Захаваная памяць страчанай зямлі
Барыс Лазука
Выдавец: Беларусь
Памер: 206с.
Мінск 2016
I ўсё паўтаралася: удзень па вёсках (нават з удзелам мясцовых энтузіястаў) збіралі прадметы, а ўвечары іх мылі непасрэдна ў Дняпры. Як вынік — было сабрана каля 200 прадметаў музейнага значэння.
У 1992 г. пасля стварэння адмысловай Дзяржаўнай гісторыкакультурнай экспедыцыі стала ажыццяўляцца належнае фінансаванне. Далейшыя экспедыцыі ўжо праходзілі не толькі па Гомельскай, але і па Магілёўскай вобласці. Напрыклад, трэцяя экспедыцыя адбылася ў Кармянскі раён Гомельскай і Краснапольскі раён Магілёўскай абласцей. Багацце народнай культуры Магілёўшчыны ўразіла сваімі захаваннем, насычанасцю і разнастайнасцю. Але паколькі там у выселеных вёсках жыхары не забівалі дошкамі хаты, бо ўжо не спадзяваліся вярнуцца ў родныя мясціны, то адпаведна і разбурэнняў было болей. Напрыклад, у чэрвені і жніўні 1996 г. давялося прысутнічаць у час «пахавання» забруджаных вёсак у Слаўгарадскім раёне. Супрацоўнікі аддзела не толькі збіралі рэчы па хатах, якія пасля закопвалі, але і даволі падрабязна фіксавалі ўвесь гэты працэс на фота і відэаносьбіты. Прынамсі, на працягу усіх экспедыцый убачанае пастаянна фіксавалася пераважна супрацоўнікамі аддзела Мельнікавым і Карэліным, а Шматаў яшчэ рабіў і розныя замалёўкі, па выніках чаго была нават арганізавана цэлая выстава гэтых унікальных малюнкаў.
Найбольш значнымі і каштоўнымі з’яўляліся экспедыцыі ў Нараўлянскі раён, арганізаваныя ў 1993, 1995 гг. і двойчы ў 1997 г. Тады грузавым транспартам дапамагаў Нараўлянскі аддзел культуры. Гэты край аказаўся багаты і разнастайны не толькі на шыкоўную мясцовую прыроду і маляўнічыя віды ракі Прыпяць, але і на розныя творы этнаграфіі і дэкаратыўнапрыкладнога мастацтва. У прыватнасці, сярод знойдзенага было шмат мэблі: разныя сталы, шматлікія ложкі, куфры, а таксама маляваныя дываны, шматлікія ўзоры ткацтва, бандарныя вырабы вялікіх памераў, якія сустракаліся і ў суседнім
Participants of the expedition to Bragin district, Gomel region. May, 1991
19
ЗАХАВАНАЯ ПАМЯЦЬ СТРАЧАНАЙ ЗЯМЛІ
Экспедыцыя ў Кармянскі рн Гомельскай вобл.
Кастрычнік 1992 г.
Вёска Струмень
Экспедйцйя в Кормянскйй рн Гомельской обл. Октябрь 1992 г.
Деревня Струмень
Expedition to Korma district, Gomel region. October, 1992.
The village of Strumen
Хойніцкім раёне. У Ельскім раёне была знойдзена ўнікальная нажная ступа — з’ява вельмі рэдкая для Беларусі.
Усяго на працягу 1991—1994 гг. навукоўцамі было праведзена восем экспедыцый і абследавана амаль 70 адселеных вёсак Гомельшчыны і Магілёўшчыны. Пры адсутнасці свайго транспарту, без спецадзення, амаль не абсталяваныя тэхнічна, супрацоўнікі выратавалі сотні і сотні помнікаў традыцыйнай народнай культуры і мастацтва. У Мінску была праведзена іх экспертыза ў Інстытуце радыебіялогіі і Галоўным упраўленні па гідраметэаралогіі пры Савеце Міністраў Рэспублікі Беларусь на наяўнасць радыяцыйнай небяспекі для людзей. Як вынік — былі выдадзены адпаведныя дакументы з рэкамендацыямі аб магчымым далейшым выкарыстанні гэтых прадметаў у музейных экспазіцыях.
25 красавіка 1995 г., напярэдадні дзявятай гадавіны катастрофы, адбылося ўрачыстае адкрыццё экспазіцыі «Помнікі этнаграфіі і народнага мастацтва Чарнобыльскай зоны» ў Аддзеле старажытнабеларускай культуры. У залах было прадстаўлена каля тысячы ўратаваных прадметаў, у асноўным з Брагінскага раёна Гомельшчыны і часткова з экспедыцый па Магілёўшчыне.
У 1996 г. кіраўніком Дзяржаўнай гісторыкакультурнай экспедыцыі замест М. М. Філістовіча стаў Г. М. Шары, які таксама прымаў актыўны ўдзел у паездках на забруджаную тэрыторыю. Пасля абследавання трыццацікіламетровай зоны навукоўцы пачалі наступны этап даследаванняў — фіксавалі на відэакамеру праявы нематэрыяльнай гісторыкакультурнай спадчыны. На жаль, у 2000 г. экспедыцыя была расфарміравана. Але за час з 1991 па 1999 год супрацоўнікамі аддзела былі праведзены 23 экспедыцыі і абследаваны Брагінскі (1991, 1992, 1996, 1997, 1999), Веткаўскі (1999), Ельскі (1997), Кармянскі (1992, 1999), Лельчыцкі (1998), Нараўлянскі (1993, 1995, 1996, двойчы ў 1997), Хойніцкі (1994, 1996, 1997, 1998), Чачэрскі раёны Гомельскай вобласці і Быхаўскі (1997), Касцюковіцкі (1994), Клімавіцкі (1994), Краснапольскі (двойчы ў 1998), Слаўгарадскі (1995, двойчы ў 1996), Чэрыкаўскі раёны Магілёўскай вобласці.
Сразу же после чернобыльской трагеднм о сохраненмн матермального наследня этого регнона не шло еіце м речм, потому что в первую очередь спасалм людей. Только весной 1991 г. в Отделе древнебелорусской культуры Ннстмтута пскусствоведення, этнографнм м фольклора Академмн наук Беларусн встает вопрос о спасеннм многочмсленных тысяч памятнмков этнографнн н народного нскусства отселенных деревень н районов. В то время заведуюіцнм отдела был Вмктор Федоровмч Шматов — полешук родом нз г.п. Комармн, пострадавшего от аварнм н оказавшегося в трндцатнкйлометровой зоне. Он непосредственно знал о налнчнн в тех краях бесчнсленных сокровніц н поднял вопрос о спасенмн пласта могучей сельской культуры с ее снльнымм ортодоксальнымм традмцнямн м образом жнзнм. В то время предложенйе В. Ф. Шматова воспрннялн довольно скептнческн н даже с настороженностью, потому что людн уже боялнсь слов «Чернобыль» н «раднацмя», небезосновательно заботнлнсь о безопасностм м не ммелось ннкакого спецмального оборудованмя м транспорта, отсутствовалн даже дознметры. Но мннцнатнву Шматова поддержалн некоторые сотруднмкн отдела, которые потом отправмлмсь в чмсле первых энтузмастов в «чернобыльскме экспеднцнн»: A. Е. Агеева, В. П. Карелмн, Н. П. Мельнмков, A. А. Ярошевмч.
Нменно тогда создается республмканская спецналнзнрованная научная органнзацмя «Госкомчернобыль», учрежденная согласно постановленню Совета Ммнмстров Республмкм Беларусь от 26 марта 1991 г., н органмзовывается Государственная мсторнкокультурная экспеднцмя по спасенмю памятннков нстормн н культуры Беларусм в районах, которые пострадалм от катастрофы на Чернобыльской АЭС. Перед «чернобыльской экспедмцней» встает ряд разноплановых вопросов, в том чнсле вопросы спасення н возможного вывоза двнжммого наследмя на «чмстую» террнтормю.
Тогда же первый заместмтель председателя Госкомчернобыля В. Н. Бурьяк нздает соответствуюіцйй документ, в котором значнлось: «Госкомчернобыль Республнкн Беларусь просмт оказать содействне научномсследовательской экспедмцнн, которую проводмт в связм с созданмем музея «Быт н нскусство Чернобыльской зоны» Отдел древнебелорусской культуры под руководством доктора мскусствоведення В. Ф. Шматова. Проснм, в частностм, обеспечнть беспрепятственный проезд, сбор н вывоз экспонатов мз выселенных деревень Могмлевіцмны м Гомелыцнны, прм необходнмостн выделнть транспорт для работы экспеднцмм м доставкм в Ммнск пронзведеннй народного декоратмвнопрмкладного мскусства».
С самого начала сотрудннкамм отдела планмровалось собмрать памятнйкй этнографмн н народного мскусства нсключнтельно в непосредствен
21
ЗАХАВАНАЯ ПАМЯЦЬ СТРАЧАНАЙ ЗЯМЛІ
Удзельнікі экспедыцыі з сабранымі экспанатамі. Май 1991 г.
Вёска Камарын Брагінскага рна Гомельскай вобл.
Участнйкй экспедйцйй с собраннымй экспонатамй.
Май 1991 г. Деревня Комарйн Брагйнского рна Гомельской обл.
Participants of the expedition with collected artefacts. May, 1991.
The village ofKomarin, Bragin district, Gomel region
hom контакте c местнымм жптелямн, вывознть только то, что онн разрешат. Также планнровалось о свонх экспеднцнях ннформнровать населенне через СМН.
Первая экспеднцйя в составе Внктора Шматова, Ннколая Мельннкова, Анатолня Ходыкн н Юрня Пнскуна отправнлась 3 мюня 1991 г. А поскольку в ннстнтуте своего транспорта не было, она направнлась в Брагннскнй район, где Шматова хорошо зналн, поэтому можно было рассчнтывать на помоіць. Эта экспеднцня была «разведкой» н, как оказалось, определяюіцей для дальнейшмх лсследованнй н экспеднцнй в этот край.
До самого Брагнна нз столмцы добнралмсь на обычном рейсовом автобусе. Местный отдел культуры охотно отклнкнулся на просьбу помочь н выделмл транспорт. В целом к 10 нюня былн обследованы деревнн Вязок, Жердное, Колыбань, Пучнн н Ясенн.
Первым пунктом на путн нсследователей оказалась деревня Колыбань, которая находмлась в 18 кнлометрах от Чернобыля. Ученые былн потрясены тем, что увмделн: запустенме, зарослн кустарннка н бурьяна выше человеческого роста, оставленные н ограбленные деревенскне дома... Но эта полесская деревенька представляла собой настояіцнй этнографнческнй музей, настолько много там нмелось разнообразной домашней н хозяйственной утварн: резные кросна, ступы, жернова, самопрялкн, гребнн, кадовбы, сундукн н многочнсленная «мягкая» этнографня, которая, к сожаленню, в большннстве своем уже нстлела по прнчнне заброшенностм. Забрать все это богатство было невозможно (особенно мебель), н потому целый день
У час экспедыцыі ў Брагінскі рн Гомельскай вобл. Чэрвень 1992 г. Вёска Чыкалавічы
отбнралпсь лучшне по сохранностм н художественной значнмостн предметы; также проводнлась фотофнксацня народной архнтектуры. Удачным было то, что в этой деревне жмла едннственная жнтельннца«вяртанка» — Ятченко Галнна Ммновна, которая помогала ученым н показывала, где
Во время экспедйцші в Брагйнскйй рн Гомельской обл. Мюнь 1992 г. Деревня Чйкаловйчй
будет нанбольшнй «улов».
Вечером все собранное прпвезлн к речке Брагннка. А поскольку все отобранные веіцн былн сделаны еіце до аварнн м храннлнсь под крышей,
to достаточно было прямо в реке все вычнстнть прн помоцн іцеток, речного песка н мыла — такой была первнчная «дезактнвацня» в тех условнях. Прнспособлення для ткачества вымывалн уже поздно вечером в гостнннце.
During the expedition
to Bragin district, Gomel region.
June, 1992. The village of Chikalovichi
22
Экспедыцыі па страчанай зямлі
Экспедыцыя ў Хойніцкі рн Гомельскай вобл. Лістапад 1994 г.
Вёска Мокіш
Экспедйцйя в Хойнйкскйй рн Гомельской обл. Ноябрь 1994 г.
Деревня Мокйш
Expedition to Khoiniki district, Gomel region. November, 1994.
The village ofMokish
B следуюцне днн посетнлн м другне деревнн, которые, к сожаленню, в этнографнческом н матернальном плане былн более беднымм по сравненню с Колыбанью, однако многое нашлн м там. После собранные матермалы былн сложены л оставлены в Брагнне м почта все лсследователм вернулнсь в столнцу. He поехал тогда однн Шматов, который на грузовой машмне позже прнвез предметы в Млнск.
КНІГІ ОНЛАЙН
