Запісы 32
„Запісы” – навуковы часопіс беларускае эміграцыі, ворган Беларускага Інстытуту Навукі й Мастацтва
Выдавец:
Памер: 619с.
Мінск, Нью Йорк 2009
Тэлевізар у тыя часы каштаваў 350, лядоўня — 200—350, аўтамабіль „Волга“ — 3 400 рублёў127.
Заробкі: калгасьнік — 2 з паловаю рублі за 8 гадзінаў, старшыня калгасу — 43 паловаю, брыгадзір — 3; даярка — 70—90 рублёў у месяц, пастух — 50—60, настаўнік — 70, аграном — 85, дворнікі ў раённых гарадах — 45.
Але ня хлебам адзіным.
Беларуская мова, як і ў 1934 г., па-ранейшаму атаесамляецца з савецкім ладам; ужо адна назва разьдзелу выразна сьведчыць пра імпэрскія погляды аўтара, што некалі размаўляў толькі па-беларуску: „Дутые нацреспублйкй“:
„Отлйчаются этй ленннскйе созданйя (рэспублікі. — Л. Ю.) одно от другого тем, что йм дарованы нацйональные языкн. Язык u культура, напрймер, украйнского народа суіцествовалн давно. Онй йме-
w Горбацевнч Д. Два месяца в гостях у колхозннков... С. 47.
125 Тамсама. С. 50.
126 Тамсама. С. 142.
127 Тамсама. С. 123—124.
ют йсторню, лйтературу. Белорусского же языка нйкогда не было, народ не знал его, нацйональной лйтературы u ucmopuu не ймеет. Он взят йз музеев, на языке этом, вернее, чем-то подобно ему, в провйнцйй, далеко от центра Москвы, балакает деревенскйй народ. [...] Старшее поколенйе й окончйвшая школы молодежь тоже говорят по-русскй. Только детй начальных школ употребляют некоторые, подхваченные в школе белорусскйе слова. В обіцем, йхречь — смесь русскйх й народных слов, употребляемых в провйнціш давно.
Большйе районные й колхозные бйблйотекй заполнены кнйгамй на русском языке й ймеются только небольшйе отделы кнйг на белорусском языке. Школьные отделы тоже. В нйх ймеются все учебнйкй й спецйальные пособйя, которые школьнйкй берут на дом для чтенйя, й на белорусском языке. [...]
Bee — й старшйе й младшйе — чйтают газеты на русском языке. Белорусского языка не любят: все предпочйтают более культурный й лйтературный русскйй язык. Только некоторые детй чйтают газеты на белорусском языке^.
Але зноў жа, калі Гарбацэвіч апісвае пачутае ці пабачанае, ён забываецца — і прагаворваецца. Напрыклад, калі — у ягоным пераказе — першага сакратара Камуністычнай партыі Беларусі Кірыла Мазурава пляжьіць Мікіта Хрушчоў, той думае, каб „егомаланка (молнйя) спалнла й гром забйу“'2І).
Або ў камічнай сцэнцы пра радыё:
,/іо, чтобы подбодрйть хлеборобов на тпяжелый труд, послесведенййо погоде й распйсанйя работ в Белоруской республйке начйнается трескучая й пйсклйвая музыка пластйнок на русском u белорусском языках, режуіцйх, как пйлой, нервы хлеборобов, спешахцйх на работу.
Муж одной колхознйцы прйвык завтракать под музыку. Жена его предупреждала много раз, что музыка нервйрует ее, — она не может переносшпь ее, когда спешйт на работу.
— Заткнй ушй й не слушай, — отвечал муж. — А мне йнтересно слушать все...
Нервы среднелетней женіцйны не выдержалй, она схватйла аппарат, бросйла его о пол, крйкнув: „Трасца твоей матерй — я лячу на работу, а ты, гультай, будешь гратьмне песнй“...“‘зо.
128 Горбацевнч Д. Два месяца в гостях у колхозннков... С. 32—35.
129 Тамсама. С. 142.
13" Тамсама. С. 86.
Разам з тым трэба зазначыць, што Гарбацэвіч, адмаўляючы існаваньне нацыянальнай літаратуры, цікавіўся ёю й сачыўза падзеямі:
„О преследованші советскйх пйсателей резко говорйт в своем докладе Белорусскйх пйсателей (13 мая 1966 г.) молодой талантлйвый пйсатель (бывшйй актнвный партйзан) Васйль Быков, автор замечательной повестй „Мертвым не болйт“ („Новый Мйр“, номер 1—2,1966 г.): — Увы, плохо нас чйтают в ЦК, а еслй й чйтают... то чтоб в этом тексте найтй какую-нйбудь крамолу й с детскйм восторгом выставйть ее на собранйй: „Смотрйте, вот какйе мы бдйтельные".
В том докладе, зная повадкй цензоров, он говорйт, что своей грудью в партйзанскйх рядах в прошлой войне показал, что быллоялен советской властй й такйм же остался. Он, напрймер, говорйт, что в сельском хозяйстве уже мйнуло то время, когда председателй колхозов назначалйсь врайкомах й прйвозйлйсь на отчетное собранйе в облйке знаменйтого „кота в мешке“. Теперь колхознйкй голосуют с большйм выбором іі болыішм разбором. А мы, пйсателй, no словам Быкова, до сйх пор не ймеем права даже на таком форуме, как сьезд, выбрать презйдйум й председателя нашего человека“'3'.
Параўнальна невялікі памерам травэлёг Гарбацэвіча ахапіў самыя розныя праявы жыцьця беларускае вёскі: клюбы й кіно, вясельле, цэрквы й могілкі, эканоміка, падрабязна апісаў уклад некалькіх калгасаў. Сёньня — гэта важнае гістарычнае сьведчаньне беларуса-эмігранта, які цудам наведаў родную вёску ў сярэдзіне 1960-х гт.
Палітычныя зьмены ў Беларусі на пачатку 1990-х гг. дазволілі эмігрантам зьдзейсьніць сваю даўнюю мару — адведаць Бацькаўшчыну. Калі пасьля падарожжа Міколы Нікана рызыканты й наважваліся на вандроўкі, галоўным чынам у Польшчу132, то цяпер жа паваенным эмігрантам ня толькі нішто не пагражала: наадварот, яны зрабіліся жаданымі гасьцьмі. Шэраг травэлёгаў выдрукавала газэтаце „Беларус“, і ацэнка ўбачанага выявілася палярна адрознаю: ад „Адкрыцьця Баць-
131 Горбацевнч Д. Два месяца в гостях у колхозннков... С. 94.
132 „Суайчыньнік". Па родных сьцежках і дарожках // Беларус. №246. Кастрычнік 1977. С. 1, 2; Другі суайчыньнік. Я наведаў родную Беларусь // Беларус. №250. Люты 1978. С. 2; Турыстка. Уражаньні з падарожжа ў Польшчу // Беларус. №259—260. Лістапад—сьнежань 1978. С. 6; Акавіты У. Ліст з Аўстраліі (Адэляйда) // Беларус. №341. Лістапад 1987. С. 7.
каўшчыньГ Масея Сяднёва да „Камок пад горла, альбо дзе Бацькаўшчына?“ Зоры Кіпель133.
Яны аднолькава цікавыя як поглядам на Беларусь, гэтак і самаідэнтыфікацыяй аўтараў, спробамі суаднесьці сябе й свае ўяўленьні пра Беларусь зь Беларусьсю рэальнай, але разгляд тэкстаў выходзіць за межы гэтага артыкулу, як і травэлёгаў аўтараў, што наведалі Амэрыку параўнаўча нядаўна'34.
Падсумоўваючы сказанае пра травэлёгі, можна зрабіць некалькі высноваў. Першая: травэлёг як жанр займае асобнае значнае месца ў паваенным эміграцыйным часапісьменстве й шырэй — літаратуры135 ды зьяўляецца важнай крыніцай інфармацыі — а вось гэта ўжо другая выснова! — ня столькі пра адведаныя краіны, пабачаныя помнікі, здабытыя веды, пачутыя пахі ды зьведаныя смакі, колькі пра самую нацыянальную эміграцыю, умовы яе існаваньня й працы, апісаньне адмет-
133 Запруднік Я. Сустрэча з Бацькаўшчынай // Беларус. №380. Травень—чырвень 1991. С. 5; Кіпель В. Знаёмства з Бацькаўшчынай пасьля 1958 году // Беларус. №381. Ліпень—жнівень 1991. С. 4; Кіпель 3. Камок пад горла, альбо дзе Бацькаўіпчына? // Беларус. №381. Ліпень—жнівень 1991. С. 4; Сурвілла I. Уражаньні з Бацькаўшчыны // Беларус. №390. Травень 1992. С. 4; №391. Чырвень 1992. С. 4; №392. Ліпень—жнівень 1992. С. 7; №393. Верасень 1992. С. 6; Каляда-Сьмірнова I. ,Мы кветкі аднаго поля“. Уражаньні ад наведаньня Беларусі // Беларус. №394. Кастрычнік 1992. С. 5; Калоша К. Наведаньне Бацькаўшчыны — Беларусі // Беларус. №395. Лістапад 1992. С. 4; №396. Сьнежань 1992. С. з; №397. Сіудзень 1993. С. 4,6; №398. Люты 1993С. 3; Сяднёў М. Адкрыцьцё Бацькаўшчыны // Беларус. №406. Кастрычнік 1993. С. з; Мерляк К. Тры тыдні ў Беларусі // Беларус. №417. Кастрычнік 1994. С. з; КіпельЗ. Падарожжа на Гомельшчыну // Беларус. №425. Чырвень—ліпень 1995. С. 6; Матылевіч К. Уражаньні зь Менску // Беларус. №426. Жнівень 1995. С. 2; Кіпель 3. Падарожжа на поўнач Беларусі // Беларус. №428. Кастрычнік 1995. С. 4 ды інш.
134 У першую чаргу неабходна згадаць кнігу Ўладзімера Арлова „Божая кароўка зь Пятай Авэню“ (Менск, 1988). Таксама цікавыя для аналізу вобразу Амэрыкі, эміграцыі й постацяў саміх аўтараў травэлёгі Зьмітра Саўкі . Дранікі з колай“ (Наша Ніва. №17 (174). 24—30 красавіка 2000), Славаміра Адамовіча „Амэрыканскі дзёньнік" (ARCHE. 2002. №1), Л. Левановіча „Усьмешлівая Амэрыка” (Мінск, 2005) ды іншыя. Нямала травэлёгаў друкавалася на старонках газэты „Наша Ніва“ цягам 1990-х гт.
135 Хоць, што праўда, ніводзін з дасьледнікаў дасюль не заўважыў.
насьцяў пачаткаў ды пусканьня каранёў у краінах расьсяленьня. Вытлумачэньнем падобнага факту ёсьць яскравы нарцысізм беларускіх вандроўнікаў, засяроджаных у першую чаргу на апісаньні спатканьняў з прадстаўнікамі (асобамі ці арганізацыямі) сваёй хвалі эміграцыі ў іншых краінах.
Немалую ролю тут адыграў нацыянальны друк замежжа — скіраванасьцю на выключна ўласнабеларускія праявы існаваньня дыяспары, на гадавы каляндар „Каляды — 25 Сакавіка — Слуцкае паўстаньне", ігнаруючы пры тым палітычны, грамадзкі, культурніцкі бакі жыцьця ня толькі жыхароў краінаў расьсяленьня, але й уласна эмігрантаў (за асобнымі выняткамі, што падлягалі пэўнай уніфікацыі)136. Друк сфармаваў псыхалёгію эмігранта, які, вандруючы па сьвеце, апісваў ня тое, што й каго ён бачыў, а выключна тое, што, на думку вандроўніка, будзе цікавым заангажаваным чытачам беларускае прэсы.
Таму выглядае лягічнай — у сьвятле тэзы нарцысізму — заключная выснова: травэлёгі, напісаныя прадстаўнікамі старой хвалі эміграцыі — чужымі, ня-Я ў сваім стаўленьні да Беларусі й беларускага — на сёньня ёсьць непараўнальна больш каштоўнаю фактураю для мікрагісторыі (у разгледжаным вышэй выпадку — аповедзе Гарбацэвіча — гісторыі беларускага калгасу сярэдзіны 1960-х гг.), для бачаньня й разуменьня побытавага штодзённага жыцьця за нарысы аўтараў паваеннай хвалі, якія шукалі ў новых краінах і ў Беларусі перш-наперш сябе-другіх ды фіксавалі пераважна сьведчаньні беларускасьці ў сьвеце.
Такім чынам, эміграцыйныя травэлёгі, напісаныя прадстаўнікамі розных хваляў, у тым ліку пачатку XXI ст.137, ёсьць мо ня самаю мастацкі значнаю часткаю нашае літаратуры з таго берагу, але недахоп гэты яны кампэнсуюць каштоўнасьцю аповеду пра самога аўтара, ягоную хвалю эміграцыі ды ўрэшце пра беларусаў наагул.
136 Юрэвіч Л. Летапісны звод сусьвету Чалавека Сьведамага: Гісторыя газэтаў „Бацькаўшчына" й „Беларус" (1947—2000). Менск, 2006. С. 122—125.
137 Гл., напрыклад, Бабкевіч С. Дзёньнік адной вандроўкі з экскурсам у жыцьцё // Беларус 2007. Літаратурны альманах беларускіх пісьменьнікаў замежжа. Нью Ёрк, 2007. С. 10—16.
Тэксты
Навум Галяшэвіч
Нью-Ёрк
ТРАВЭЛЁГ УЛАДЗІМЕРА ДУДЗІЦКАГА
...каждый получает от поэзйй то, что он способен от нее взять.
Е. Эткінд
Я пазнаў і Эўропу, і Азію...
КНІГІ ОНЛАЙН
