Захаваная памяць страчанай зямлі
Барыс Лазука
Выдавец: Беларусь
Памер: 206с.
Мінск 2016
У якасці спальных месцаў на змену традыцыйным палацям прыходзяць ложкі разнастайных формаў і памераў, якіх даволі шмат было выяўлена падчас чарнобыльскіх экспедыцый; пры першай магчымасці некаторыя з іх былі прывезены ў калекцыю. Ложкаў для дарослых налічваецца 12 штук. Кожны з іх мае спінкі як з суцэльнай разьбой, так і з разнастайнымі асобнымі разнымі ўстаўкамі. Дэталі некаторых ложкаў аздоблены дэкаратыўнымі падоўжнымі дошкамі. Каб дэманстраваць гасцям умельства і фантазію майстра, яны змяшчаюцца на тым баку, што бліжэй да сцяны, і ўзняты над узроўнем спальнага месца, што адпаведна дазваляе візуальна разглядаць іх мастацкае выкананне. Дзіцячая мэбля ў калекцыі прадстаўлена пяццю невялікімі калыскамі з высокімі, злучанымі паміж сабой ножкамі, каб можна было гушкаць дзіця. Верхняя частка кожнага ложка мае не толькі разьбу, але і вытачаныя ўстаўкі. Таксама з экспедыцый былі прывезены тры люлькі, якія падвешваліся ў хаце за бэлькі або проста да столі на адмысловыя крукі.
Па меры развіцця навуковатэхнічнага прагрэсу і прасоўвання ў вёску гарадской культуры адбываюцца істотныя змены, якія наклалі свой адбітак на шматлікія галіны гаспадарання. Аднак Беларускае Палессе нават да другой паловы XX ст. здолела захаваць сваю архаічнасць не толькі ў ладзе жыцця, але і ў побытавых, паўсядзённых рэчах. Чарнобыльская калекцыя паказвае цесную сувязь горада і вёскі праз мэблю, але ў астатнім палешукі доўга захоўвалі сваю ўласную культуру. У часе чарнобыльскіх экспедыцый навукоўцы знаходзілі ў вялікай колькасці рэчы, якія і да канца стагоддзя былі актуальнымі і не выйшлі з ужытку.
Паўсюль разам з навамоднымі, хоць і зробленымі мясцовымі майстрамі шафамі выкарыстоўваліся і традыцыйныя куфры і куфэрачкі, у якіх, паводле звычаю, гаспадыні захоўвалі свае тканыя скарбы. 3 куфрамі было звязана багата абрадаў і рытуалаў, з імі нават выходзілі замуж. Існаваў адмысловы абрад пераезду маладой у двор маладога. Вясельны, ці пасажны, куфар маладой каціўся праз усю вёску з натканым дабром, тым самым паказваючы ўмельства маладой гаспадыні. Таму куфры рабіліся не толькі на ножках, але і на колах. У час экспедыцый былі прывезены два такія куфры. Яны маюць вялікія памеры і аздоблены разнымі драўлянымі накладкамі. Калекцыя таксама папоўнілася куфрамі сярэдніх памераў, размаляванымі і проста пафарбаванымі. Адзін куфар абабіты металічнымі пласцінамі, што ўтвараюць ромбападобны ўзор; іншыя цалкам захоўваюць тэкстуру натуральнага дрэва. Цікавымі ў калекцыі з’яўляюцца таксама куфэрачкі, у якіх жанчыны захоўвалі свае найбольш каштоўныя прадметы.
32
У хаце, клеці, на падворку
Пад вечкам аднаго з іх ёсць надпісы пра тое, калі гаспадыня з’явілася на свет, выйшла замуж, калі нарадзіла дзяцей і як іх звалі.
Цікавым для Беларусі выкананнем адрозніваюцца палескія жорны. Справа ў тым, што ў балоцістай мясцовасці небагата каменю і таму вельмі мала жорнаў маюць цёркі з каменнай асновай. У Чарнобыльскай калекцыі захоўваюцца некалькі жорнаў, зробленых без гэтага прыроднага матэрыялу. Тамтэйшыя жыхары даволі проста вырашалі гэтую праблему: у дубовыя круглякі схематычна заганяліся невялічкія пласцінападобныя чугунныя кліны, што дазваляла замяняць камень.
Збожжавыя культуры ўручную не толькі малоліся на жорнах, але і таўкліся ў ступах. А паколькі акрамя зерня таўклі і розныя спецыі, то ступы былі як вялікія, так і вельмі маленькія. У час экспедыцый было выяўлена вельмі шмат разнастайных ступ розных памераў і формаў. У фондзе захоўваюцца дзясяткі зусім мініяцюрных ступ, часам падобных на кубачкі, і ступы даволі вялікіх памераў. На некаторых з іх майстры захавалі кару. Адна ступа выканана з суцэльнага кавалка дрэва, у якім зроблена толькі паглыбленне для перацірання зерня, — як вынік, была захавана знешняя тэкстура дрэва. У калекцыі ёсць унікальная для Беларусі нажная ступа.
У гаспадарцы каля печы жанчыны актыўна карысталіся разнастайнымі ўхватамі, лапатамі, начоўкамі. Усяго гэтага было багата выяўлена ў часе экспедыцый. Напрыклад, некаторыя лапаты былі настолькі спрацаваныя аб загнет, што па ўсім перыметры засталіся колцападобныя нарэзы і ручка лапаты стала падобнай на рог міфічнага адзінарога. Ёсць у калекцыі начоўкі (ночвы) ад 20—30 сантыметраў да 1,5 метра ў даўжыню. Таксама ніводная гаспадыня раней не абыходзілася без рублёў, качулак і пранікаў, з дапамогай якіх пралі і прасавалі льняную адзежу. Важна тое, што такія ўратаваныя прадметы не толькі паказваюць страчаную культуру, але і распавядаюць пра мастацкія густы палешукоў. Тыя ж рублі з Чарнобыльскай калекцыі пры якасным выкананні з утылітарай функцыяй былі багата аздоблены. Напрыклад, у калекцыі маецца рубель, мыс якога зроблены ў выглядзе галавы качкі; на іншых прысутнічаюць багатыя геаметрычныя і раслінныя арнаменты. На адным рублі майстрам нават выразана дата стварэння — «1918».
Сярод хатняга гаспадарчага начыння ў Чарнобыльскай калекцыі ў вялікай колькасці прадстаўлены драўляны посуд. Кубкі, выразаныя ўручную з суцэльнага кавалка дрэва, а таксама вытачаныя на станку, часта аздоблены шнурападобнымі ўзорамі. Дзясяткамі налічваюцца драўляныя лыжкі — ад маленькіх, дзіцячых, да вялікіх, з крукамі і адтулінамі для падвешвання. Вялізныя лыжкі маглі выкарыстоўваць не толькі для прыёму ежы, але, напрыклад, і ў пчалярстве, калі імі аграбалі пчаліны рой. Унікальнай для калекцыі з’яўляецца лыжка, якая выканана ў выглядзе рыбіны і на якой выразаны адпаведныя ўзоры галавы, тулава і хваста.
К концу 1990х гг. в Отделе древнебелорусской культуры сформнровалась особенная, обьемная н фундаментальная коллекцня предметов, которая получнла названне «Памятннкн этнографнн н народного нскусства Чернобыльской зоны», нлн попросту Чернобыльская коллекцня. В ее состав на данный момент входнт множество разлнчных сельскнх домашннх н хозяйственных ннструментов н утварн: все то, что окружало жпзнь полешука как в самом жнлніце, так н вне его. Собранная коллекцня посвяіцена хозяйству, промыслам н ремеслам, сакральному н народному декоратнвнопрнкладному нскусству, которое отображало мнровоспрнятне простого человека через керамнку, нконопнсь, рнсункн м траднцнонные тканн.
В сельском быту человека окружалн веіцн, сделанные в основном свонмн рукамн. Потому соответственно в ннх вкладывалась не только утнлнтарная функцня, но н нечто другое, более высокое. В жнлом помешеннн прнсутствовало все то, что было необходнмо для жнзнн: от мебелн до разлнчной подсобной домашней утварн н предметов ннтерьера. Чернобыльская коллекцня уннкальна тем, что храннт предметы, свндетельствуюшне о тесной связн города н деревнн, об определенном переходном перноде, когда деревня все больше начннает впнтывать в себя некоторые проявленпя городской жнзнн. В первую очередь это отобразнлось в мебелп. В коллекцнн прнсутствуют не только прнвычные для сельской жнзнн разнообразные скамьн н табуреты, но н нх более модерновые, усовершенствованные внды. Прн тесных связях города н деревнн обычные скамьп остаются, но уже появляются co спннкамн н боковннамн, делаются разных размеров: как в средннй рост человека, так н небольшне, для сіідення. Нмеются в налнчнн н скамьн, украшенные резнымн спннкамн с разнообразнымн узорамн н формамн. По краям прнкреплены поперечнны: простые, а также выполненные с художественным подходом. Такнм образом, получалнсь настояіцне деревенскне днванчнкн, которые с теченнем временн даже началп краснть в разные цвета. В фонде хранятся н покрашенные, н непокрытые скамьн, показываюіцле н саму текстуру дерева, н детальность форм.
Как правнло, за обеденным столом собнралась вся семья. Поэтому данному предмету ннтерьера уделялось особое вннманне. Фонд содержнт как простые обеденные столы, так н выполненные с настояіцнм художественным вкусом: от точеных ножек, боковнн с резьбою до выдвнжных яіцнков с ручкамн, внутренннмн замкамн н металлнческнмн накладкамн. Все это свндетельствует не только о художественной фантазнн сельского жнтеля, но н об опыте н нскусностн мастера, который одновременно с утнлнтарным смыслом прндавал предмету определенную грацнозность н велнчественность. Обычным становнтся н нспользованне средн деревенской мебелн стульев,
34
У хаце, клеці, на падворку
которых в результате экспеднцнй по Чернобыльской зоне было прнвезено целых восемь штук. Каждый нз ннх нмеет ннднвндуальную конструкцню н довольно удачно гармоннрует с остальной домашней утварью.
Одннм нз проявленнй городского влняння является шкаф, который впечатляет как свонмн размерамн, конструкцней, так н богатым внешннм декором. Внутреннее пространство разделено посредством перегородкн на две частн, нмеюшне отдельные дверцы; в ннжнюю часть шкафа удачно впнсываются два масснвных выдвнжных яіцнка. Представляет ннтерес выполненный нз дуба посудннк, который разделяется на две отдельные частн. Во внутреннем пространстве верхней частн за двумя застекленнымн дверцамн находятся прнкрепленные спецнальные планкн для ложек. В ннжней частн посудннка сконструнрованы два выдвнжных яіцнка для разных хозяйственных мелочей. Под этнмн ягцнкамн нмеются укрепленные полкн, которые закрываются прн помоіцн дверок, нмеюіцнх по внешнему пернметру резные накладкн, а в центре — ннкрустнрованные растнтельные орнаменты нз мореного дуба. Весь посудннк украшен декоратнвнымн накладкамн н узорамн.
В качестве спальных мест на смену траднцнонным полатям прнходят кроватн разнообразных форм м размеров, которых довольно много было обнаружено во время чернобыльскнх экспеднцнй; прм первой же возможностн часть нх прнвезлн в коллекцню. Кроватей для взрослых насчнтывается 12 штук. Каждая нз ннх нмеет спннкн как co сплошной резьбой, так н с разнообразнымн отдельнымн резнымн вставкамн. Деталн некоторых кроватей украшены декоратнвнымн продольнымн доскамн. Чтобы демонстрнровать гостям нскусность н фантазню мастера, онн помеіцаются на стороне, находяіцейся блнже к стене, н подняты над уровнем спального места, что соответственно позволяет рассматрнвать нх художественное выполненне. Детская мебель в коллекцнн представлена пятью небольшнмн колыбелямн с высокнмн, соеднненнымн между собой ножкамн, чтобы можно было качать ребенка. В верхней частп каждой кроваткп прнсутствуют резьба н точеные вставкн. Также нз экспеднцнй былн прнвезены трм люлькн, которые подвешнвалнсь в доме за балкн нлн просто к потолку на спецнальные крюкн.
КНІГІ ОНЛАЙН
