Жыві ў свабодзе!
Зборнік твораў пра К. Каліноўскага
Для старэйшага школьнага ўзросту
Выдавец: Юнацтва
Памер: 398с.
Мінск 1996
— To нашто п-пан мне ўсё гэта кажа?
— Мусіць, проста з сімпатыі. Каб пан ведаў, што яго могуць дзесьці зблытаць з тым двайніком. Такая сітуацыя пры нашых парадках не выключана.
— Калі мы п-падобныя, то і яго могуць п-прыняць за мяне...
— Але гэта будзе маска, усяго толькі маска... Усюды нас акружаюць маскі, усе мы пад чужым імем, і таму цяпер нікому няма даверу. Разумею... Вядома, гэта дрэнна, бо, як пісаў вялікі Шэкспір, маска нішчыць чалавека.
— Давайце спадзявацца, што такі п-парадак будзе не вечна. Людзі здымуць маскі і стануць самі сабой.
— Разумею: ускладваеце спадзяванні на пажар, пра які вы тут да мяне гаварылі. Гаварылі не занадта каб асцярожна...
Каліноўскі з цікавасцю глянуў Серабракову прама ў вочы:
— Усё пан ведае!
— Служба такая... Толькі ў мяне ёсць да пана адно, як бы тут выразіцца, філасофскае пытанне. Ну, загарыцца пажар. За ім — другі, трэці. Гэта што: непазбежнасць? I так — бясконца?
— Калі б так бясконца, то гэта было б вар’яцтва. I марнай тратай с-сіл. Спадзяюся, што калісьці з’явіцца ронд, які будзе мець у сабе сілу, каб самаачышчацца.
— Якім жа чынам, дазвольце-с спытаць?
— А пры тым рондзе людзям будзе дазволена гаварыць п-праўду, мужыцкую, сярмяжную п-праўду, забароненую цяпер. Гаварыць п-публічна, у газетах. I за гэта не толькі не сашлюць у крэпасць, але яшчэ і грошы заплацяць — як за карысную для п-паспольства дзейнасць.
— Цікавае і істотнае даапаўненне да думак пана Сыракомлі! I япгчэ мне хацелася б спытацца...
Але тут у салон укуліўся зусім ап’янелы Сыракомля:
— Хто тут, міленькія, імя маё называе марна? А, гэта вы, галубчыкі! Спаць, спаць. Усім спаць!
— А і праўда: пара спаць. Ужо ледзь не другая гадзіна на маёй цыбуліне, — Серабракоў глянуў на кішэнны гадзіннік. — А мне на дзесятую трэба быць ужо ў Вільні.
— To кладзіцеся вось на гэтай атаманцы, — падаспеў і Яцак. — Раніцай вас разбудзіць пахолік... A іншым панам пасцеляць у бакавушках. Пані Галена пакажа.
— To дабранач, пане Серабракоў. Прыемна было п-пазнаёміцца.
— I мне таксама. Будзем спадзявацца, што шляхі нашы яшчэ сыдуцца.
— Будзем! Толькі каб заўсёды яны сыходзіліся вось у такім п-прыемным таварыстве.
Выходзячы з салона, Каліноўскі прыхапіў з камоды рукапісную кнігу, каб прачытаць якую гісторыю. I каб не заснуць раней часу.
4. I БЫЛА НОЧ
У тую красавіцкую ноч першым у анелінскай рэзідэнцыі заснуў Сыракомля. Паваліўся, не распранаючыся, на паспель, разасланую ў бакавушцы, і заснуў трывожным сном, калі невядома, што ява, а што трызненне.
I трызнілася яму, што ён у начной цемры, ледзь не вобмацкам, ідзе шукаць сваю магілу. Ён ведае, што магіла павінна быць недзе за вёскай, вёскай невядомай, але роднай яму, бо там нібы ён нарадзіўся. Ідзе па ўзлеску, чапляючыся за карчы, за старыя пярэваратні. Жоўта пабліскваюць агеньчыкі ў вокнах хат. Але святло іх не даходзіць да ляснога бездарожжа. He выбіцца яму з гушчару, не акружыць вёску... I тут са свайго жытла пачалі выходзіць сяляне ў доўгіх белых кашулях і, не гледзячы ў яго бок, сталі падпальваць хаты, каб асвятліць яму шлях. Ад хат займаюцца
дрэвы. Ён бачыць, як полымя ахапіла маладую бярозку, як чарнее і курчыцца, патрэскваючы, яе зялёнае лісце. I яго ахоплівае жах. Ён хоча бегчы, каб ратаваць бярозку, каб ратаваць сялянскія хаты. Бо несувымерна вялікія ахвяры дзеля яго аднаго, непатрэбнага, невядомага. Але ён не можа скрануцца з месца. Ён прырос да зямлі, не зварухне нагамі. I толькі глядзіць, як шалее агонь.
А потым полымя раптам ператварылася ў сляпучае сонца. Ён мружыць вочы і бачыць на месцы вёскі белы палац з высокай брамай. На браме той — радок, адзіны, жаданы. Ён сіліцца яго прачытаць і нарэшце чытае: «Увайдзі і выйдзі». «Па якому гэта можа быць напісана?» — дзівуецца ён. Але паслухмяна ідзе. A палац усё аддаляецца і аддаляецца. Да яго ўжо вядуць старыя каменныя сходы. Ён узнімаецца па тых сходах. I раптам бычыць, што ўперадзе няма трох — ён выразна бачыць: трох! — прыступак. I ўнізе ўжо няма прыступак — толькі глыбокая прорва, бяздонне. Ён спрабуе ўчапіцца рукамі за бліжэйшы выступ, падцягнуцца на руках. Але пальцы слізгаюць па гладкіх каменнях, рукі мярцвеюць. I тут зверху, ад брамы, нехта яму кажа: «Паглядзі направа, там жа ёсць прыступкі». А і праўда: з правага боку лесвіца цэлая, без прагалаў. I як гэта ён сам не прыкмеціў... Толькі чый гэта знаёмы голас параіў яму глянуць направа? Кіркора? Крашэўскага? He, гэта нехта з тых, з кім ён толькі што пазнаёміўся. Гаспадара? Каліноўскага? Спраўніка?
Ад вялікага напружання, каб успомніць, чый гэта быў голас, Сыракомля збудзіўся, увесь зняможаны і мокры ад поту, і доўга не мог зразумець, дзе знаходзіцца і чаму ляжыць на пасцелі ў верхнім убранні. А, успомніўшы, раздзеўся, ганяючы дрыжыкі, залез пад коўдру і потым доўга не мог самкнуць вачэй. Трывожыла прадчуванне нейкай небяспекі. Нібы пра яго нешта важнае побач гавораць, а ён не можа ўлавіць ані слова. Цікава, адкуль можа зыходзіць такая трывога: ад спраўніка, гаспадара, Каліноўскага? He, не ад іх. I тут Сыракомлю кальнула: Галенаі Ну, вядома ж, Галена нешта гаворыць пра яго! Толькі што? Але хіба гэта цяпер важна?
«Гары яно гарам! — падумалася яму пра ўсё на свеце. — Толькі прайшоў бы пякельны боль у
грудзях. I нашто было столькі піць, так вылузвацца са скуры?!»
Між тым у суседнім пакоі, аддзеленым ад Сыракомлевай бакавушкі сцяной з атынкаваных бярвенняў, Галена і Марыся толькі збіраліся спаць. Ім давялося ўсім паслаць пасцелі ды яшчэ памагчы Агатцы прыбраць посуд са стала — каб лягчэйшае было паветра ў тым пакоі, дзе меўся спаць спраўнік. Потым Галена памагала яшчэ змываць талеркі. I толькі пераканаўшыся, што Серабракоў ужо захроп і што ў доме ўсё спакойна, пайшла разам з Марысяй у яе пакой, пачала распранацца. Марыся таксама сцягнула сукенку, расшнуравала гарсэцік і цяпер у адных панталонах стаяла перад насценным люстэркам, з дзіцячай непасрэднасцю аглядаючы сваё поўнае цела — ну амаль такое ж, як у той жанчыны, што ў рускім часопісе. Прыемны, бо зусім невядомы раней хмель злёгку засціў ёй галаву. Ды куды болып ап’яняла адчуванне свабоды: у кляштар яна, пэўна, не вернецца, цяпер яе будуць акружаць такія прывабныя людзі і глядзець на яе такімі ласкавымі вачыма, як сёння. I ёй не хацелася спаць, не хацелася, каб дзень, што так добра пачаўся і прадаўжаўся, раптам будзённа скончыўся.
— Ой, цёцю, каб цёця толькі ведала, якая я шчаслівая! Такі цудоўны дзень, такія людзі! Асабліва пан Сыракомля. Я спачатку баялася да яго загаварыць. Ён мне ўяўляўся такім вялікім і непрыступным. А выйшла, што ён просты і няшчасны чалавек. I так на мяне паглядаў!
— Як — паглядаў? — Марысіна маладосць і непасрэднасць, а можа, і пачуццё зайздрасці не давалі Галене спакою.
— Ну так — пажадліва. Нібы цябе прабіваюць вачыма наскрозь.
— А ты разумееш, што значыць слова пажадліва? — Галена ледзь стрымлівалася. Ах, праведнічак, падумалася ёй, мяне дакарае, нібы жыццё яму скалечыла, пасля мяне, маўляў, не на кога глядзець не хоча, а сам...
— Здагадваюся. Такі чалавек, такі талент! Для яго, здаецца, нічога не шкада!
— Ну то ідзі і папесць яго! У гісторыю ўвойдзеш, чаго ж, — сказала Галена ў запале і тут жа спалохалася сваіх блюзнерчых слоў.
— He ведаю, ці выпадае, я ж нічога не ведаю ў свеце... Ды і што я скажу, прыйшоўпіы? — у сваёй Вявіннасці Марыся яўна не ўсведамляла таго, што гаворыць.
— Скажаш, што шукаеш панства Лакуціеўскіх. Або панства Шэмісаў.
— А калі... Калі ён прагоніць мяне? Аблае?
— He ведаеш, што рабіць? Прытуліся да яго. Яны ўсе такія!
— А што тады казаць?
— «Што, што»! Скажы, што кахаеш яго, пагладзь па валасах, пацалуй у... у вусны!
— Але ж я, дальбог, не ведаю, што да чаго, — голас Марысі дрыжаў. — А потым што?
— Ну, пакажы яму сваё прыгожае цела.
— Ой, цёцечка, баюся, — невядомасць і палохала Марысю і прываблівала.
— Зразумей, дурная, што болей такога выпадку не будзе, — пераконвала Галена з помслівай радасцю. — He будзе ніколі!
— А гэта добра, што я зраблю?
— Добра, добра! — Галена наперад смакавала тую асалоду, з якой яна заўтра будзе глядзець у вінаватыя вочы Людвіка. — Зробіш святую справу. Удыхнеш новае жыццё ў яго творы. Гісторыя даруе табе, як даравала Стэле Фарнарыне, — Галена цяпер увогуле заблыталася ў сваіх пачуццях, не разумела, пгго ёй кіруе. Жаданне адпомсціць за сённяшнія яго папрокі?! Даказаць, што ён куды болып грэшны, чым яна? A можа, наадварот? Ну, пэўна ж наадварот, пераконвала яна цяпер сябе. Ёй кіруе спачуванне да адзінокага і хворага Уладзіслава. Жаданне, каб ён быў шчаслівы. Галене на момант нават памроілася амаль немагчымае: Яцак апісвае сваёй дачцэ Анелін — і Марыся жыве тут з Людвікам у шчасці і згодзе.
— А калі ён спіць даўно і не пачуе майго стуку? — грызлі дзяўчыну сумненні.
— To ўвайдзі і разбудзі! He ведаеш, як адчыняюцца засаўкі?!
Толькі цяпер у словах Галены Марыся адчула няшчырасць. Можа, цётка мае з усяго якую карысць? Хутчэй за ўсё сама хоча ў яе адсутнасць да кагосьці пайсці. Да каго? Дзядзькі Яцака? А можа, да русявага віленчука? Дзіўна, сядзела побач з ім за сталом, a
нават імя яго не ведае. He запала ў памяць ці ніхто не называў?
— А ўвогуле, рабі, як хочаш, глядзі сама, — адчуваючы ваганні Марысі, абыякавым голасам дадала Галена. — Толькі каб потым не кусала сябе за локці, што не набралася духу. Такая аказія здараецца раз у жыцці! I Янінка ці Ядзя на тваім месцы не прапусцілі б яе, — Галена добра ведала жаночую псіхалогію.
Апошнія словы нібы ўджалілі Марысю. Яна хуценька апранула ва голыя плечы стракаты шляфрок, узяла ў рукі свечку ў мармуровым падсвечніку і пайшла да дзвярэй.
— Нашто свечка? — спалохалася Галена. — Ты ж і вобмацкам дзверы знойдзеш. 3 сяней направа, на веранду, і яшчэ направа. Памятаеш жа: мы толькі што там пасцель сцялілі.
Марыся моўчкі паставіла падсвечнік на патрэсканы мармуровы блат, глыбей захінулася ў шляфрок і ціха выйшла за дзверы. Ды ў сянях яе зноў апанавалі сумненні. Ну што для яго невядомая і скалечаная дзяўчынаі Што для яе стары, хворы і змучаны чалавек! Вось той сусед побач... Праўда, позірк яго быў не такі, як позірк Сыракомлі, — не распранаў. Але затое апальваў — ажно гарэла ўсё цела. А вочы! Якія бяздонныя вочы. Так і вабіла глянуць у іх, як у анелінскую студню.
КНІГІ ОНЛАЙН
