Жніўныя песні

Выдавец: Навука і тэхніка

Памер: 816с.

Мінск 1974

133.35 МБ

ЖНІЎНЫЯ UECHI БЕЛАРУСКАЯ НАРОДНАЯ ТВОРЧАСЦЬ БЕЛАРУСКАЯ НАРОДНАЯ ТВОРЧАСЦЬ ЖВІЎНЫЯ ПЕСНІ Ж11 С(Бел)Ф Рэдакцыйная калегія: В. К. Бандарчык, М. Я. Грынблат, К. П. Кабашнікаў, A. С. Фядосік, В. I. Ялатаў Уступны артыкул, укладанне, сістэматызацыя тэкстаў і каментарыі A. С. Ліса Уступны артыкул, укладанне і сістэмагызацыя напеваў В. I. Ялатава Ж 11 Жніўныя песні. Рэд. A. С. Фядосік. Мн., «Навука і тэхніка», 1974. 816 с. з hot. (AH БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору. Беларус. нар. творчасць). У перапл. Том уключае зажынкавыя, уласна жніўныя і дажынкавыя песні. Сярод іх вылучаюцца песні з ярка выяўленай антыпрыгонніцкай тэматыкай. Прыводзяцца шматлікія запісы напеваў, многія з якіх адносяцца да тэкстаў, змешчаных у томе. Том суправаджаецца ўступнымі артыкуламі, навуковым каментарыем, геаграфічнымі паказальнікамі.— Літ. у падрадк. заўвагах. 0743-122 Ж ■ М316-74 209-73 С(Бел)Ф .авецтва «Навука і тэхніка», 1974. ЖНІЎНЫЯ ПЕСНІ Сярод песень гаспадарчага календара — гэтай залатой скарбніцы беларускай народнапесеннай культуры — жніўным песням належыць асабліва значнае месца. Складаючы разам з купальскімі і пятроўскімі адзіны летні цыкл гадавога круга песень, яны ў адрозненне ад іншых відаў вытворчаабрадавай паэзіі найвыразней выявілі сувязь з працай, што дало падставу фалькларыстам (А. Рыпінскаму, а пазней А. Шлюбскаму і інш.) назваць жніўную песню рабочай песняй, песняй працы. Жніўная песня была звязана з адным, самым адказным этапам у жыцці селяніна — са зборам ураджаю азімых. I хоць яе сувязь з абраднаецю не намнога меншая, чым у іншых відаў каляндарна-абрадавых цыклаў, не абрадавы, дакладней, не столькі абрадавы, колькі вытворчы, працоўны аспект вызначае спецыфіку жніўнай песні, робіць яе асабліва каштоўнай з пункту гледжання таго, як адлюстраваны ў ёй народнае жыццё, працоўны быт, перажыванні і ўяўленні даўніх беларусаў. He выпадковая жывая неаслабная ўвага да жніўнай беларускай паэзіі збіральнікаў і даследчыкаў фальклору, а таксама паэтаў, кампазітараў, мастакоў. Першым аддаў належнае беларускай жніўнай песні, пачаў збіраць яе Зарыян Даленга-Хадакоўскі— фалькларыст і даследчык славянскіх культур '. У вядомым парыжскім выданні А. Рыпінскага «Bialorus» ужо ёсць апісанне асноўных момантаў жніўнага абраду і пададзена некалькі ўзораў жніўнай песні 2. У 30-я гады XIX ст. на Навагрудчыне і Міншчыне жніўныя песн> запісвалі Ян Чачот, Рамуальд Падбярэзскі. Запісы Падбярэзскага не пабачылі свету. Трагічны лёс збіральніка перашкодзіў іх публікацыі. Аднак запісы не згінулі і нядаўна знойдэены ў Дзяржаўным гістарычным музеі ў Маскве ў архіве П. Бяссонава 3. Жніўныя песні, запісаныя Чачотам, надру- 1 Л. A. М а л а ш-А ксамнтова. 3. Доленга-Ходаковскнй (Адам Чарноцкнй) н его наследне. «Lud», 51, 1967. 2 Aleksandr Rypinski. Bialorus. Kilka slow o poezii prostego ludu... Paryz, 1840. 3 Цэнтральны Дзяржаўны гістарычны музей СССР, аддзел пісьмовых крыніц, ф. 56 (неапрацаваны). каваны ў беларускім дадатку да 4-га выпуску яго «Piosenek wiesniaczych» і ў 6-м выпуску гэтага ж выдання (14 тэкстаў) 4. Яўстафій Тышкевіч у кнізе «Апісанне Барысаўскага павету» даў замалёўку жніўных абрадаў і прывёў некалькі тэкстаў песень, у асноўным ужо вядомых з выданняў Рыпінскага і Чачота 5. Некалькі жніўных песень з Быхаўшчыны пададзена ў зборніку «Беларускія народныя песні» Е. П. ( 1853). У 1853 г. вельмі каштоўную публікацыю па жніўных абрадах і песнях Міншчыны і Віцебшчыны зрабіў вядомы фалькларыст, этнограф і пісьменнік П. М. Шпілеўскі6. У гэтым жа годзе ў ліку іншых народных твораў 5 тэкстаў жніўных песень Дзісеншчыны надрукаваў С. П. Мікуцкі 7. А . Кіркор у артыкуле «Этнаграфічны погляд на Віленскую губерню» прывёў яшчэ некалькі новых тэкстаў жніўнай песні8. Запісы жніўнай паэзіі знайшлі месца і ў зборніках П. Гільтэбрандта і М. Дзмітрыева9. Паадзінкавыя тэксты жніўных песень апублікавалі М. Рубяроўскі, П. Чубінскі, А. Булгакаў, П. Авенарыус, Я. Карскі І0. Кароткі нарыс жніва і жніўнага абраду па паўночна-заходніх беларускіх этнічных узмежках даў хтосьці I. К.11 Больш шырокае апісанне жніў- 4 Jan Czeczot. Piosnki wiesniacze z nad Niemna i Dzwiny z dolQczeniem pierwotwornych w mowie slowiano-krewickiej. Wilno, 1844; Piosnki wiesniacze z nad Niemna i Dzwiny, niekture przyslowia i idiotyzmy w mowie slo■wiano-krewickiej s postrzezeniami nad ni^ uczynionemi. Wilno, 1846. ° Eustachy Tyszkewicz. Opisanie powiatu Borysowskiego. Wilno, 1847. 6 П. Шпнлевскнй. Обряды поселян Вптебской н Мннской губернпй прн уборке хлеба с полей. «Пантеон», т. 9, кн. 6. СПб, 1853. 7 Белорусскне песпн н загадкн, заппсанные в Внтебской губернпн в нменнп Зябкп Дрнссенского уезда, сообіценные С. П. Мнкуцкнм. «РІзвестня нмп. Академпн наук по отделенню русского языка н словесностн», т. 2. М„ 1853. 8 Этнографпческнй сборннк, вып. III. СПб, 1858. 9 П. Гнльтебрандт. Сборннк памятннков народного творчества в Северо-Западном крае. Внльна, 1866; М. Дмнтркев. Собранне песен, сказок, обрядов н обычаев крестьян Северо-Западного края. Внльна, 1869. 10 «Внленскнй вестннк», 1867, № 76; П. П. Чубннскнй. Труды этнографнческо-статнстнческой экспеднцнн в Западно-Русскнй край..., т. III. СПб, 1872; Памятннкн народного творчества в Мннской губерннн, собранные A. М. Булгаковым. «Впленскнй вестннк», 1881, № 146, 147; Образцы белорусского наречня разных местностей, доставленные П. Авенарнусом. Сборннк отделення русского языка н словесностн нмп. Академнн наук, т. 46. СПб, 1890; Е. Карскпй. Белорусскне песнн деревнн НовоселокЗатрокскнх Внленской губерннн Трокского уезда. «Русскнй фплологнческнй вестннк», т. XXIII. Варшава, 1889. 11 14. К. Жатва у белорусов. «Ковенскпе губернскне ведомостн», 1890, № 39. Прпложенпе к неофнцнальной частн. най абраднасці і эвязаных з ёю народных уяўленняў знаходзім у М. Нікіфароўскага і Ю. Крачкоўскага 12. Каля двух дзесяткаў песень з Магілёўшчыны ёсць у A. С. Дамбавецкага13. Значную колькасць тэкстаў жніўных песень можна знайсці ў выпушчаных у 90-я гады зборніках Д. Булгакоўскага, М. Доўнар-Запольскага, публікацыях М. Янчука 14. Некалькі папоўнілі калекцыю фальклорнай жніўнай беларускай паэзіі публікацыі, зробленыя ў канцы XIX і пачатку XX ст. у польскіх навуковых выданнях К. Тышкевічам, А. Гурыновічам, А. Чэрным, Э. Кліхам, К. Машынскім 15. He абмінуў сваёй увагай беларускай песні, у тым ліку і песні жніўнай, вядомы чэшскі збіральнік і даследчык славянскіх кулыур Людвіг Куба ,6. Аднак асноўны фонд жніўнай паэзіі пачынаючы з 80-х гадоў XIX ст. быў сабраны дзякуючы нястомнай збіральніцкай працы фалькларыстаў новай школы, такіх, як I. Насовіч, П. Шэйн, Е. Раманаў, 3. Радчанка, М. Федароўскі, С. Сахараў 17 і інш. Сярод апублікаваных у пачатку XX ст. песенных матэрыялаў жніўная паэзія ёсць у зборніках У. Дабравольскага, С. Малевіча, I. Сербава 18, у публікацыях А. Розенфельда, Я. Ляцкага, А. Пшчолкі, М. Косіч, Н. Бела- 12 Н. Я. Н нкнфоровскай. Простонародные прнметы н поверья. Вптебск, 1897; Ю. Крачковскнй. Быт западнорусского селяннна. М„ 1874. 13 A. С. Дем бовецкпй. Опыт опнсання Могнлевской губерннн, кн. 1. Могнлев-на-Днепре, 1882. 14 Д. Булгаковскнй. Пннчукн. Этнографнческнй сборннк. СПб, 1890; М. Довнар-Запольскнй. Белорусское Полесье, вып. I. Песнн пннчуков. Кнев, 1895; Н. А. Я н ч у к. Доклад о поездке в Белоруссню. «Нзвестня обіцества любнтелей естествознання, антропологнн н этнографнн», вып. 61, кн. 9. М., 1887. 15 KonstantyTyszkiewicz. Wilija і jej brzegi. Drezno, 1871; Adam Hury nowicz. Zbior rzeczy bialoruskich..., Zbior wiadomosci do antropologii krajowej, t. XVII, cz. II, 1893; Adolf Cerny. Piesni bialoruskie z powiatu Dzisnienskiego... Zbior wiadomosci, t. XVIII, 1895; Edward K I i c h. Texty bialoruskie z powiatu Nowogrodskiego. Materyjaly i prace Komisyi jfzykowej, t. II. Krakow, 1903; Kazimierz Moszynski, Poliesie Wschodnie. Warszawa, 1928. 16 L u d w i g Kuba. Slovianstvo ve svych spewech. Kh. IV. Praha, 1885. 17 Белорусскне песнн, собранные M. Н. Носовнчем. Запнскн нмп. Русского географнч. обшества по отделенню этнографнн, т. V. СПб, 1873; Белорусскне песнн, собранные П. В. Шейном. СПб, 1873; П. В. Ш е й н. Матерналы для нзучення быта н языка русского населення Северо-Западного края, т. I, ч. 1. СПб, 1887; Е. Р. Р о м а н о в. Белорусскнй сборннк, т. I, вып. I н II. Кнев, 1886; яго ж. Белорусскнй сборннк, вып. 8. Внльна, 1912; 3. Радченко. Гомельскне народные песнн. СПб, 1888; С. С ах a р а ў. Народная творчасць латгальскіх і ілукстэнскіх беларусаў. Рыга, 1940; Michal Federowski. Lud bialoruski, t. V. Warszawa, 1958. 18 B. Д o 6 p o в o л ь c к н й. Смоленскнй этнографнческнй сборннк, т. IV. СПб, 1903; С. М а л е в н ч. Белорусскне песнн. СПб, 1907; й. С е рб о в. Белорусы-сакуны. Пг., 1915. царкаўца19, сумеснай публікацыі I. Белановіча, А. Сніткі, А. Радзялоўскай20, у выдадзеных пад рэдакцыяй Е. Раманава «Матэрыялах па этнаграфіі Гродзенскай губерні» (1911). Зборнікі А. Грыневіча, другі зборнік 3. Радчанкі, 7-ы выпуск «Белорусского сборннка» Е. Раманава21 далі некалькі ўзораў жніўных мелодый. Першыя навуковыя публікацыі традыцыйных жніўных песень у савецкі час належаць А. Сержпутоўскаму, А. Шлюбскаму, М. Гарэцкаму і А. Ягораву 22. Каштоўныя запісы жніўнага меласу дае першы том «Песень беларускага народа», выдадзены напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны23. Некалькі новых тэкстаў жніўных песень ёсць у зборніку «Жанчына ў беларускай народнай творчасці» (1940). У ліку іншых жанраў фальклору жніўныя песні ў пасляваенны час апублікавалі Р. Шырма, М. Чуркін, Г. Цітовіч 24. Паадзінкавыя музычныя запісы жніўнай песні ёсць у публікацыях В. Ялатава, Э. Ледаховіча 2S. Упершыню для даследавання беларускі жніўнапесенны матэрыял быў прыцягнуты рускімі філолагамі XIX ст. Больш шырока факты жніўных 19 А. Розенфел ь д. Белорусскне народные песня. Сборннк отделення русского языка н словесностн нмп. Академнн наук, т. XXVII, № 3, 1904; Е. Ляцкяй. Матерналы по белорусской словесностн н языку. «Нзвестня отделенпя русского языка н словесностп нмп. Академнн наук», IV. СПб, 1904; А. П ig е л к о. Зажннкн н обжннкн. «Внтебскне губернскне ведомостн», 1903, № 207, 240, 283; М. Коснч. Белорусы-лнтвнны Черннговской губерннн. «Жнвая старнна», III—IV. СПб, 1901; Н. Белоцерковец. Жатвенные песнн в Борнсовском уезде Мннской губернпн. Запнскн Северо-Западного отдела нмп. Русского географнч. обшества, кн. 3. Внльна, 1912.