меня хромота Накова... было крепче человеческого»; «Почему же Зара... а Зара — язычннков»).
Міленарызм: запавет (язычнікі) — закон (іудзеі) — благадаць (хрысціяне). Такім чынам, Клімент уводзіць язычніцтва ў план Божай эканаміі як яе складнік, адсюль (а таксама з александрыйскай экзэгезы) — спасылкі на язычніцкіх аўтараў.
Лічыць, што Бог можа быць (часткова) зведаны праз стварэнне; тварны свет — сімвалы Творцы. Увогуле, трэба імкнуцца зведаць Бога, што пад сілу толькі мудраму, што значыць бязгрэшнаму чалавеку («Взглянн на огонь... м все чмны небесные»). Знаёмы з «Шастадневам» Іаана экзарха, ён (або Афанасій?) бачыць сімвалы Бога ў ехіёне, саламандры («не ехнон морской... что будет буря»; «саламандр — зверек... останется невредмм»). Семіётыка. Мэтазгоднасць свету — вынік Божага промыслу. Хрысціянскае разуменне свабоды волі чалавека («но это лншь огонь... прославлять м благодарнть»).
Шчодрае цытаванне для пацвярджэння сваёй думкі: патрыстыка (Мікіта Гераклійскі: «говорнт мне святой отец»; Грыгорый Багаслоў: «в глубокой м преклонной старостм напмсал 16 слов»), «мзлагал Оммра (Гамэра) м Арнстотеля м Платона».
Па жанры — палемічнае пасланне, але ў рамках «этыкету»(улічваючы хісткасць палітычнага становішча Клімента), хутчэй — палітэсу. Ветлівасць з адценнем іроніі («прочнтав пнсанме твоей любвн... мною к тебе грамоту»).
Прыклад таго, як асабістае пісьмо (акт) ператвараецца ў літаратуру. Тропіка: рытарычныя пытанні, сімвалізм, звароты, эпітэты і г.д.
Цікавыя факты пра «кніжнае» жыццё Русі: вядомыя аўтары, сістэма навучання (схедаграфія: «Грнгорнй знал альфу... а также н внту?»).
Кліменту Смаляцічу прыпісваецца: павучэнне «В СУББОТУ СЫРОПУСТНУЮ ПАМЯТЬ ТВОРНМ СВЯТЫХ ОТЕЦ» (рук. XV ст.;
гл.: Ннкольскпй Н. К. О лктературных трудах мнтрополмта Клнмента Смолятяча, пмсателя XII в. СПб, 1892. С. 217-221), «СЛОВО О ЛЮБВР1 КЛНМОВО»; адказы на пытанні Кірыка Наўгародскага, якія захаваліся ў выкладзе апошняга.
Магчыма, у тым жа Зарубскім манастыры, дзе ў свой час шчыраваў Клімент (Смаленскім? Кіеўскім?), у канцы XII — пач. XIII ст. жыў чарнарызец Георгій, вядомы сваім павучэннем аб хрысціянскай набожнасці, дзе, сярод іншага, асуджаюцца свецкія забавы: «ОТ ГРЕШНОГО ГЕОРГНЯ ЧЕРЬНОРНЗЦА ЗАРУБСКЫЯ ПЕІДЕРЫ ПОУЧЕННЕ К ДУХОВНОМУ ЧАДУ» (спіс XIII ст. у зборніку павучэнняў Яфрэма Сірына, РНБ, Пагодз. N 71 а; спісы XVI—XVII стст.)
Еўфрасіння Полацкая
Бацькі — Георгій Усяславіч і Сафія Ўладзіміраўна (?). 1х дзеці: Прадслава, Градзіслава, Давід. Прадслава нарадзілася не раней 1101 г., магчыма, у 1104 г.. У 12-гадовым узросце адмовілася выйсці замуж, таемна пайшла ў манастыр да цёткі, удавы Рамана Ўсяславіча (1113-1116); праз некалькі год з благаславення еп. Ільі зачынілася ў «гольбц» Полацкага Сафійскага сабора, дзе была бібліятэка; «начаша кнмгн пясатм свояма рукама м наем емлюіцн требуюідям даяше» — праца ў скрыпторыі.
Да 1128 г. атрымала для пабудовы ўласнага манастыра Сяльцо; узяла з сабой кнігі. Пострыг сястры Градзіславы. Калі памірае Барыс Усяславіч (1128), у манастыр прыходзіць Звеніслава Барысаўна. Мсціслаў Кіеўскі выслаў Давіда, Расціслава, Святаслава і двух Рагвалодзічаў у Візантыю (1129-1139). Пасля іх вяртання (?) перабудоўваецца царква св. Спаса (дойлід Іаан).
Каля 1155 г. будуецца Багародзіцкая царква з мужчынскім манастыром пры ёй. Місія Міхаіла 1156-1160 гг. (дыпламатычныя мэты, звязаныя з выгнаннем Кліма і смерцю мітр. Канстанціна). Крыж Лазара Богшы змяшчаў рэліквіі, прывезеныя Міхаілам.
Пры манастыры былі іканапісная і ювелірная майстроўні, скрыпторый, бібліятэка, школа.
Малітвы: «сотворя я овцы двора твоего я будм мм пастырь я двернмк, дабы ня одна не восхяіцена волком — губнтелем дмаволом; но будм мм, Господн, оружяе м забрало, да не прнндет нань зло м рана не пряблпжятся телесем нашям, но не погубн нас co беззаконяя нашямя, на Тя бо упованяе наше возложяхом — на Бога знаюіцях Тя, Тебе хвалу воссылаем до последняго ны яздыханяя».
Павучэнні: «Се собрах вы яко кокош птенца под крнле свон, в паствмну свою яко овцы да пасетеся в заповедех Божпмх. Да н аз сердцем веселым поўчаю вы, вндя плод трудов вашкх м таков дождь пролмваю ученмем; а нмвы вашм во едмной мере стоят, не растуіце, нм поступаюіце rope. А год прнспевает в свершенке н лопата на гумне лежпт, но боюся егда будет плевел в вас м преданм будете огню негасммому. Потруднтеся, чада моя, кзбежать снх всех, соделайтеся пшеннцею чнстой, смелнтеся в жерновах сммренмем, молптвамк м постом, да хлеб чнст прннесетеся на трапезу Хрнстову».
Міратворчая пропаведзь («Не могла вндетк кого котораюіцася»).
Пры канцы жыцця пайшла ў Святую зямлю. 1167 г. Сустрэла Мануіла, «мдый на угры» (7.04.1167). Пайшла ў КПль, потым — у Іерусалім. Сканала 24.05.
«Нже Евву прелстпвьшаго змневым образом свонмм ногамм попрала есм, слабосте бо преложм женскую, душею мужескою сьвершенме мужества; возрасга псполннся Нсуса Хрнста м добре ўкрепльшпся Ефросннне, врага преобндела еск в женстем телесн. Дремання очмма см Ефросннме не дала есм, нн пакы убо покоя своммм см бровма; прнсно прехваленая, закону своего Змжнтеля поўчаюіцнся/ м псаломьскы подвмзаюіцнся, духом смянме вьспрнммаюіцп, незаступено тромческаго прмчастня зряйдм м паче ўма чмстоты. Отопелено вжеле во душн(?) прекраснаго удобренмя м Женмха нетленнаго Ксуса; Сему уязвквьшмся любовмю м радуюіцнся, прнтекла есм в сретенне Его, вжмгаюідм душевный светмлннк девственаго елея,н вошла есм с нчм в чертог Небесный, преславьная. Давыда м Романа в мученнцех /мв преподобьных блаженнаго Феодосня м Ефросмннм вндевьшм веньчанных, яко себе жертву даявше Боговм от князь Рускых полоцкня земля, потіцалася есм братмм едмномыслй™ блаженная м княгннскаго лмка начаток сам обеіданьно прнноснтся Боговм м святемм; воспрпммай обеіцанная благая, егоже радн потрудмвыішся. Кже древлее проповедаша, радуеться вечно Ефросмння о Господе, узы плотьскыя отрешмвьшм, м Тебе Змжнтеля ляцем к Лнцу вндяіцн; вндема тя моляіцн мзбавмтм ся от всякыя лютостп, в песнех прнснопохваляюіцая. Кскоренн, благородна, благородства, й многым добротам плод процвела есм, возрастшм лоза по всей землм Рустей, м в Полотску града осеняюйцн, м внном веселня напаяешн, Ефросмнне, прпсно моляідм молнтнся. Яко внноград Руской землм Полтеску граду насадкв Бог преже тебе, ныне же прннесе м преложм в землю обетованную, преподобная Ефросннме, мнпхом удобренме. Умертвмвшм тело н душу, ожнвнла есп, мз земля отеческыя Полотска града воздвмгь-
КНІГІ ОНЛАЙН
