Акрамя імя
Жак Дэрыда
Выдавец: Беларускі гуманітарны адукацыйна-культурны цэнтр
Памер: 104с.
Мінск 1997
— He ведаю. Усё гэта яшчэ зусім чарнавыя накіды, настолькі ж паспешлівыя, наколькі паспешлівым можа быць пастскрып-
тум. Калі я і скарыстаўся настолькі філасофскімі і грэцкімі словамі як “парадаксальная гіпербала”, дык перадусім дзеля таго, каб, апроч усяго іншага, намякнуць на адзін добра вядомы ўрывак з Платонавай “Рэспублікі”. Hyperbole мянуе тут сабой рух трансцэндэнтнасці, які нясе ці выносіць паза быццё ці бытнасць, ерекеіпа tes ousias*. Гэты збытны рух, стрэл гэтай стралой у палёце схіляе да таго, каб сказаць: X “ёсць” па-за тым, што ёсць, па-за быццём ці бытнасцю. На дадзены момант малаважна, каб X быў Дабром, бо мы аналізуем пакуль фармальную магчымасць сказаць: X “ёсць” паза тым, што “ёсць”, X ёсць, не будучы (такім). Гэтая гіпербала анансуе. Яна анансуе ў падвойным сэнсе: яна сігналізуе аб адкрытай магчымасці, але ў той жа час і правакуе гэтым яе адкрыццё. Яе з’яўленне (здзяйсненне, збыванне) — адначасова і выкрывальнае, і вытваральнае, гэта і пастскрыптум, і пралегомена, і апісанне, якое адбываецца пасля ўжо таго, што яно апісвае, і разам з тым — інаўтуральнае пісьмо. Яно анансуе тое, што з’яўляецца, і прымушае з’явіцца тое. што з гэтага часу будзе выяўляцца ва ўсіх рухах да hyper, ultra, au-dela,
*па-за існае — грэцк.
па-за, beyond, iiber, якія спяшаюцца наблізіць дыскурс і, перадусім, існаванне. У гэтым спешлівым набліжэнні і ёсць іх зацятая цяга.
— Калі я правільна разумею, вы кажаце “існаванне”, каб не казаць “суб’ект”, “душа”, “дух”, “ego”, ні нават Da-sein. A тым не менш, Dasein адкрыты быццю як такому праз магчымасць пайсці па-за цяперашнюю прысутнасць таго, што ёсць.
— Так, і Хайдэгер менавіта так і разумее Dasein; ён апісвае рух яго трансцэндэнтнасці, недвухсэнсоўна цытуючы Платонава ерекеіпа tes ousias. Але ў гэтым выпадку ён, здаецца, разумее патойбаковасць як патойбаковасць (у дачыненні да) сукупнасці бытнага, а не як патойбаковасць (у дачыненні да) самога быцця, у тым сэнсе, які ў гэта ўкладае негатыўная тэалогія. Але ж гіпербалічныя рухі платонаўскага. плацінаўскага ці неаплатонаўскага стылю імкнуцца не толькі па*за быццё ці Бога як такога (найвышэйшага бытнага), але й па-за Бога нават у якасці імя, у якасці менавальнага, менаванага ці назоўнага, у той якасці, у якой ён з чым-небудзь можа быць суаднесены. Само імя, як часам здаецца, ужо не захоўвае тут сваёй цэласці...
— ...але ж патойбаковасць, дарэчы, як патойбаковасць (у дачыненні да) Бога — гэта не месца, a pyx трансцэндэнтнасці, які абмінае самога Бога, быццё, сутнасць, уласцівасць ці самасць, Богава Selbst ці Self, Богаву боскасць (GOttheit) — чым абмінае таксама як пазітыўную тэалогію, так і тое, што Хайдэгер прапануе называць тэіалогіяй, дыскурсам аб боскасці (theion) боскага. Як вы памятаеце, Ангелус Сілезіюс, зноў жа, казаў:
Man muss noch Uber GOtt.
[J
Ich muss noch Uber GOtt in eine wiiste ziehn (1, 7).
Але разам з тым:
Die Uber GOttheit.
Was man von GOtt gesagt, das gniiget mir noch nicht:
Die uber GOttheit ist mein Leben und mein Liecht.
Звышбаство.
Што сказана пра Бога — яшчэ не дастаткова: Звышбаство ёсць маім і жыццём, і святлом (I, 15).
— Гэты рух — пераносу сябе за край, у патойбаковасць — у корані раз’ядноўвае быццё і веды, існаванне і пазнанне. Гэта як разлом cogito (аўгусцінаўскага ці картэзі-
янскага), як таго, іпто дае нам ведаць не толькі пра тое што, але і чым і кім я ёсць. Але гэты разлом мае аднолькавае значэнне як для мяне, так і для Бога; ён распасцірае сваю трэшчыну да аналогіі паміж Богам і мною, творцам і стварэннем. I гэты раз аналогія ўжо не выпраўляе, не ўтварае сувязі. Яна раздзяляе, яна ўзмацняе раз’яднанасць.
Man weiss nicht was man ist.
Ich weiss nicht was ich bin. Ich bin nit was ich weiss: Ein ding und nit ein ding: Ein stiipffchin und ein kreiss.
Невядома, чым ёсць мы.
Я не ведаю, што я. Я не тое, што ведаю: Рэч і не рэч: кропка і кола (I, 5).
А вось трошкі далей — аналогія, гэтае “wie”:
Ich bin wie GOtt, und GOtt wie ich.
Ich bin so gross als GOtt: Er ist als ich so klein; Er kan nicht uber mich, ich unter Ihm nicht seyn.
Я ёсць, як Бог, i Бог, як я,
Я гэткі ж вялікі, як Бог: Ён гэткі ж малы, як і я.
Ён не можа быць вышэй за мяне, я не магу быць ніжэй за Яго (I, 10).
— Я заўсёды чуйна ставіўся да такога
незвычайнага задзіночання дзвюх моцаў і двух галасоў у гэтых паэтычных афарызмах ці дэкларацыях без закліку, асабліва, калі я выступае ў іх падобным чынам, адначасова будучы і сам-насам з Богам, і як прыклад, які дазваляе сабе гаварыць за кожнага, адважваецца сведчыць за іншага (сведчыць за сведку), не чакаючы адказу, ані баючыся спрэчкі. Насуперак таму, што мы казалі на пачатку нашай размовы, у гэтых упэўненаспакойных прамовах ёсць таксама пэўны маналагізм ці нешта ад размовы з самім сабою: іх, здаецца, нішто не здольнае ўсхваляваць. Дзве гэтыя моцы — гэта, з аднаго боку, моц радыкальнай крытыкі, звышкрытыкі, пасля якой нішто ўжо не выглядае пэўным, ні філасофія, ні тэалогія. ні навука, ні одум, ні самая нязначная doxa і, з другога боку,— наадварот, быццам мы пастаўленыя па-за рамкі ўсякай дыскусіі,— аўтарытарнасць гэтага сентэнцыйнага голасу, які выдае ці машынальна паўтарае свае прысуды тонам найдагматычнейшай упэўненасці: нішто і ніхто не можа яму ў гэтым запярэчыць, бо нас апаноўвае нейкая гарачая прыхільнасць,— вось і патрабаваная супярэчнасць, і жаданы парадокс.
— Падвойная моц гэтых двух галасоў.
здаецца, знаходзіцца не без сувязі з double bind* дэпрыватызацыйнага прыўлашчэння ці выкараняльнага ўкаранення, пра якое я нядаўна казаў. I праўда, з аднаго боку, такая тэалогія закладае ці нясе ў сабе адмаўленне (негатыўнасць) як прынцып самаразбурэння ў сярэдзіне кожнай тэзы; ва ўсякім выпадку, яна як бы прыпыняе ці часова адхіляе ўсякую тэзу, усякае вераванне, усякую doxa...
— У чым ейнае epokhe мае пэўную роднасць як са skepsis скептыцызму, так і з фенаменалагічнай рэдукцыяй. I насуперак таму, што мы толькі што казалі, трансцэндэнтальная фенаменалогія — паколькі яна праходзіць праз адхіленне ўсякай doxa, усякага месцапалажэння існасці, усякай тэзы — жыве ў тым самым асяроддзі, што і негатыўная тэалогія. Адна як бы з’яўляецца добрым падрыхтоўчым курсам да другой. Даволі дзіўна, праўда?
— Можа, і так, але ж гэта стасуецца з тым, што мы казалі пра мову крызісу. Аднак не будзем пра гэта. Такім чынам, з аднаго боку, такая пастаноўка ўжо самой тэзы
* тут: двуадзінства — англ.
за дужкі або ў двукоссе разбурае ўсякае онталагічнае ці тэалагічнае выказванне, а па сутнасці ўсякую філасафему як такую. У гэтым сэнсе прынцып негатыўнае тэалогіі (у яе настроі ўнутранага бунту) у карані аспрэчвае традыцыю, з якой ён, як здаецца, сам паходзіць. Прынцып супраць прынцыпу. Бацьказабойства і выкараненне, разрыў прыналежнасці, скасаванне своеасаблівай грамадзянскай дамовы — таго, што дае права на існаванне дзяржавы, нацыі і, болей шырока,— філасофскай супольнасці як супольнасці рацыянальнай і логацэнтрычнай. Негатыўная тэалогія пастфактум адрывае сябе ад усяго гэтага ў выкруце ці выверце паўторнага выкараняльнага руху, нібыта насупраць аднаго не толькі не ставіцца другі подпіс, але і, як у нейкай прыпісцы да запавету або ў згрызотах нейкага пастскрыптуму, дададзенага ў нізе дамовы, аспрэчваецца і першы. Такое скасаванне дамовы запраграмоўвае цэлы шэраг аналагічных ці рэкурэнтных рухаў, цэлую процьму пес plus ultra, якія залічаюць сябе ў той жа род ерекеіпа tes oust as, часам нават не называючы сябе негатыўнаю тэалогіяй (Плацін. Хайдэгер, Левінас).
Але з іншага боку, і з тае самай прычыны, нішто больш за гэтую гіпербалу не вы-
яўляе большай адданасці зыходнаму онтатэалагічнаму прадпісанню. Пастскрыптум застаецца пастаўленым побач подпісам, нават калі ён гэтага выракаецца. I, як у кожным чалавечым ці боскім подпісе, у ім павінна стаяць імя. Калітолькі імя не акажацца такім (пра што мы крыху вышэй казалі), якое стушуецца перад менаваным самім сабою, і тады “павінна стаяць” будзе азначаць як бы, што імя не стае: яго павінна не ставаць; павінна стаяць імя, якога не стае. I вось тады, пацэліўшы ў сваю цэль,— стушаваўшыся, скасаваўшыся,— яно само будзе цэлым. У найвышэйшую апафатычную хвіліну, калі кажуць: “Бог не існуе”, “Бог не ёсць ні тое, ні гэтае; ні гэтае, ні яму супрацьлеглае” або “быццё не існуе” і г.д. — нават тады гаворка яшчэ ідзе пра тое, каб сказаць пра існае, якім яно ёсць, у ягонае ісціннасці, няхай і мета-метафізічнай, метаонталапчнай. Гаворка ідзе пра тое, каб стрымаць абяцанне выказаць ісціну любою цаной, засведчыц{>, аддаць сябе ісціннасці імя, самой рэчы — такой, якою яна павінна быць менаванай імём, іначай кажучы: паза імём. Ёй, акрамя імя. Гаворка ідзе пра тое, каб усвядоміць гэтую суаднашальную трансцэндэнтнасць, негатыўны шлях якой — гэта ўсяго толькі шлях, усяго толькі Mera-
дычны падыход, паслядоўнасць пэўных этапаў. Як і пэўная малітва таксама, і засведчанне любові, але такое “я люблю цябе”, якое яшчэ на шляху да малітвы і любові, якое заўжды ў дарозе. I Ангелус Сілезіюс, паміж іншым, падкрэслівае гэта, калі дадае ў своеасаблівай зацемцы або пастскрыпту' ме да сентэнцыі “Man muss noch liber GOtt” (I, 7): ‘Тэта значыць — па-за ўсім, што вядома пра Бога ці што можна пра Яго падумаць у адпаведнасці з той негатыўнаю сузіральнасцю (nach der verneinenden Beschauung), на якую спасылаюцца містыкі”.
— Значыць, вы не сказалі б, што Анёльскі падарожнік належыць да негатыўнае тэалогіі.
— He, каб сказаць з упэўненасцю, у чыстым і поўным выглядзе,— вядома, што не, хоць ён шмат у чым ёй абавязаны. Але я не скажу большага і ні пра які іншы тэкст. Як і, наадварот, не лічу, каб які-небудзь з іх хоць у нечым не быў ёю заражаны — нават сярод тых, якія знешне не маюць, не жадаюць мець ці не лічаць, што маюць хоць якую сувязь з тэалогіяй увогуле. Негатыўная тэалогія — паўсюль, але яна ніколі не бывае сама. I праз гэта таксама яна ўпісваецца,
не спраўджваючы яго, у прастору філасофскага ці онта-тэалагічнага абяцання, якое яно быццам бы адмаўляе: абяцання ўсвядоміць, як мы толькі што сказалі, суаднашальную трансцэндэнтнасць мовы, выказаць Бога такім, які ён ёсць, па-за яго выявамі, па-за тым ідалам, які можа яшчэ быць быццём, па-за тым, што пра яго сказана, убачана ці зведана; знайсці адпаведнасць ісціннаму імю Бога, імю, на якое Бог азываецца і якому адпавядае па-за імём, якое мы за ім ведаем ці якое мы чуем. Менавіта з гэтаю мэтаю негатыўная тэхналогія выракаецца, адмаўляе, адкідае ўсякую неадэкватную атрыбутыўнасць. Яна робіць гэта ў імя шляху да ісціны і каб пачуць імя з праўдзівага, з праведнага голасу. Тая аўтарытарнасць, пра якую мы нядаўна казалі, ідзе да яе ад ісціннасці, у імя і на шляху да якой яна ўздымае свой голас — і якая гаворыць яе вуснамі: ад aletheia* як забытага сакрэту, які такім чынам раскрываецца, або — ад ісціны як абяцанай адэкватнасці. Ва ўсякім выпадку — ад жадання выказаць і дасягнуць таго, што ўласцівае Богу.
КНІГІ ОНЛАЙН
