Зоська Верас. Я помню ўсё
Успаміны, лісты
Міхась Скобла
Памер: 498с.
2013
У Бабруйску ўсё было ў парадку. ВызваліцьФ. Шантыра з арышту памог швагра П. Алексюка — польскі афіцэр. На другі дзень я пайшла да яго па пропуск. Другі раз не рызыкавала без яго ехаць.
У грамадзкім рухуяўдзелу непрымала.ды і небылоўжотакой патрэбы. Праца разьвівалася, грошы былі (скуль — ня ведаю), працаўнікам плацілі, то і людзі знаходзіліся. He было патрэбы з аднаго чалавека дзесяць скураў дзёрці...
Трудна забыцца такое здарэньне: я яшчэ працавала у Камітэце помачы ахвярам вайны. Спатыкаемся на вуліцы са Смолічам і Ядвігіным Ш. Смоліч кажа: “Вось добра, што мы вас спаткалі. Вазьміцеся зрабіць... (што — ніяк не прыпомню, нейкую немалаважную работу, а я і так мела абавязкаў вышэй галавы). “Не,— кажу,— больш таго, што раблю, нічога на сябе браць ня буду”. Смоліч рукі разлажыў: “Быў конь, ды зьезьдзіўся”.
Усё ж час ад часу заглядала на якое паседжаньне, праз цікавасьць, што робіцца... Мне казалі: “Заходзьце да нас часьцей”,— “Як госьць? А я гасьцём у беларускім руху быць не прывыкла”. Брацца за нейкую работу не хацела. Адна была думка: ехаць дахаты, да сваіх...
Тады ж Земскі саюз запрапанаваў мне правясьці курс садаўніцтва — практычна на Цне, дзе быў прытулак (і гаспадарка) для старшых хлапцоў. Былі там сад,агароды і поле. Быўаграном.алечамусьці практычныхработу садзе вясьці не хацеў. Я згадзілася. Жыла там, толькі на нядзелю прыходзіла да мамы.
Там работы працягнуліся да канца чэрвеня, а ўжо ў пачатку ліпеня мы пачалі старацца аб пропуску ў Гродна. Трэба прайсьці розныя ўколы супраць тыфусу, халеры, воспы... Падаць дакумэнты і — чакаць сваёй калейкі. Паміма ўсялякіх справаў, зьвязаных з выездам, мела я крыху часу, каб сяды-тады пацікавіцца грамадзкім жыцьцём. Тэатр Ф. Ждановіча працаваў, але і Галубок пачаў кратацца. Яшчэ ў канцы 1917 г. прывёз з Сергіева Пасада сваю сям’ю — жонку і шасьцёра дзяцей.Хлопцы былі малыя, але дзяўчынкі — Багуся і Люся — добра пелі і мелі вельмі прыгожыя галасы. Пастанавіў Галубок выступіць сам і вывесьці ў сьвет сваіх дзяўчат.
Спэктакль наладзіў у нейкім прыватным памяшканьні. Пакой вялікі, у ім зробленая маленькая сцэна, чатыры рады крэслаў для публікі. Насамперад выйшлі дзяўчаткі Багуся і Люся, у беларускіх вопратках, прыгожа пяялі некалькі песьняў, а пасьля сам Галубок выступіў у аднаасобавай камэдыі, нядаўна ім жа напісанай,— “Забыўся падперазацца”. Сорамна было за яго і балюча... Публіка, амаль уся паміж сабой знаёмая, не глядзела сабе ўзаемна ў вочы... Ніхто, даслоўна ніхто, не засьмяяўся. Гэта была не камэдыя, не “гумарыстычны вадэвіль” (як цяпер пішуць), а нешта да таго пошлае і грубае, што і акрэсьліць трудна... Мо дзе на кірмашы ў балагане мела б посьпех... Але ці аўтар меў права прынізіць і сябе, і родную мову, каб спадабацца публіцы на найніжэйшым узроўні культуры? Заместа падымаць культуру — зьніжацца? He, гэта былі хвіліны нямілыя, цяжкія... Разьвітваючыся, я змагла толькі сказаць: “Як вы, пане Уладыславе, маглі пасьля “Апошняга спатканьня”, пасьля ўсіх апавяданьняў, якія я вам перапісывала, як вы маглі так сябе прынізіць?” Ён глядзеў, быццам не разумеў мяне, але маўчаў. Можа, крыху і задумаўся?
Часам заходзіла я да 3. Бядулі — даведаецца, што робяць яго сёстры, як ім жывецца, ды ў рэдакцыю “Вольнай Беларусі”. Зайшла неяк у рэдакцыю. Там сядзеў Бядуля. Быў і Я.Лёсік. Пагаварыўшы аб тым-сім, я спыталася ў Бядулі, чым ён цяпер займаецца, што піша? “Усё шліфую “Плач у гарах”. Я зьдзівілася: “Яшчэ ўсё шліфуеце? He раўняю я сябе ні з вамі, ні наогул з пісьменьнікамі, але я так не патрапіла б... У мяне як напішацца адразу — добра, а не — у кошык”,— “Ну,— кажа Бядуля,— як гэта магчыма пісаць без паправак?” Лёсік слухаў, слухаў ды кажа: “А вы заместа гаварыць бярыце паперу і садзіцеся пісаць, няхай кожны сваю рацыю дакажа”. Даў нам па картцы паперы, алавікі... Я думала нядоўга. Можа, туга па сваёй Горадзеншчыне, па школьных гадах над Нёманам навеяла мне тэму, але я хуценька, не адрываючы алавіка ад паперы, напісала абразок “Нёману” (“Праз акопы і рады штыкоў...”)Лёсік стаяў за мной і чытаў. Калі я скончыла, кажа: “Надпішыце”.— “Нашто?” — “Пойдзе ў “Вольную Беларусь”. Я падпісала: Зоська Верас. Першы раз ужыла псэўданім (Зоська, Зофія — маё другое імя, верас вельмі люблю, ды якраз нядоўга перад тым Лёня Лявіцкі, сын Ядвігіна Ш., прывёз мне з Карпілаўкі рана зацьвіўшы верас). Гэтая падзея была хіба адзінай мілай хвілінай, перажытай перад выездам з Менска. Мама цяжка рэагавала на розныя прафіляктычныя ўколы — хварэла. Час выезду быў штораз бліжэй. Сувязі з людзьмі, далёкімі і блізкімі, паступова абрываліся. 3 Менскам ужо нічога не зьвязывала. Толькі Фальскія абое да канца былі сардэчныя і адданыя. Нарэшці наш чарод прыйшоў. Усе дакумэнты ў руках, дзень назначаны. Едзем. Бывай, Менск!
ПЯЦЬ ГАДОЎ V АЛЬХОЎНІКАХ
На абставіны ў дарозе наракаць нельга. Немцы выгонаў не перапаўнялі, кожны даволі выгодна сядзеў, адносіліся нязгорш, у дарозе давалі каву, хлеб ды мармэляду. Прыехаўшы ў Горадню, даведаліся, што мусім, як і ўсе бежанцы, адбыць карантыну ды прыняць прафіляктычныя ўколы — ізноў! Усіх загналі ў старыя вайсковыя казармы, якія знаходзіліся проціў вакзала — на другім баку чыгункі. Мама гаварыла добра па-нямецку, так што дамаглася асобнага пакою, хоць таксама з салдацкімі нарамі. На другі дзень раніцай нямецкі сал-
дат прынёс каву і кажа: “Можна абысьціся і без уколаў, лазьні ды карантыны. Пайдзіце ў канцылярыю ды пагаварыце з пісарам — за нейкія 30 марак ён вам дасьць пропуск”. Усё гэтак і сталася. Праз паўгадзіны пропуск быў у нас у руках. Памаглі перанясьці рэчы на другі бок чыгункі, на вакзал. Мы вольныя. Мы ў Горадні. Вярнуліся. Але як шмат перажыта...
На вакзале дзяжураць жанчыны з дабрадзейнага таварыства. Спатыкаюць бежанцаў, даюць патрабуючым помач, парады. Падыходзяць да нас, вітаюць. Пытаюцца, куды далей едзем. Мамам кажа, што ў горадзе мае першастрыечную сястру, перадусім яе трэба нам адшукаць. Пытаюцца прозьвішча. Мы кажам — Разалія Сівіцкая. I ўмомант усё наладжваецца. Гэтая мая цётка была сябрам гэтага ж дабрадзейнага т[аварыст]ва. Усе яе зналі і адрас ведалі. Запрапанавалі нам пачакаць і паслалі паведаміць цётку аб нашым прыезьдзе. Дзіўна нам шанцавала. Гэтага ж дня быў конь з Альхоўнікаў у горадзе...
Адразу цётка прыехала па нас на вакзал, паехалі да яе, крыху адпачылі і зараз жа далей — у Альхоўнікі... Дзедаў фальварак быў маленькі — усяго 35 дзесяцін. Называлі яго ў афіцыяльных сьпісках “мменме”, гэта таму, што ў нашых краях вялікіх маёнткаў не было, да таго ж, лічыўся спосаб гаспадараньня. У дзеда было 2 пары коняў, 10 кароў, цэнтрыфуга для малака, жнівярка, конная малатарня і вялікі (300 дрэваў) сад, пчолы, добры 5-пакаёвы дом. Гападарка вялася прагрэсіўна... А тут вайна ўсё адняла. Дзед памёр, гаспадарыла мая цётка, маміна сястра. Усё ж сад быў, агароды, усё, па чым я так тужыла ў Менску. Але прыняла мяне Сакольшчына варожа... У найбліжэйшую нядзелю ў Новым Двары пробашч кс. Ліпінскі, які ня ведаў мяне, пасьля казаньня з амбоны перасьцерагаў сваіх парафіян, каб ня мелі са мной ніякіх кантактаў, бо я “тры гады была у Менску, працавала ў бальшавікоў і напэўна буду займацца варожай для Польшчы агітацыяй”.
Ніякай агітацыяй я наогул займацца ня думала. Праектавала вярнуцца да працы над батанічным слоўнікам, а пакуль што адпачывала целам і душой. Але і адпачынак ня вельмі ладзіўся. Мама хварэла штораз цяжэй. Дайшло да таго, што вельмі слабую завезьлі ў Горадню ў шпіталь. Трэба было рабіць апэрацыю...
Добра, што кіраўнік шпіталю хірург др. Тальгэйм быў добра знаёмы. Апэрацыя прайшла добра, але тры месяцы мама ляжала ў шпіталі. У той час нарадзіўся мой сынок. Цяжка было мне на душы і адзінока, пакуль мама паздаравела і вярнулася ў Альхоўнікі. Матэр’яльна нам нічога не бракавала, але ізноў пачаліся непрыемнасьці з боку кс[яндза] Ліпінскага... Ізноў публічна з амбоны закід: чаму 4 месяцы дзіця не ахрышчанае? Я папрасіла былога кіраўніка Горадзенскага гуртка беларускай моладзі кс. Грынкевіча, і той прыехаў і ахрысьціў дзіця ў нас дома. Хрышчоным бацькам быў брат ксяндза, студэнт Віленскага ўнівэрсытэту, а хрышчонай маткай — мая цётка.
Далей жылося нядрэнна. Усе былі здаровыя (праўда, малы хварэў на запаленьне лёгкіх, але няцяжка). Я працавала на гародзе, у садзе, пры пчолах. Напісала невялікую брашуру “Лекавыя зёлкі”, якую, на жаль, студэнт Ст. Грынкевіч1 і В. Тумаш узялі, каб пастарацца выдаць, ды рукапіс згубілі.
Даволі аднастайна праходзіла жыцьцё, аж пакуль не пачалася польскабальшавіцкая вайна. Польскага войска мы ня бачылі, і Чырвоная армія, ідучы на Варшаву, неяк нас абмінула. Але затое як ішлі з-пад Варшавы назад — пачалося... Часьць пчолаў зьнішчылі... Было пару падсьвінкаў — закалолі... Авёс ды
ячмень снапамі клалі сваім коням пад ногі... Што ж, мы былі “буржуі”, добры дом, піяніна ды 35 дзесяцін зямлі... Толькі грабіць...
Тры тыдні быў у нашым доме штаб фронту. Пасьля трох тыдняў пачалі падыходзіць палякі. Чырвонаармейцы акапаліся на нашым падворку, у садзе, пачаліся бітвы ад сьвітаньня да зьмярканьня. Мы гэты час праводзілі ў склепе пад сьвірнам. He скажу, каб там было бясьпечна. Сьвіран быў мураваны, каб папалі ў яго з гарматаў, засыпала б нас напэўна. А сядзелі там адныя жанчыны і дзеці: мая маці, цёця, я з малым і дзьве сям’і сялян, што вярнуліся з бежанства.
На шчасьце, на другі дзень увечары чырвонаармейцы адступілі (часова), і прыйшла разьведка польская — афіцэр і пару салдатаў. Пабачылі, якая ў нас сытуацыя, і кажуць: “Добра, што мы прыйшлі і бачым, якія вы безабаронныя, будзем страляць, абмінаючы будынкі”... Раніцай, ледзь разьвіднелася, палякі адышлі, а чырвонаармейцы вярнуліся. Ізноў пачалося...
За будынкамі і за садам чырвонаармейцы трымаліся моцна. На чацьвёрты дзень польскае войска атрымала загад: “Калі ня здолееце ўзяць Альхоўнікі — паліце будынкі”. Але да гэтага не дайшло. Чырвонаармейцам прыйшлося адступіць. Праз усе гэтыя чатыры дні было шмат параненых. Мы іх заносілі ў стадолу на разасланае сена. Я скончыла ў Варшаве санітарныя курсы, таму мыла, перавязывала раны, паіла кавай, карміла... Былі і забітыя, асталіся магілы на полі і на сенажаці. I так мы ацалелі. Толькі трэба было ўстаўляць пабітыя вокны ды тынкаваць падзіраўленыя сенцы. Але сад, сад! Глядзець было страшна: дрэвы пакалечаныя, галіны паламаныя, усюды сьляды ад гарматных куляў, асколкі...
КНІГІ ОНЛАЙН
