Захаваная памяць страчанай зямлі
Барыс Лазука
Выдавец: Беларусь
Памер: 206с.
Мінск 2016
Прялка.
Cep. XX в. Брагйнскйй рн Гомельской обл.
A spinning wheel. The middle of the twentieth century.
Bragin district, Gomel region
115
ЗАХАВАНАЯ ПАМЯЦЬ СТРАЧАНАЙ ЗЯМЛІ
Калаўрот.
Сяр. XX cm. Хойніцкі рн Гомельскай вобл.
Прялка. Cep. XX в.
Хойнйкскйй рн Гомельской обл.
A spinning wheel. The middle of the twentieth century. Khoiniki district, Gomel region
116
Промыслы і рамёствы
Калаўротляжак.
Сяр. XX cm.
Слаўгарадскі рн Магілёўскай вобл.
Прялкалежак.
Cep. XX в. Славгородскйй рн Могйлевской обл.
A lying spinning wheel.
The middle of the twentieth century. Slavgorod district, Mogilev region
117
ЗАХАВАНАЯ ПАМЯЦЬ СТРАЧАНАЙ ЗЯМЛІ
Ручнікі і прылады для прадзення і ткацтва.
Сяр. XX cm. Гомельская і Магілёўская вобл.
Рушнйкй u предметы для пряденйя u ткачества.
Cep. XX в. Гомельская u Могйлевская обл.
Rushnyks and items for spinning and weaving.
The middle of the twentieth century.
Gomel region and Mogilev region
118
Ткацкі станок. Першая пал. XX cm.
Ткацкйй станок.
Первая пол. XX в.
A loom. The first half of the twentieth century
аспадарка
і апрацоўка зямлі
Хозяйство
н обработка землн
Farming and tillage
Са старажытных часоў і да другой паловы XX ст. у Беларусі земляробства вялося натуральным чынам пры дапамозе разнастайных самаробных гаспадарчых прылад. На Палессі апрацоўка зямлі была добра прыстасавана да мясцовых экалагічных умоў. Вялікая тэрыторыя Прыпяцкага Палесся была слаба асвоена пад земляробства — значную плошчу складалі забалочаныя масівы, лясныя сервітуты, няўдобіцы. У гэтым рэгіёне шырока прымяняліся лясная падсека і аблога. Пад ворыва выкарыстоўваліся адносна невялікія ўчасткі, якія ў выглядзе астраўкоў былі раскіданы сярод неабсяжных балот і лясоў.
Паколькі структура гаспадарання стагоддзямі істотна не змянялася, да нас дайшлі шматлікія прылады працы, тэхналогія іх вырабу і знешні выгляд, якія захавалі свае старажытныя формы. Як правіла, усё рабілася рукамі і з мясцовых матэрыялаў. У Чарнобыльскай калекцыі зберагаюцца разнастайныя прадметы, што дазваляюць меркаваць пра сістэму гаспадарання ў рэгіёне, пацярпелым ад аварыі.
3 даўніх часоў зямля апрацоўвалася пры дапамозе традыцыйных земляробчых прылад — сахі і рала. У калекцыі можна пабачыць два ралы з металічнымі наканечнікамі, якія ўзворвалі зямлю. Да ралаў надзейна мацаваліся сашнікі, што давала магчымасць рабіць розную глыбіню ворыва і больш грунтоўную апрацоўку поля. Такая канструкцыя характэрна для паўднёваўсходняй часткі Беларусі.
У якасці цяглавай сілы ў цяперашняй Чарнобыльскай зоне актыўна карысталіся не толькі коньмі, але і валамі, якіх запрагалі ў ярмо. Дзякуючы намаганням навукоўцаў былі ўратаваны 20 ярмаў на аднаго і двух валоў. Яны зроблены цалкам з дрэва, толькі злучаны металічнымі дэталямі, а для звязак выкарыстаны лыка і вяроўкі. Два ярмы дэкараваны разьбой у выглядзе салярных сімвалаў, падвойных зігзагаў і трохвугольнікаў. Такія ўзоры на гаспадарчых прыладах сустракаюцца вельмі рэдка.
Шматлікія культуры, у прыватнасці збожжавыя, па падрыхтаванай зямлі сеялі ўручную пры дапамозе спецыяльнай прылады — сявалкі, якіх у Чарнобыльскай калекцыі налічваецца больш за 10 штук. Яны ўяўляюць сабой лубяныя каркасы з прымацаванымі да іх з дапамогай каранёў або лыка донцамі. Па краях абавязкова размяшчаюцца петлі для мацавання лейцаў ці вяровак, якія вешалі на шыю для ўтрымлівання сявенькі са збожжам на ўзроўні пояса. Некаторыя канструкцыі наяўных вырабаў зроблены з суцэльнай палоскі лыка і проста сшытыя паміж сабой. У якасці матэрыялаў выкарыстаны кара ліпы, вяза, тонкая сасновая дранка.
У дадзеным рэгіёне пры ўборцы збожжа або нарыхтоўцы сена актыўна карысталіся косамі з прымацаванымі да іх драўлянымі каркасамі з лазовых дубцоў ці ляшчыны. Дзякуючы гэтай прыладзе скошанае сена не звальвала
123
ся паза пакос. 3 некалькіх прадстаўленых у калецыі палескіх кос некаторыя таксама маюць дадатковую драўляную прыладу, якая мацуецца да металічнага ляза такім чынам, што яе можна выкарыстоўваць у якасці грабель.
Традыцыйна скошанае збожжа ці трава зграбаліся ўручную пры дапамозе самаробных драўляных грабляў. Кожны гаспадар на сваю сям’ю майстраваў граблі розных памераў — і для дзяцей, і для дарослых. Зубы рабіліся з дрэва ў выглядзе невялікіх калкоў, якія заганялі ў прасвідраваныя дзіркі асновы.
3 дрэва таксама выраблялі сахары, у аснове якіх была суцэльная доўгая ручка з падвойным разгалінаваннем. Такімі прыладамі падавалі сена на капу або стог. Выяўленыя ў Чарнобыльскай зоне сахары дасягаюць даўжыні ў 3—3,5 метра.
Вялікая колькасць прывезеных у калекцыю цэпаў яскрава паказвае на тое, што ў гэтым рэгіёне яны не выходзілі з ужытку амаль да канца XX ст. Гэты фактар сведчыць пра архаічнасць і традыцыйны ўклад жыцця мясцовага насельніцтва. Цапы ўяўляюць сабой гладка абчэсаныя палкі (цапільны) даўжынёй у 1,5—2 метры, да якіх з дапамогай вяровачнага ці раменнага вузла прымацаваны больш кароткія палкі (бічы, бічукі) даўжынёй у 50— 70 сантыметраў. Пры іх дапамозе на таку здабывалі зерне са снапоў.
С древнмх времен м до второй половлны XX в. в Беларусм земледелне велось натуральным способом с помоіцью разнообразных самодельных хозяйственных мнструментов. На Полесье обработка землн была хорошо прнспособлена к местным экологнческмм условмям. Большая террмтормя Прмпятского Полесья была слабо освоена под земледелне — значмтельную плоіцадь составлялм заболоченные массмвы, лесные сервнтуты, неудобья. В этом регноне шмроко прнменялнсь лесная подсека м облог. Под пашню нспользовалнсь относмтельно небольшме участкм, которые в вмде островков былн разбросаны средн необьятных болот н лесов.
Поскольку структура хозяйствованля столетнямн суіцественно не менялась, до нас дошлн многочмсленные орудмя труда, технологня мх нзготовлення н внешннй внд, которые сохранмлн свом древнме формы. Как правмло, все делалось рукамм м нз местных матермалов. В Чернобыльской коллекцнн хранятся разнообразные предметы, позволяюіцме суднть о снстеме хозяйствованля в пострадавшем от аварнн регноне.
Нздревле земля обрабатывалась прм помоіцн траднцмонных земледельческмх мнструментов — сохм н рала. В коллекцмн можно увлдеть два рала с металлмческнмн наконечнмкамм, которые распахнвалн землю. К ралам надежно крепнлнсь сошнмкм, что давало возможность делать разную глубнну пашнм н промзводнть более основательную обработку поля. Такая конструкцня характерна для юговосточной частм Беларусн.
В качестве тягловой сіілы на террмтормн сегодняшней Чернобыльской зоны актмвно нспользовалн не только коней, но н волов, которых впрягалн в ярмо. Благодаря старанмям ученых было спасено 20 ярм на одного м двух волов. Онм сделаны целнком нз дерева, только соедннены металлнческммм деталямл, а для связок лспользованы лыко л веревкл. Два ярма декорлрованы резьбой в влде солярных слмволов, двойных злгзагов л треугольнлков. Такле узоры на хозяйственных лнструментах встречаются очень редко.
Многле культуры, в частностл зерновые, по подготовленной земле сеялл вручную прл помоіцл спецлального мнструмента — севалкм, которых в Чернобыльской коллекцнн нмеется в налмчнн более чем 10 штук. Онм представляют собой лубяные каркасы с прнкрепленнымн к нмм посредством корней млм лыка донышкамм. По краям обязательно размеіцаются петлм для креплення лямок нлм веревок, которые вешалм на шею для удержмванмя севалкн с зерном на уровне пояса. Некоторые конструкцмм ммеюіцнхся в коллекцмн нзделнй нзготовлены мз цельной полоскн лыка н просто сшмты между собой. В качестве матерлалов мспользованы кора лмпы, вяза, тонкая сосновая іцепа.
125
В данном регноне прм уборке зерна лнбо заготовке сена актмвно нспользовалмсь косы с прнкрепленнымн к ннм деревяннымн каркасамн нз мвовых прутьев млн леіцнны. Благодаря этому ннструменту скошенное сено не падало за покос. Нз несколькнх представленных в коллекцмм полесскнх кос некоторые также ммеют дополннтельное деревянное прмспособленне, которое крепмтся к металлмческому лезвмю такмм образом, что его можно нспользовать в качестве грабель.
Традмцнонно скошенные зерновые культуры нлн трава сгребалнсь вручную прм помоіцн самодельных деревянных грабель. Каждый хозямн на свою семью мастермл граблм разных размеров — м для детей, н для взрослых. Зубья делалнсь нз дерева в вмде небольшмх колышков, которые загонялм в просверленные дыркм основання.
Нз дерева также нзготавлнвалн внлы, которые ммелн в основаннм сплошную длмнную ручку с двойным разветвленнем на конце. Такммм ннструментамм подавалн сено на копну нлн стог. Найденные в Чернобыльской зоне вмлы достмгают длнны 3—3,5 метра.
Большое колнчество прмвезенных в коллекцню цепов безоговорочно указывает на то, что в этом регноне онн продолжалм мспользоваться почтн до конца XX в. Этот факт свмдетельствует об архамчностн м традмцнонном образе жнзнн местного населенмя. Цепы представляют собой гладко отесанные палкн длнной 1,5—2 метра, к которым посредством веревочного млм ременного узла прмкреплены более короткне палкм («молотнла») длнной 50—70 сантмметров. С нх помоіцью на току добывалн зерно мз снопов.
From ancient times until the second half of the twentieth century, farming in Belarus was conducted in a natural way with a variety of homemade household tools. In the Polesye, severely damaged as a result of the Chernobyl disaster, farming had been adapted to local environmental conditions. A large area of the Pripyat Polesye was barely suitable for agriculture because a great part of the land consisted of marshy areas, forest easements and inconvenient lands. Cleared lands and overgrown fields were widely used in the region. Relatively small areas scattered among vast bogs and forests in the form of islands were used as arable land.
Since the farming structure did not changed significantly for centuries, there survived numerous tools of ancient forms of appearance and manufacturing technologies. As a rule, everything was made by hands and with local materials. The Chernobyl collection contains a variety of objects that allow to judge the economic system in the region affected by the accident.
From ancient times, the land was tilled with traditional agricultural tools — the plough and the ard. In the collection, there are two ards with metal tips to plough land. Ploughshares are securely attached to the ards so as to be able to make tillage of different depths and produce more thorough field cultivation. Such a design is typical for the southeastern part of Belarus.
КНІГІ ОНЛАЙН
