Захаваная памяць страчанай зямлі
Барыс Лазука
Выдавец: Беларусь
Памер: 206с.
Мінск 2016
A shelf and a salt cellar. The village of Starinka, Slavgorod district, Mogilev region;
the village ofTeshkov, Narovlya district, Gomel region
Конаўка.
Першая пал. XX cm. Нараўлянскі рн Гомельскай вобл.
Кружка.
Первая пол. XX в. Наровлянскйй рн Гомельской обл.
A cup.
The first half of the twentieth century. Narovlya district, Gomel region
67
ЗАХАВАНАЯ ПАМЯЦЬ СТРАЧАНАЙ ЗЯМЛІ
Шуфлікі.
Сяр. XX cm. Гомельская вобл.
Лопаткй.
Cep. XX в. Гомельская обл.
Scoops. The middle of the twentieth century. Gomel region
Фрагмент жорнавага каменю. Першая пал. XX cm.
Хойніцкі рн Гомельскай вобл.
Фрагмент жернового камня. Первая пол. XX в. Хойнйкскйй рн Гомельской обл.
A fragment of a millstone’s stone part.
The first half of the twentieth century.
Khoiniki district, Gomel region
68
Фрагмент жорнаў. Пач. XX cm. Вёска Чыкалавічы Брагінскага рна Гомельскай вобл.
Фрагмент жерновов. Нач. XX в.
Дерееня Чйкаловйчй Брагйнского рна Гомельской обл.
A fragment of a millstone. The first half of the twentieth century. The village of Chikalovichi, Bragin district, Gomel region
Жорны. Пач. XX cm. Брагінскі рн Гомельскай вобл.
і Слаўгарадскі рн Магілёўскай вобл.
Жернова. Нач. XX в. Брагйнскйй рн Гомельской обл. й Славгородскйй рн Могйлевской обл.
A millstone. The early twentieth century. Bragin district, Gomel region, and Slavgorod district, Mogilev region
69
ЗАХАВАНАЯ ПАМЯЦЬ СТРАЧАНАЙ ЗЯМЛІ
Рэшата.
Другая пал. XX cm. Гомельская вобл.
Решето.
Вторая пол. XX в. Гомельская обл.
A sieve. The second half of the twentieth century. Gomel region
Шуфлік. Сяр. XX cm. Брагінскі рн Гомельскай вобл.
Лопатка. Cep. XX в. Брагйнскйй рн Гомельской обл.
A scoop. The middle of the twentieth century. Bragin district, Gomel region
Грэбень для збірання ягад. Першая пал. XX cm. Нараўлянскі рн Гомельскай вобл.
Гребень для сбора ягод. Первая пол. XX в. Наровлянскйй рн Гомельской обл.
A comb to pick berries. The first half of the twentieth century. Narovlya district, Gomel region
70
Лыжкі.
Сяр. XX cm. Брагінскі рн Гомельскай вобл.
Ложкй.
Cep. XX в.
Брагйнскйй рн Гомельской обл.
Spoons.
The middle of the twentieth century.
Bragin district, Gomel region
Лапаты.
Першая пал. XX cm. Нараўлянскі рн Гомельскай вобл.
Лопаты. Первая пол. XX в. Наровлянскйй рн Гомельской обл.
Shovels. The first half of the twentieth century. Narovlya district, Gomel region
71
Ступы. Першая пал. XX cm. Брагінскі, Нараўлянскі рны Гомельскай вобл.
Ступы. Первая non. XX в. Брагйнскйй, Наровлянскйй рны Гомельской обл.
Mortars. The first half of the twentieth century. Bragin district and Narovlya district, Gomel region
72
У хаце, клеці, на падворку
Нажная ступа. Пач. XX cm. Вёска Шышкі Ельскага рна Гомельскай вобл.
Ножная ступа. Нач. XX в. Деревня Шйшкй Ельского рна Гомельской обл.
Afoot mortar. The early twentieth century. The village ofShishki, Yelsk district, Gomel region
73
ЗАХАВАНАЯ ПАМЯЦЬ СТРАЧАНАЙ ЗЯМЛІ
Ступкі з таўкачыкамі.
Першая пал. XX cm.
Брагінскі, Нараўлянскі рны Гомельскай вобл.;
вёска Дабранка Слаўгарадскага рна Магілёўскай вобл.
Ступкй с толкачйкамй.
Первая пол. XX в.
Брагінскі, Нараўлянскі рны Гомельскай вобл.;
деревня Добрянка Славгородского рна Могйлевской обл.
Mortars with pestles. The first half of the twentieth century. Bragin district and Narovlya district, Gomel region; the village of Dobryanka, Slavgorod district, Mogilev region
Зэдлік.
Пач. XX cm.
Вёска Кузьмічы
Ельскага рна Гомельскай вобл.
Табуретка.
Нач. XX в.
Деревня Кузьмйчй Ельского рна Гомельской обл.
A stool. The early twentieth century.
The village of Kuzmichi, Yelsk district, Gomel region
74
Каробачка з накрыўкай. Пач. XX cm. Хойніцкі рн Гомельскай вобл.
Коробочка с крышкой. Нач. XX в.
Хойнйкскйй рн Гомельской обл.
A box with a lid. The early twentieth century.
Khoiniki district, Gomel region
Фрагмент ступы. Пач. XX cm.
Ельскі рн Гомельскай вобл.
Фрагмент ступы. Нач. XX cm. Ельскйй рн Гомельской обл.
A fragment of a mortar. The early twentieth century. Yelsk district, Gomel region
75
Рублі. Пач. XX cm. Нараўлянскі рн Гомельскай вобл.
і Краснапольскі рн Магілёўскай вобл.
Рублй. Нач. XX cm.
Наровлянскйй рн Гомельской обл. й Краснопольскйй рн Могйлевской обл.
Roubles. The early twentieth century. Narovlya district, Gomel region, and Krasnopolye district, Mogilev region
У хаце, клеці, на падворку
т
ромыслы і рамёствы
Промыслы н ремесла Trades and crafts
Беларусь краіна шматлікіх рэк і азёр, таму са старадаўніх часоў рыбная лоўля тут з яўлялася вельмі распаўсюджаным і выгадным промыслам. Асвечанае народнымі павер’ямі, звычаямі, паданнямі, апетае ў песнях, рыбалоўства спрадвеку было неад’емнай часткай паўсядзённага народнага побыту. На сваіх балотах і шматлікіх рэках палешукі актыўна выкарыстоўвалі разнастайныя рыбалоўныя прылады. Спосабы лоўлі адпавядалі экалагічным умовам, характару водных басейнаў, сезону года, надвор ю, а таксама былі разлічаны на пэўны від рыбы і вызначаліся рэгіянальнымі традыцыямі і г.д. Пры багацці рачной і азёрнай фаўны рыбу лавілі проста рукамі ці кошыкам у мутнай вадзе або заганялі яе на мелкаводдзе, білі палкай, прыціскалі шастом ці вяслом травяны зараснік, выбіралі і выкідвалі на бераг. 3 экспедыцый было прывезена багата разнастайных рыбалоўных прылад, плеценых з лазы, лучыны і лубу: ад самалоўных стаўных пастак у выглядзе конусападобных бучаў, зробленых з суцэльных лазовых прутоў, да каробак, кашоў і скрыпак. Большасць з іх маюць шырокі ўваход, што паступова звужаецца гарлавінай, куды заходзіла рыба, але назад ўжо не магла выйсці. Напрыклад, плеценыя бучы выкарыстоўвалі ўзімку, асабліва ў час адлігі, для лоўлі ўюноў, апускаючы ў палонку пад лёд.
У калекцыі захоўваюцца нераты з корпусамі ў выглядзе сеткі, нацягнутай на абручы, і венцеры, што ўяўляюць сабой тыя ж нераты, але ў дадатак да сеткавага мяшка маюць шырокія крылы і адпаведна даюць большую эфектыўнасць лоўлі. Акрамя таго, тут можна пабачыць дзве таптухі, якія выкарыстоўваліся на мелкаводдзі, і адзін волак — ім рыбу лавілі два рыбакі.
У час экспедыцый быў знойдзены даволі вялікі човен — больш за тры метры ў даўжыню, выдзеўбаны з суцэльнага бервяна. Разам з чоўнам прывезены не толькі вёслы розных памераў, але і каганец — адмысловая металічная прылада для начной лоўлі. Яна ўяўляе сабой металічны каркас у выглядзе кошыка з прымацаваным доўгім жалезным дубцом, усталяваным на карме чоўна ці лодкі. Уначы ў каганец ставілі пасудзіну з разведзеным агнём ці проста з жарам. А калі рыба ўсплывала на святло, то яе білі восцямі, якія таксама маюцца ў Чарнобыльскай калекцыі.
Яшчэ адным шырока вядомым палешукам промыслам было пчалярства. У час паездак у Чарнобыльскую зону навукоўцам траплялася багата разнастайных борцяў і калод. Але з прычыны іх даволі вялікіх памераў і масы ў калекцыю была прывезена толькі адна калода, вырабленая з суцэльнага кавалка тоўстага дрэва; унутраная частка яе выдзеўбана пешнямі. Зверху і знізу калода мае драўляныя ўстаўкізаглушкі. У цэнтры для пчол выразана адтуліналетка з устаўкай для зачынення. Праз гэтую адтуліну і даставалі мёд. Чарнобыльская калекцыя мае і пчалярныя інструменты: дымакуры, ужо фабрычнай вытворчасці, і драўляныя самаробныя матачнікі — пры
81
ЗАХАВАНАЯ ПАМЯЦЬ СТРАЧАНАЙ ЗЯМЛІ
вырабе іх з кавалку дрэва вырэзвалася месца для маткі. Па перыметры ў краі ўстаўляліся драўляныя калкі, каб пчала не магла вылезці. Запускалі матку праз прасвідраваную ў самім дрэве дзірку, якая затыкалася адмысловай пробкай. Для захоўвання мёду выкарыстоўвалі наяўныя ў калекцыі спецыяльныя пасудзіны — ліпаўкі.
3 даўніх часоў на вёсцы былі пашыраныя не толькі розныя промыслы, але і рамёствы. Асноўную колькасць гаспадарчых прылад выраблялі з дрэва, якога багата расце ў Беларусі. Для захавання прадуктаў і вадкасцяў карысталіся разнастайнымі вырабамі бондараў.
Беларускія майстры, дасканала валодаючы бандарным інструментам, тонка адчувалі пластыку дрэва. Ведаючы разнастайныя якасці пэўных парод, яны ўмела выкарыстоўвалі іх пры вырабе розных відаў посуду. Функцыянальная мэтазгоднасць і канструкцыйны рацыяналізм, лаканізм ліній і формаў, сціпласць аздаблення — адметныя рысы, што вызначалі жыццёвую сілу народнага рамяства. Без пісьмовых нарматываў і інструкцый народныя майстры інтуітыўна прытрымліваліся аптымальных параметраў. Такі ж самы падыход заўжды прымяняўся і ў цяслярстве са сталярствам. Гэтыя рамёствы спецыялізаваліся на вырабе не толькі хатняй маёмасці, але і саміх будынкаў і іх канструкцыйных элементаў. Часта сярод майстроў было не толькі прэстыжным, а нават абавязковым вырабляць прадметы без цвікоў з дапамогай сталярных прыёмаў і інструментаў.
Чарнобыльская калекцыя змяшчае ў вялікай колькасці рамесныя інструменты, сярод якіх маюцца сякеры, малаткі — як з драўлянымі, так і з жалезнымі ўдарнымі асновамі, некалькі відаў цеслаў, стамескі, свердзелы, пешні і стругі. Да вымяральных інструментаў адносяцца рознапамерныя кутнікі і цыркулі. 3 больш позніх інструментаў можна пабачыць некалькі гэбляў і фуганкаў.
Пры дапамозе гэтых шматлікіх інструментаў рамеснікі выраблялі посуд для вадкасцяў і сыпучых прадуктаў. У калекцыі дзясяткамі налічваюцца бочкі, цэбры, кадушкі, вёдры і даёнкі. Напрыклад, у бочках з дубовых клёпак засольвалі агуркі і заквашвалі капусту. А паколькі даўней сем’і былі вялікія, то і аб’ёмы прадметаў для захавання вымяраюцца сотнямі літраў. Маюцца памастацку выкананыя конаўкі і біклагі, а таксама дзягцярні для захавання дзёгцю — як проста з адтулінай, так і з носікамлейкай. Пад сельскагаспадарчыя прадукты і на побытавыя патрэбы майстраваліся кублы для адзежы, жлукты, цэбры. 3 адной экспедыцыі патрапіла ў калекцыю і бочкаляжак, якая была зроблена з суцэльнага тоўстага дрэва і, верагодна, выкарыстоўвалася для захавання збожжа. Гаспадыні карысталіся дзежамі аб’ёмам ад 2—3 да 12—15 літраў. У калекцыі можна пабачыць і дзевяць маслабоек розных мадыфікацый з драўлянымі і металічнымі абручамі. ■ j, ■
Наяўныя бандарныя вырабы сведчаць не толькі аб дасканаласці формаў паводле ўтылітарнага ўжытку: усе рэчы зроблены з улікам якасцяў і асаблівасцяў дрэва. Апрача трываласці і даўгавечнасці пасудзін, заўжды мелася на ўвазе і здольнасць драўніны надаваць прадуктам спецыфічны смак, садзейнічаць працэсам квашання. Напрыклад, бочкі пад капусту зроблены з асіны. Чарнобыльская калекцыя дэманструе, што найбольш папулярным быў дуб, часта сустракаюцца сасна і елка. Абручы выраблены з ляшчыны, часам — з дубу, радзей — з елкі. Пэўныя рэчы маюць металічныя абручы, вушкі і ручкі, выкаваныя мясцовымі кавалямі. У некаторых прадметах
КНІГІ ОНЛАЙН
