Актуальныя праблемы гісторыі Беларусі
стан, здабыткі і супярэчнасці, перспектывы развіцця. частка 1
Памер: 348с.
Гародня 2003
Такйм образом, можно сделать вывод о том. что прн всех трудностях, стояшнх на путн развйтмя йсторнческой наукн в Республнке Бсларусь, очсввдны н познтнвные сдвйгй в послсднее десятйлетне, что даст основаннс рассчйтывать на ее успешную йнтеграцню в европейскую мсторнографйю в скором будуіцем.
М.П. Касцюк, акадэмік НАН Беларусі
г М/нск
РАЗВІЦЦЁ ГІСТАРЫЧНАЙ НАВУКІ У БЕЛАРУСІ
3 КАНЦА 80 х r. XX ст
Стан любой навукі, асабліва гуманітарнай. у мнопм вызначасцца сацыяльна-эканамічнымі і грамадска палітычнымі ўмовамі. у якіх яна развіваецца Савецкая ўлада на працягу дзесяцііоддзяў свайго існавання моцна рэіламентавала накіраванасць і змест навуковых даследаванняў Усс што нс адпавядала афіцыйнаму курсу. падвяргалася адпаведнаму ўздзеянню. Таму паслабленне партыйна-дзяржаўнага кантролю ў сувязі з ажыццяўленнем палітыкі перабудовы ў 2-й палове 80-х гадоў пачало адбівапца і на навуковай сферы, у тым ліку на распрацоўках у галіне гісторыі.
Гэты працэс узмацніўся ў пачатку 90-х гадоў. асабліва ў сувязі з распадам сацыялістычнай сістэмы, CCCR прыпыненнем дзейнасці КПСС. узнікненнсм наабшарах Савецкага Сагозасувсрэнных дзяржаў у тым ліку Рэспублікі Беларусь.
Для гэтага часу характэрны некаторыя прынцыповыя змсны. якія істотным чынам паўплывалі на стан і развіццс гістарычных даследаванняў. уключаючы гісторыю Беларусі. Спынілі дзейнасць навукова-даследчыя ўстановы псторыка-партыйнага профілю і тыя. якія рыхтавалі партыйныя кадры. У Рэспубліцы Беларусь гэта Інстытут гісторыі партыі пры ЦК КПБ і Мінская вышэйшая партыйная школа. 3 другога боку у акадэмічным Інстытуце гісторыі былі значна ўдакладнсны напрамкі навуковых даследаванняў і адпавсдна ўдасканалена структура Такога кшталту змены адбываліся на гістарычных факультэтах вышэйшых навучальных устаноў, а таксама іншых ВНУ дзе гісторыка-партыйныя кафсдры былі псрапрафіляваны. як і адпавсдныя навучальныя курсы.
У пачатку 90-х гадоў была створана ва ўстановленым парадку зарэгістравана. а затым і псрарэгісгравана Асацыяцыя гісторыкаў Беларусі. Пазней быў арганізаваны Нацыянальны камітэт гісторыкаў Рэспублікі Беларусь. У 1995 годзе ён упершыню меў прадстаўніцтва на XVIII Міжнародным кангрэсе пстарычных навук у канадскім горадзе Манрэалі, а праз два гады у італьянскім Спалета афіцыйна прыняты ў гэлую самую аўтарыіэтную міжнародную арганізацыю гісторыкаў.
Пашырыўся доступ даследчыкаў да архіўных фондаў. з'явіліся пэўныя магчымасці працаваць з матэрыяламі. аб існаванні якіх абсалютная болывасць гісторыкаў не ведала. Гэта грхнтоўна паўплывала на змест і наваі на напрамкі гістарычных даследаванняў. у першую чаргу па гісторыі Бсларусі Гаворачы абагулена. гэта вылілася ўтос. пі го непасрэдна гісторыя нашай Бацькаўшчыны была пастаўлена ў цэнтр навуковых распрацовак а беларускі народ стаў суб ектам гістарычных даслсдаванняў
Такая пазіцыя гісторыкаў Беларусі (а гэта была іх абсалклная болыпасць) сустрэла ўсс нарастаўшае супраціўлсннс канссрватыўныхсіл. Выразнай праявай гэтагабыло апублікаванне ў 1996 годзе ў рэспубліканскай дзяржаўнай прэсс калсктыўнага ліста. Сярод яго аўтараў амаль нс было гісторыкаў. затос меліся подпісы неаднаразовага алімпійскага чэмпісна і іншых вядомых людзей Беларусі артыстаў. прадстаўнікоў тэхнічных навук і г.д. У лісце прафесійныя гісторыкі абвінавачваліся ў адыходзе ад рансйшай канцэпцыі ў асвятленні гістарычнага працэсу
Аднак. няглсдзячы на цяжкасці, асноўныя творчыя сілы гісторыкаў настойліва працягвалі працаваць над паглыблсннем даследаванняў' па ранейшых праблсмах і над распрацоўкай новых тэмаў па гісторыі Беларусі. Мсліся і нядрэнныя вынікі. У сярэдзінс 90-х гадоў выйшлі з друку 40-тысячным накладам «Нарысы гісторыі Беларусі» ў 2 частках. Яны з явіліся выданнем новага пакалсння гістарычнай літаратуры ў Рэспубліцы Бсларусь. Актыўна выдавалі свас працы І.Ігнаценка. Я.Паўлаў. Р.Платонаў. А.Хацкевіч. Плённа сёння працуюць Г.Галенчанка. Л.Лыч. УНавіцкі і многія іншыя прадстаўнікі беларускай гістарычнай навукі. У 2000 годзе, як вядо.ма. пабачыў свст 1 том шасцітомнай «Гісторыі Беларусі». Завсршана выданне буйной абагульняючай калектыўнай працы «Археалогія Беларусі» ў 4 тамах. Гэтавыдатны вынік дзейнасці археолагаў.
Абаронена значная колькасць доктарскіх і кандыдацкіх дыссртацый па актуальных праблемах айчыннай гісторыі. Толькі ў савсцс Інстытута гісторыі НАН Беларусі на працягу 1996 2000 г. 11 спашукальнікаў паспяхова абаранілі доктарскія і 33 кандыдацкія дысертацыі. Актыўна вядзецца гэтая праца ў Гродзенскім дзяржаўным універсітэце імя Янкі Купалы. Толькі ўапошнія гады дактарамі гістарычных навуж сталі С.Куль-Сяльверстава, В.Швед. С.Марозава. некалькі раней А.Краўцэвіч. Прыкладна 10 чалавек паспяхова абаранілі кандыдацкія дысертацыі.
Такое выдатнае падмацаванне кадравага складу гісторыкаў Рэспублікі Бсларусь дае падставу верыць у дынамічнае развіццё пстарычнай навукі натой аснове. якая створана з канца 80-х гадоў
Гэтая аснова ўяўляе сабою шырокі спеклр праблем. ступень навуковай распрацоўкі якіх, пашырэння і паглыблення ведаў не з'яўляецца аднолькавай Гэта і зразумела Найбольш значны прарыў аказаўся па тых праблемах, дзе гісторыкі змаглі працаваць з невядомымі ім дакументальны мі матэрыяламі, атаксама там, дзе раней нельга было сказаць болей. чым гэта вызначалася афіцыйна. Да такіх напрамкаў можна аднесці праблему этнагенсза беларусаў. гісторыю зараджэння і развіцця ў сярэднявеччы беларускай дзяржаўнасці, васнную г історыю Беларусі. асабліва сярэднявечную. Цяпер у многім па-новаму асвстлены падзсі на беларускай зямлі паўстанняў канца XVIII сг, 1830-1831 і 1863-1864 гадоў, працэс фарміравання бсларускай нацыі. бсларускага вызваленчага руху. хваляў нацыянальнага адраджэння XX ст. Пэўным чынам адлюстравана гісторыя беларускай дыяспары і шэраг іншых праблем.
Некаторыя тэмы падвергнуты грунтоўнаму пераасэнсаванню. Гэтагісторыя раннесярэднявечных княстваў-дзяржаў на тэрыторыі Беларусі, характар Вялікага княства Літоўскага і роля ў ім беларускіх зямель, сутнасць бальшавіцкай улады, правядзенне калсктывізацыі сельскай гаспадаркі. Значна пашыраны і ўдакладнены нашыя ўяўлснні аб культурным і рэлігійным жыцці ў Беларусі на працягу стагоддзяў, а таксама іншая тэматыка
Некаторыя напрамкі пстарычных всдаў падвергліся меншай перапрацоўцы. Па іх адбывалася натуральнае пашырэнне і паглыбленне адпаведных уяўленняў. Сярод іх матэрыяльная і духоўная культура старажытных плямён на розных археалагічных этапах, сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх зямель у псрыяд Вялікага княства Літоўскага. у часы Рэчы Паспалітай. у складзе Расійскай імперыі і Савецкага Саюза. а таксама некаторыя іншыя.
Значыць. найбольш істотныя ўдакладненні, пераасэнсаванні і нават даследаванні па рансй недастаткова распрацоўвасмых тэмах зроблены за апошнія паўтара дзесятка гадоў менавіта па палітычнай гісторыі Беларусі. I гэта не выпадкова, таму што менавіта гэтыя гістарычныя даследаванні найболыв моцна кантраляваліся бальшавіцкай партыяй і савецкай уладай. Як вядома, у першую чаргу за вывучэнне палітычнай гісторыі Беларусі праследваліся У.Ігнатоўскі. М Доўнар-Запольскі і іншыя гісторыкі, а іх працы былі, як вядома, доўгі час забаронены.
1 ўсё ж значны рух напсрад які зроблены ў апошні перыяд беларускімі гісторыкамі па пашырэнні і паглыбленні асэнсавання пстарычнага працэсу. мінулага бсларускага народа, яго сувязсй з блізкімі і болыв далёкімі дзяржавамі. займаемага ім месца ў Еўропе -усё гэтадаводзіцца нярэдка рабіць. пераадольваючы інер~ тнасць, старыя стэрэатыпы, a то і асабістыя разлікі асноўных аўтараў На жаль. нскаторыя прадстаўнікі беларускай гісіарычнай навукі могуць паступіцца гістарычнай ісцінай, а яна для нас павінна быць вышэй за ўсё.
У апошні час некаторыя з такіх аўтараў спрабуюць засяродзіць увагу на пэўных гэмах з гісторыі Бсларусі. Аднак трактоўка такіх падыходаў выклікае, мякка кажучы, здзіўленне Пры гэтым характэрна і тое, што дадзеныя публікацыі змяшчаюцца часамі ў дзяржаўных выданнях, якія выходзяць значным наклада.м і маюць немалую колькасць чытачоў. На некаторыя з такіх падыходаў па пэўных гістарычных тэмах з мінулага беларускага народа я і хацеў звярнуць увагу паважаных удзельнікаў навуковай канферэнцыі.
Адно з такіх палажэнняў ці мае беларуская дзяржаўнасць агульна-расійскія карані? Калі спецыялісты на гэтае пытанне даюць неадназначны адказ і выказваюць думку, што ў дадзеным выпадку яшчэ патрэбна немалая даследчыцкая праца па шэрагх аспектаў праблемы, дык для нсспсцыяліста ў адным з вышэйадзначаных выданняў адказ даволі катэгарычны. Працытую некаторыя сцвярджэнні ў гэтых адносінах: «Усе ўсходнія славяне спачатку складалі адзіную старажытнарускую народнасць у межах адзінай старажытнарускай дзяржавы Кіеўскай Русі»; «Ідэя беларускай дзяржаўнасці мае агульнарускія карані, «восходнт» да старажытнарускай дзяржаўнасці». Тут жа можа гаварыцца аб «агульнарускім паходжанні» беларускага народа. Падобнае цытаванне можна працягнуць.
Пры гэтым аўтара не засмучае, што катэгорыя народнасці адносіцца не да ранняга сярэднявечча, калі існавала старажытнаруская дзяржава Кіеўская Русь, а да больш позняга часу. Нельга нс заўважыць, што ў адзначаных цытатах вялікі націск робіцца на слова «адзіны» адзіная народнасць, адзіная дзяржава і г.д.
Такая катэгарычнасць у любой навуцы, у тым ліку гістарычнай, як мы ведаем рэч непрымальная. Ужо гэта само па сабе наводзіць на роздум аб зададзенасці такіх установак і аб пэўных мэтах гых. хто імкнсцца іх давссці да чытача. У гэтых адносінах нашы калегі. расійскія гісторыкі, спецыялісты па раннсфсадаль-
наму перыяду больш асцярожныя ў сваіх навуковых меркаваннях У прыватнасці. яны лічаць. што працэс фарміравання старажытнарускай народнасні небыў заверіпаны
Да гэтай тэматыкі прымыкае і тэма аб пачатках беларускай дзяржаўнасці. Як вядома. у савецкія часы на працягу дзесяцігоддзяў існавала катэгарычнае і бсзапсляцыйнае сцвярджэннс. што беларускі народ атрымаў дзяржаўнасць юлькі ў выніку Касірычніцкай рэвалюцыі. Гэтым пастулатам факлычна цалкам адсякалася ўсялякае памкненнс шукаць карані беларускай дзяржаўнасці ў ранейшай гісторыі бсларускага народа Аднак публікацыі спецыялістаў канца 80 90-х гадоў пераканаўча даказалі, што гэта не так, што ў часы Полацкага княства яно не толькі мела актыўныя ўзаемадзеянні з іншымі княствамі, у псршую чаргу Кіеўскай Руссю. алс і каля ста гадоў, як адзначаюць спецыялісты. з'яўлялася самастойным. маючы сваю княжацкую дынасіыю межы. войска. адпаведную структуру мясцовага кіравання, іншыя атрыбуты дзяржаўнасці.
КНІГІ ОНЛАЙН
