Замкі і фартэцыі Радзівілаў на беларускіх землях у XVI - пачатку XVIII ст
Мікола Волкаў
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 215с.
Мінск 2021
* Грйцкевйч A. П. Слуцк: нсторнко-экономнческнй очерк. Мннск, 1970. 112 с.,Ягож. Древннй город на Случн : нсторнческнй очерк. Мннск, 1985. 158 с.; Гурйн М. Ф. Мнр. йсторнкоэкономнческнй очерк. Мннск, 1985. 80 с.
9 Malczewska М. Latyfundium Radziwillow w XV do polowy XVI wieku. Warszawa, 1985. 169 s.; Lulewicz H. Walka Radziwillow z Chodkiewiczami o dziedzictwo sluckie // MHA. 1989. T. 3. S. 201-215; Rachuba A. Sprawa ddbr Radziwillow birzanskich w latach 1655-1662 // MHA. 1997. T. VII. S. 51-70.
10 Nagielski M. Sluzba wojskowa przedstawicieli rodu Radziwillow w XVI-XVIII w. na podstawie zachowanych archiwaliow archiwum warszawskiego Radziwillow // MHA. 1997. T. VII. S. 37-44; Plewczynski M. Wklad Radziwillow w rozwdj staropolskiej sztuki wojennej XVI w. // MHA. 1997. T. VII. S. 27-36; Organisciak W. Radziwillowie jako prawodawcy wojskowi w okresie od XVII do XVIII wieku II Radziwillowie : obrazy literackie, biografie, swiadectwa historyczne I red. K. St^pnik. Lublin, 2003. S. 337-346.
коўскі і К. I. Карлюк11). Вайсковая служба, а таксама замежная адукацыя прадстаўнікоў роду ўплывалі на іх далейшую дзейнасць у ваеннай сферы, у тым ліку на будаўніцтва і забеспячэнне ўласных умацаванняў.
У плане біяграфічных даследаванняў найбольшая ўвага надавалася Багуславу Радзівілу, над біяграфіяй якога працавалі А. Папліньскі, Б. Каліцкі і Ё. Якобі12. А ў 1979 г. польскі гісторык Т. Васілеўскі выдаў аўтабіяграфію магната13. Значны аб’ём пісьмовых крыніц дае магчымасць грунтоўна даследаваць ваенную, палітычную і гаспадарчую дзейнасць Б. Радзівіла і яго ўраднікаў. Так, М. Мілуньскі звярнуў увагу на сістэму кіравання маёнткамі магната14. Вывучэнне біяграфіі і дзейнасці гэтага магната з’яўляецца важным для разумення практыкі і спецыфікі выкарыстання абарончых рэзідэнцый і фартыфікацыйнага будаўніцтва на беларускіх землях. Значны след у гісторыі роду і ўсяго краю, у тым ліку праз інтэнсіўнае рэзідэнцыянальнае і абарончае будаўніцтва пакінулі таксама Мікалай Крыштаф Радзівіл Сіротка і Януш Радзівіл, біяграфіі якіх даследавалі Т. Кемпа і Г. Віснер15. У шэрагу біяграфічных прац неабходна адзначыць таксама даследаванні Р. Рагаўскене і М. Ферэнца, прысвечаныя М. Радзівілу Рудому, і працу У Аўгустыняк, якая сканцэнтравала сваю ўвагу на вывучэнні механізму функцыянавання двара Крыштафа II Радзівіла16.
Важны ўнёсак у распрацоўку праблемы абароназдольнасці ўмацаванняў зрабілі гісторыкі ваеннай справы. У сваіх даследаваннях яны, як правіла, спалучалі вывучэнне асобных ваенных канфліктаў з аналізам структуры і памераў войска. Першае дазваляе рабіць высновы аб ролі ўмацаванняў у тых ці іншых войнах, а другое дапамагае ацэньваць узровень забяспечанасці фартэцый гарнізонамі. Пры гэтым адной з перавагаў прац гісторыкаў ваеннай справы з’яўляецца імкненне да максімальна дэталёвага апісання падзей у тым ліку звязаных з функцыянаваннем абарончых умацаванняў.
11 Sajkowski A. Zagraniczne wyjazdy RadziwiHow po nauke (poczatek XVII wieku) H MHA. 1989. T. 3. S. 191-200; Chachaj M. Zagraniczna edukacja Radziwillow : od poczgtku XVI do polowy XVII wieku. Lublin, 1995. 171 s.; Карлюк K. Пад штандарам дома Аранскіх. Першае «кавалерыйскае падарожжа» Багуслава Радзівіла (1637-1640 гг.) і яго ўдзел у галандскай аблозе Хюлста 1640 г. П Arche. 2012. № 6. С. 403-439.
12 Poplinski A. Zywot Jasnie Oswieconego Ksie.cia Boguslawa Radziwilla, Swietego Panstwa Rzymskiego ksiazecia... : z rekopismow Hr. T. Dzialynskiego. Poznan, 1844. 211 s.; Kalicki B. Boguslaw Radziwill koniuszy litewski: szkic historyczny. Krakow, 1878. 194 s.; Jacoby J. Boguslaus Radziwill der Statthalter des grossen Kurfiirsten in Ostpreussen. Marburg ; Lahn, 1959. 310 s.
13 Radziwill B. Autobiografia / oprac. T. Wasilewski. Warszawa, 1979. 379 s.
14 Milunski M. Zarzad dobr Boguslawa Radziwilla w latach 1636-1669 // Administracja i zycie codzienne w dobrach Radziwillow XVI-XVIII wieku / red. U. Augustyniak. Warszawa, 2009. S. 195-283.
15 Wisner H. Janusz Radziwill 1612-1655: wojewoda wilenski, hetman wielki litewski. Warszawa, 2000. 269 s.; Kempa T. Mikolaj Krzysztof Radziwill Sierotka (1549-1616) wojewoda wilenski. Warszawa, 2000. 381 s.; Kempa T. Urzednicy i klienci Mikolaja Krzysztofa Radziwilla Sierotki // Lituano-Slavica Posnaniensia : studia historica. 2003. № 9. S. 193-221.
16 Augustyniak U. Dwor i klientela Krzysztofa Radziwilla: (1585-1640): mechanizmy patronatu. Warszawa, 2001. 386 s.; Ragauskiene R. Lietuvos Didziosios Kunigaikstystes kancleris Mikalojus Radvila Rudasis. Vilnius, 2002. 448 p.; Ferenc M. Mikolaj Radziwill «Rudy» (ok. 1515-1584) : dzialalnosc polityczna i wojskowa. Krakow, 2008. 571 s.
Найбольш значных поспехаў у вывучэнні войнаў, якія вяла Рэч Паспалітая на тэрыторыі ВКЛ і яго памежжы, дасягнулі польскія гісторыкі. Ужо ў 1960-1970-я гг. у Польшчы з’явіўся шэраг грунтоўных прац па ваеннай гісторыі ВКЛ, у тым ліку першы артыкул, прысвечаны прыватнаму войску Радзівілаў17. Сапраўдным цэнтрам ваенна-гістарычных даследаванняў стаў часопіс «Studia і materialy do historii wojskowosci», y якім y згаданы час з’явіліся найбольш значныя працы па гэтай праблематыцы: артыкулы Г. Катарскага, прысвечаныя Інфлянцкай вайне, Г. Віснера пра войска ВКЛ у першай палове XVII ст. і ваенныя дзеянні супраць шведаў у 1625-1629 гг., а таксама артыкулы Я. Вімера, які сканцэнтраваў увагу на вывучэнні сістэмы фінансавання ваеннай справы ў Рэчы Паспалітай18. Вялікую каштоўнасць для нашай тэмы маюць таксама даследаванні А. Рахубы, які вывучаў войска ВКЛ у XVII ст.19
Моцная і ўплывовая школа гісторыкаў ваеннай справы сфарміравалася пры Варшаўскім універсітэце. Яе прадстаўнікі надаюць вялікае значэнне вывучэнню гісторыі ваеннай справы на землях ВКЛ. Заснавальнікам гэтай школы стаў М. Нагельскі, а многія яго вучні, у тым ліку П. Кроль, К. Касажэцкі і К. Бабятыньскі, засяродзіліся на ваенна-гістарычнай праблематыцы ўсходніх зямель Рэчы Паспалітай і закраналі пытанні функцыянавання фартэцый Радзівілаў у ваенны час. К. Касажэцкі распрацоўваў праблему функцыянавання і забеспячэння фартэцый у Слуцку і Копысі, К. Бабятыньскі спрабаваў ацаніць патэнцыял дзяржаўных і прыватнаўласніцкіх фартэцый і звярнуў увагу на забеспячэнне гарнізонам Нясвіжа. Да пытання аб ролі Нясвіжскай фартэцыі ў вайне 1654-1667 гг. звяртаўся таксама К. Жойдзь20. Каштоўным для на-
17Lech М. J. Milicje Radziwillow jako orez feudalow w walce z ruchami chlopskimi na Bialorusi i Litwie // Rocznik Bialostocki. 1968. № 3. S. 33-60.
18 Wimmer J. Wojsko i skarb Rzeczypospolitej u schylkuXVI i wpierwszej polowieXVII wieku// SMHW. 1968. T. 14. S. 3-91; Idem. Z zagadnien ekonomiki wojskowej XV-XVIII w. Warszawa, 1974. 166 s.; Kotarski H. Wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej 1576-1582 // SMHW. 1970. T. 16, cz. 1. S. 63-123; Cz. 2. 1971. T. 17, cz. 1. S. 51-124; Cz. 3. 1971. T. 17, cz. 2. S. 81-151; Cz. 4. 1972. T. 18, cz. 1. S. 3-92; Cz. 5. 1972. T. 18, cz. 2. S. 43-104; Wisner H. Wojna inflancka 1625— 1629 // SMHW. 1970. T. 16, cz. 1. S. 27-93; Idem. Wojsko litewskie I polowy XVII wieku. Cz. 1 // SMHW. 1973. T. 19. S. 61-138; Cz. 2. 1976. T. 20. S. 5-26; Cz. 3. 1978. T. 21. S. 45-148.
19Rachuba A. Sily zbrojne Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego w XVII wieku // Przeglqd wschodni. 1994. T. 3, z. 3 (11). S. 380; Idem. Litewskie przygotowania do wojny ze Szwecja w 1635 roku // Z dziejow stosunkow Rzeczypospolitej Obojga Narodow ze Szwecja w XVII wieku / red. M. Nagielski. Warszawa, 2007. S. 33-43.
20Кроль П. Беларуская кампанія 1654 г. (да бітвы пад Шапялевічамі) IIБГА. 1999. Т. 6, сш. 1-2. С. 7-32; Idem. Obrona Smoleriska w 1654 r. H Staropolska sztuka wojenna XVI-XVII wieku. Warszawa, 2002. S. 151-172; Idem. Dzialania zbrojne pulkownika Iwana Nieczaja na Bialorusi w latach 1658— 1659 // Materialy do historii wojskowosci. 2007. № 43. S. 121-138; Ён жа. Тактыка барацьбы войска Рэчы Паспалітай з казакамі ў 1591-1638 г. II БГА. 2008. Т. 15, сш. 1-2. С. 67-99; Idem. Kampania bialoruska Janusza Radziwilla w 1654 roku H Przeglad wschodni. 2008. T. 10. S. 43-64; Idem. Na styku cywilizacji. Wojskowosc kozacka i jej przemiany w XVI-XVII wieku // Czlowiek w Europie. Migawki z podrozy czlowieka poprzez dzieje / red. M. Franz i B. Siek. Torun, 2011. S. 173-191; Ён жа. Ваенныя дзеянні палкоўніка Івана Нячая ў Беларусі ў 1658-1659 гг. II Arche. 2012. № 6. С. 315-339; ВоЫаtynski К. Kampania zimowo-wiosenna wojsk Janusza Radziwilla 1654-1655 // Staropolska sztuka wojenna XVI-XVII wieku : prace ofiarowane profesorowi J. Maciszewskiemu / red. M. Nagielski. Warsza
шай тэмы з’яўляецца дэталёвае даследаванне гарнізона важнейшай фартэцыі Радзівілаў на тэрыторыі сучаснай Літвы Біржанскага замка, якое выканаў С. Аўгусевіч21. Польскія гісторыкі таксама зрабілі істотны ўнёсак у распрацоўку праблем гістарычнай геаграфіі і ваеннага тэатра Рэчы Паспалітай і ВКЛ. Даследаванні ў гэтым накірунку з’яўляюцца важнымі для разумення сістэмы абароны дзяржавы, ролю ў ёй прыватнаўласніцкіх фартэцый і мэтазгоднасці іх будаўніцтва ў тых ці іншых рэгіёнах. Найбольш важныя працы ў гэтым накірунку належаць С. Гербсту і С. Александровічу22. Адной з найвялікшых заслуг апошняга з’яўляецца таксама распрацоўка праблемы гістарычнай картаграфіі ВКЛ23. Вялікі ўнёсак у вывучэнне згаданай праблемы зра-
wa, 2002. S. 173-198; Idem. Dzialania posilkowego korpusu koronnego na terenie Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego w latach 1654-1655 // SMHW. 2004. T. 41. S. 61-82; Idem. Twierdze naddnieprzahskie w systemie obrony wschodniej granicy Wielkiego Ksiestwa Litewskiego XVI polowa XVII wieku // Zamojsko-Wolynskie Zeszyty Muzealne. 2004. T. II. S. 29-40; Idem. Kampania letnia 1664 roku na terytorium Wielkiego Ksiestwa Litewskiego nieznany fragment wojny Rzeczypospolitej z Moskwq. 1654-1667 // Wojsko, wojskowosc, miasta : studia poswi^cone prof. S. Herbstowi w stulecie urodzin / red. K. Bobiatyhski, P. Gawron, M. Nagielski. Zabrze, 2009. S. 224-246; Idem. Prywatne twierdze magnackie w Wielkim Ksiestwie Litewskim w czasie wojny z Moskwa w latach 1654-1667 wybrane problemy H Zamki, twierdze i garnizony Opola, Slaska i dawnej Rzeczypospolitej / red. T. Ciesielski. Zabrze, 2010. S. 173-186; Ён жа. Выдаткі M. К. Радзівіла на абарону Нясвіжа ў 1655-1660 г. IIБГА. 2011. Т. 18, сш. 1/2. С. 43-60; Ён жа. Ад Смаленску да Вільні. Вайна Рэчы Паспалітай з Масковіяй (1654-1655 гг.). Вільня, 2011. 171 с.; Ён жа. Ваенныя дзеянні дапаможнага кароннага корпуса на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага ў 1654-1655 гг. // Arche. 2012. № 6. С. 223-248; Kossarzecкі К. Forteca slucka w okresie wojen polowy XVII wieku II Zamojsko-Wolynskie Zeszyty Muzealne. 2000. T. 2. S. 41-60; Idem. Sluck wobec zagrozenia moskwieskiego i kozackiego podczas wojny z Moskwa w latach 1654-1667 H Materialy do historii wojskowosci. 2004. № 2. S. 93-112; Касажэцкі K. Кампанія 1660 году ў Літве // Arche. 2006. № 6. С. 81-408; Idem. Proby tworzenia udzielnego wladztwa ksiqcia Boguslawa Radziwilla w oparciu o dobra podlaskie i sluckie w okresie zalewu szwedzkiego i moskiewskiego przelomu 1655 i 1656 r. II SMHW. 2007. T. 43. S. 23-41; Idem. Wyprawa korpusu kasztelana polockiego Jana Sosnowskiego pod Stary Bychow (lato-jesieh 1659 roku) // W kregu Hadziacza, A. D. 1658 : od historii do literatury I red. P. Borek. Krakow, 2008. S. 140-156; Idem. Fortece i zamki radziwillowskie w XVII-XVIII w. na podstawie zachowanych archiwaliow w Archiwum Warszawskim Radziwiltow // MHA. 2010. T. XV-XVI. S. 53-68; Idem. Forteca w Kopysi nad Dnieprem w latach wojny Rzeczypospolitej z Moskwa 1654-1667 H Studia z dziejow wojskowosci. 2012. T. 1. S. 129-175; Ён жа. Спробы стварэння ўдзельнага княства Багуслава Радзівіла на падставе падляшскіх і слуцкіх уладанняў у перыяд шведскага і маскоўскага «патопу» на мяжы 1655 і 1656 гг. // Arche. 2012. № 6. С. 249-271; Ён жа. Слуцк перад абліччам маскоўскай і казацкай пагрозы падчас вайны з Масквой у 1654-1667 гг. // Arche. 2012. № 6. С. 285-314; Zojdz К. Zajecie Nieswieza przez oddzialy Boguslawa Radziwilla jako element zabiegow o utworzenie wlasnego ksiestwa pod szwedzka protekcjg wybrane problemy // Studia nad staropolska sztukg wojskowg. 2013. T. 2. S. 161-168.
КНІГІ ОНЛАЙН
