Замкі і фартэцыі Радзівілаў на беларускіх землях у XVI - пачатку XVIII ст
Мікола Волкаў
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 215с.
Мінск 2021
403 AGAD. AR. Dz. VII. Sygn. 678. S. 105-107.
403 Ibidem. S. 192-203.
404 Ibidem. Sygn. 646. S. 1-2.
405 Ibidem. Dz. XXIII. T. 133. Pl. 1. S. 331-332; Dz. XXVI. Sygn. 153, 774.
406НГАБ. Ф. 694. Bon. 2. Cnp. 9367. Арк. 51 адв. 52.
407 AGAD. AR. Dz. XI. Sygn. 48. S. 72-75.
408 НГАБ. Ф. 694. Bon. 2. Cnp. 4468. Арк. 14.
409 Ткачоў M. A. Замкі i людзі. C. 62-63.
Табліца 4. Забеспячэнне артылерьіяй і ручной агняпальнай зброяй Мірскага замка
Від
1636
1656
1657
1660
1662
1681
1688
Артылерыя
Лёгкія
1
+ 6
3
-
—
—
—
АГУЛАМ гармат
1
+ 6
3
—
—
—
3(0)
Ручная агняпальная зброя
Самапалы
—
-
—
4(0)
8 (4) / 4 (0)
-
—
Гакаўніцы
64 (56)
+ 10
>24
13/1
22/12
-3(0)
—
Пулгакі
35 (20)
—
—
—
—
-
—
Кабылы
15
—
—
—
—
-
—
Мушкеты
-
—
-
68/35
91 (57) / 47 (35)
-16
—
АГУЛАМ
114(91)
+ 10
>24
85 (81)/36
121 (83)/63 (51)
-19(16)
-
НГАБ. Ф. 694. Воп. 2. Спр. 4466. Арк. 29-31; 183-183 адв.; Спр. 4468. Арк. 13-19 адв.;
AGAD. AR. Dz. XL Sygn. 48. S. 72-75; Dz. XXVI. Sygn. 51. S. 1-2; Sygn. 768.
Спецыфічным відам артылерыі з’яўляюцца так званыя арганы. Гэта была шматствольная зброя, залп з якой мог нанесці вялікія страты і пасеяць паніку ў шэрагах нападнікаў. Арганы, якія выкарыстоўваліся ў радзівілаўскіх фартэцыях (Нясвіж, Слуцк) у XVII ст., уяўлялі сабою двухколыя вазкі, на якіх мацавалася 3-5 гакаўнічных, а пазней 5-9 мушкетных ствалоў. У Нясвіжскім замку ў XVII ст. было ад 1 да 5 арганаў. Іх было зручна выкарыстоўваць у вузкіх, а таксама найбольш небяспечных месцах, напрыклад, у браме ці на бастыёнах. Вядома, што ў Алыцкім замку на бастыёнах стаялі ўсе наяўныя 6 арганаў410.
Для ацэнкі ўзроўню забяспечанасці беларускіх рэзідэнцый Радзівілаў артылерыяй мэтазгодна параўнаць іх з арсеналамі іншых умацаванняў. Найперш звернем увагу на радзівілаўскія замкі ў Алыцы на Валыні і Біржах у Завілейскай Літве. Падобны да Нясвіжскага артылерыйскі парк меў Алыцкі замак (табл. 5). Пасля пачатку паўстання на чале з Б. Хмяльніцкім у 1648 г. фартэцыя была добра падрыхтавана да абароны. У 1653 г. тут мелася 31 гармата: 6 цяжкіх, 24 лёгкіх (з іх 2 няспраўныя), 1 марціра, а таксама 6 арганаў. У 1681 г. у алыцкім арсенале было 25 гармат: 6 цяжкіх, 18 лёгкіх (з іх 1 няспраўная), 1 марціра і 6 арганаў. Як бачна, артылерыйскі парк Алыцкага замка быў даволі стабільным, і, відаць, не зазнаў значных страт у войнах сярэдзіны XVII ст. Падобна, як і ў Нясвіжы, артылерыя валынскай рэзідэнцыі істотна зменшылася пры Каралі Станіславе Радзівіле. Так, у 1698 г. у Алыцы засталося 19 гармат: 1 цяжкая, 17 лёгкіх (з іх 1 няспраўная), 1 марціра і 6 арганаў411. Болыпая частка цяжкіх гармат была вывезена для ўмацавання нейкай іншай рэзідэнцыі, верагодна, замка ў Белай.
410 AGAD. AR. Dz. XXVI. Sygn. 773.
411 Ibidem. Sygn. 773; Інвентарі Олнцького замку XVII-XVIII століть : зб. док. / зібр. і підг. В. Александровнч. Луцьк, 2007. С. 49-51, 62-65, 75-82.
Табліца 5. Забеспячэнне артылерыяй і ручной агняпальнай зброяй Алыцкага замка
Від
1653
1681
1686
1692
1698
Артылерыя
Цяжкія
6
6
6
2
1
Лёгкія
24 (22)
18(17)
18(17)
16(15)
17(16)
Марціры
1
1
1
1
1
Арганы
6
6 [27]
6 [27]
6 [26]
6 [26]
АГУЛАМ
37 (35)
31 (30)
31 (30)
25 (24)
25 (24)
Ручная агняпальная зброя
Гакаўніцы
6
10
10
9
9
Мушкеты
41
45
45
36
35
Штурмакі
6
—
—
—
—
АГУЛАМ
53
55
55
45
44
AGAD. AR. Dz. XXVI. Sygn. 773; Інвентарі Олнцького замку XVII-XVIII століть. С. 4951, 62-65, 75-82.
Адным з самых магутных бастыённых замкаў у ВКЛ і Рэчы Паспалітай быў радзівілаўскі замак у Біржах (табл. 6). Артылерыйскі парк гэтай фартэцыі па колькасным і якасным складзе быў роўны артылерыйскаму парку горада-фартэцыі Слуцка, а ў асобныя перыяды пераўзыходзіў яго. У 1619 г. у Біржах мелася 82 гарматы, а да 1623 г. іх колькасць павялічылася да 125, з якіх 105 былі прыдатныя да выкарыстання412. У 1625 г. замак быў захоплены шведамі, якія вывезлі з яго значную частку артылерыі. У рэестры 1627 г. занатавана, што пасля іх зыходу ў фартэцыі засталося 72 гарматы, з якіх 58 былі спраўнымі413. У далейшым намаганнямі К. Радзівіла артылерыйскі парк Біржанскага замка быў значна мадэрнізаваны: шмат старых гармат было адпраўлена на пераплаўку, а замест іх была выраблена новая артылерыя па галандскім узоры. У 1638 г. налічвалася 37 гармат414. Да сярэдзіны XVII ст. іх колькасць яшчэ ўзрасла: у 1655 г. у Біржах мелася 57 гармат (з іх 54 спраўныя), у 1659 г. 67 (з іх 46 спраўных), у 1663 г. 52 (з іх 49 спраўных)415. У другой палове XVII ст. памер артылерыйскага парка фартэцыі заставаўся стабільным: 1696 г. мелася 53 гарматы416. Да характарыстыкі біржанскага арсенала трэба
412 AGAD. AR. Dz. XI. Sygn. 48. S. 5-15; Dz. XXVI. Sygn. 125; Karvelis D. Radvilp Birzt; pilis ir jos arsenalas XVI-XVII a. // Karo archyvas. 2008. № 13. P. 63-68.
413 AGAD. AR. Dz. XI. Sygn. 48. S. 5-15; A. Цеханавецкі піша пра 60 вывезеных шведамі гармат: Ciechanowiecki A. Z dziejow budowy zamku w Birzach // Kwartalnik architektury i urbanistyki. 1959. T. 4, z. 1/2. S. 44.
Karvelis D. Radvilq Birzq pilis ir jos arsenalas XVI-XVII a. P. 70-71.
4І5НГАБ. Ф. 694. Bon. 1. Cnp. 287; Cnp. 301; AGAD. AR. Dz. VI. P. 36 i 37 / 11-82. S. 372-377; Dz. XXVI. Sygn. 72, 75, 87, 88, 131; Karvelis D. Radvilq Birzp pilis ir jos arsenalas XVI-XVII a. P. 50. Я. Тышкевіч y сваёй працы пра Біржы прывёў звесткі аб тым, што ў 1665 г. у замку мелася 85 гармат, аднак, верагодна, у дадзеным выпадку мела месца памылка, і даследчыкам былі прыведзены даныя за больш ранні час. Tyszkiewicz Е. Birze: rzut oka na przeszlosc miasta, zamku i ordynacyi. St.-Petersburg, 1869. S. 55-56.
416 AGAD. AR. Dz. XXVI. Sygn. 116.
Табліца 6. Забеспячэнне артылерыяй і ручной агняпальнай зброяй Біржанскага замка
1696
Артылерыя
04
0£
1
id
Ручная агняпальная абпоя
1
(991) 691
543
(535)
543
(535)
1
г-
719
1686
1
1
1
’тг
1
5-
ID
1
1
1
1
1
1
1663
оо
32 (31)
40
3(1)
п
52 (49)
1
161 (135)
1
ЧО <7
1
1
410 (299)/
©
54 X О
1660
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1659
1 13(10)1
I 42 (27) 1
1 3(2)
1 6(4)
1
67 (46)
1
155 (133)
1
135 (ЮО)
1
1
290
1655
І38 (35) 1
сч
1
I
57 (54)
l_6(4) 1
154 (135)
1
Г4 сТ JD Й
1
1
712
(661)
1638
1
1
1
1
1
1
1
217
1
649
1
1
998
££91
1
1
1
1
1
1
1
1
A
1
473
1
і
>474
гі с
59(45) |
1
1
1
00
72 (58)
1
274 (272)
1
120
1
і
394
ч 54
1626
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
120
1
1
> 120
£Z9l
95 (75) |
1
—
1
СЧ
ID ID ГЧ ©
1
275
(273)
142 (120)
720
1
1
X (г ID ГЧ
1620
1
1
1
1
1
1
1
1
1
142 (120)
699
1
1
(108) Н8<
1619
о
ID
1
1
[9] 1
00
еч 00
■е
275
155 (147)
224
40
04
673
Г С С
1 1
| Цяжкія
1 Лёгкія
1 Шротаўніцы
1 Марціры
1 Арганы
I ІНШЫЯ
АГУЛАМ
| Шмыгаўніцы
Гакаўніцы
І’учніцы
Мушкеты
| Штурмакі
I I н ш ы я
АГУЛАМ
дадаць тое, што ў ім мелася значная колькасць цяжкіх гармат, шротаўніц і марцір. Высілкі Радзівілаў па ўмацаванні ваеннага патэнцыялу Біржанскага замка тлумачыліся шэрагам фактараў. Па-першае, гэта была адна з галоўных рэзідэнцый гэтай галіны роду. Па-другое, яна размяшчалася на памежжы з Інфлянтамі, якія з другой паловы XVI ст. сталі арэнай шматлікіх войнаў. Па-трэцяе, многія прадстаўнікі біржанскай галіны Радзівілаў былі гетманамі і выкарыстоўвалі свой уласны замак у Біржах для падрыхтоўкі і забеспячэння ваенных кампаній у Інфлянтах.
Аб высокім ваенным патэнцыяле ўмацаваных рэзідэнцый Радзівілаў сведчыць параўнанне іх артылерыйскіх паркаў з іншымі прыватнаўласніцкімі і дзяржаўнымі фартэцыямі. Найбольш магутнымі ўмацаванымі рэзідэнцыямі роду Сапегаў на землях ВКЛ у XVII пачатку XVIII ст. з’яўляліся бастыённы замак у Ляхавічах і горад-фартэцыя Быхаў. У 1658 г. артылерыйскі парк Ляхавіцкага замка складаўся з 31 гарматы, з якіх было ажно 18 цяжкіх417. У Быхаве ў 1655 г. мелася 30 гармат, у канцы XVII пачатку XVIII ст. 3435 гармат, а ў 1707 г., калі фартэцыя была захоплена расійскімі войскамі, 41 гармата418. Аднымі з найболып магутных прыватных фартэцый на землях Польскага каралеўства былі замак у Дубне і горад Замосце. Як і галоўныя ўмацаваныя рэзідэнцыі Радзівілаў, гэтыя фартэцыі былі цэнтрамі асобных ардынацый. Вядома, што ў Дубне ў 1616 г. была 41 гармата, а ў 1674 г. 42. У сваю чаргу, у Замосці ў 1607 г. было 20 гармат, а ў 1691 г. 56. Красамоўнымі з’яўляюцца таксама прыклады арсеналаў дзвюх дзяржаўных фартэцый. У Камянцы-Падольскім, які фактычна з’яўляўся галоўнай фартэцыяй Рэчы Паспалітай на мяжы з Асманскай імперыяй, у 1703 г. было 76 гармат, у 1710 г. 88, а ў 1713 г. 121419. У Пскове, які ў 1581 г. паспяхова адбіў штурмы вялікага войска Рэчы Паспалітай на чале са Стэфанам Баторыем, у 1633 г. было 85 гармат, а ў 1683 г. 157 гармат420. У Смаленску, які на працягу 1609— 1611 гг. стрымліваў пад сваімі мурамі армію Рэчы Паспалітай, было, паводле звестак ваяводы Міхаіла Шэіна, каля 100 гармат і 170 гакаўніц421. А ў Салавецкім манастыры напачатку паўстання 1668 г., калі манахі паднялі ўзброе-
4І7Собранне государственных н частных актов, касаюіцйхся нсторйй Лйтвы н соедчненных с ней владенйй (от 1387 до 1710 г.). Ч. 1. С. 116-118; Sawicki М. Artyleria і cekhauz twierdzy Lachowicze w 1658 roku. C. 191-201.
4І8Акты, относяіцйеся к нсторнн Южной й Западной Россйй, собранные й чзданные Археографнческой комйссйей. Стб. 715-716; Бутурлйн Д. П. Военная нсторня походов россяян в XVIII столетйй. СПб., 1820. С. 127; Савіцкі М. Артылерыя, замак і цэйхгаўз у крэпасці Стары Быхаў у 1692-1707 г. Ч. 1, т. 2. С. 45-74.
419 Szlezynger Р. S. Inwentarze cekhauzow і armaty zamkowej z XVII i XVIII wieku w magnackich fortecach w Wisniczu, Polonnem, Dubnem i Zolkwi. S. 296-297, 306.
420 Мйхайлов A. A. Артяллерйя Псковской крепостй в XVII в. Состав й размеіценйе орудмйного парка // Новые матерналы по йсторнн фортнфйкацйй / сост. й ред.: й. М. Гостев. Архангельск, 2012. С. 133-134, 139.
421 Молочнйков A. М. Смоленская артйллеряя в 1609 г. // Война й оружне. Новые матерналы
КНІГІ ОНЛАЙН
