Актуальныя праблемы гісторыі Беларусі
стан, здабыткі і супярэчнасці, перспектывы развіцця. частка 1
Памер: 348с.
Гародня 2003
Друті кірунаку айчыннай гістарычнай навхцы быў прадстаўлены гісторыкамі. якія заявілі пра сябе як прыхільнікі «творчага стваральнага падыходу», высту пілі за крытычны самааналіз сваіх навуковых прац. а таксама выказаліся за ўлік пазітыўных і негатыўных вынікаў уласнай дзсйнасці Прадстаўнікі гэтай групы выказаліся за плюралізм не толысі «на грунце творчага выкарыстання марксісцка-ленінскай мстадалогіі», але і прапанавалі інтэграваць у навуковым аналізс розныя тэарэтыка-метадалагічныя падыходы. такім чынам, каб яны давалі магчымасць паглыблена разумець пстарычныя працэсы і з'явы Да другога кірунку належала тая частка гісторыкаў (галоўным чынам выкладчыкі ВНУ рэспублікі). якая імкнулася аб'ектыўна. на аснове шырокай базы крыніц. асэнсаваць многія складаныя працэсы. што ішлі ў гісторыі. даць непрадузятую ацэнку падзеям і фактам мінулага У першай паловс гэтая група гісторыкаў не займала дамінуючага становішча ў гістарычнай навуцы
I, нарэпіце. да трэцяга кірунку належала гая частка гісторыкаў, якая схілялася да негатыўна-нігілістычнай платформы і патрабавала поўнага дэмантажу ранейшай гістарычнай навукі. нс знаходзячы ў сй увогулс нічога, вартага захавання. Прадстаўнікі гэтага кірунку сталі праводзіць нацыянал-патрыятычную лінію, адмаўляючы гістарычную агульнасць беларускага народа з рускім і ўкраінскім народамі, узмацняючы этнацэнтрызм, фіксуючы ўвагу наэтнічнай гісторыі, аж да вылучэння этнанацыянальнага фактару ў якасці асноўнага крытэрыю гістарычных ведаў. Гісторыкі, што прытрымліваліся гэтай лініі, у сваіх выданнях праяўлялі нсапраўданас жаданнс ідэалізаваць гістарычнае мінулас, спрабавалі выдаваць феадальныя міжусобіцы засапраўдную праяву беларускай самасвядомасці, а супрацоўніцтва калабарацыяністаў з акупантамі ў гады Вялікай Айчыннай вайны за патрыятызм і нацыянальнае адраджэннс.
У першай палове 90-х гадоў большасць гісторыкаў гэтага кірунку ў сваіх даследаваннях, а. значыць, і ў падручніках і вучэбных дапаможніках аддавалі прыярытэт нацыянальным прыхільнасцям. У гэтых выданнях, як правіла. гістарычныя працэсы ў Беларусі разглядаліся ізалявана ад працэсаў, іпто праходзілі ў дзяржавах, у склад якіх уваходзілі бсларускія землі. Асабліва гэта адбілася на падручніках і вучэбных дапаможніках першага пакалення па айчыннай псторыі. выдадзсных у 1991 1995 г У іх псраважалі сюжэты. звязаныя з вузканацыянальнымі праблемамі айчыннай гісторыі (яе асновы былі сфармуляваны ў «Праекце новай
канцэпцыі пстарычнай адукацыі ў Беларусі»). У 1993 г. асноўныя палажэнні гэтага дакумента выклаў докгар гістарычных навук М.В.Біч у публікацыі «Аб нацыянальнай канцэпцыі гісторыі і гістарычнай адукацыі ў Рэспубліцы Беларусь», надрукаванай у «Бсларускім гістарычным часопісс». Асноўныя прынцыпы канцэпцыі былі зарыентаваны на прыцягнснне новых падыходаў у даслсдаванні праблем гісторыі Бсларусі. У падрхчніках і навуковых даслсдаваннях рабіліся спробы закласці ў якасці асноўнага крытэрыю гістарычных ведаў этнанацыянальны фактар. У падручніках псршай паловы 90-х гадоў. як і гістарычных даслсдаваннях. Расія выступала ў ролі агрэсіўнага, эгаістычнага суссда, які навязваў свой лад і вобраз жыцця. Беларусь набывала выявы калоніі. а беларускі савецка-партыйны апарат разглядаўся як каланіяльная адміністрацыя. што абслугоўвала інтарэсы акупацыйнага рэжыму вярхоў.
Вызначальным прыярытэтам у канцэпцыі адпавядала і новая праграма гістарычнай адукацыі. якую распрацавалі навуковыя супрацоўнікі Інстытута гісторыі НАН Беларусі і выкладчыкі гісторыі Бслдзяржунівсрсітэта і Бсларускага дзяржаўнага псдагагічнага універсітэта пад кіраўніцтвам М.В Біча. Згодна з гэтай праграмай. да пачатку 1993/94 навучальнага года было падрыхтавана 20 новых падручнікаў і вучэбных дапаможнікаў па гісторыі. У іх упершыню гісторыя Беларусі разглядалася не з класавых, а з агульнанацыянальных пазіцый. адмаўлялася Старажытнаруская дзяржава (Кісўская Русь), не прызнавалася адзіная старажытнаруская народнасць, што склалася ў IX XIII стагоддзях. на асновс якой у XV XVI ст. сфарміраваліся руская. украінская. беларуская народнасці. Гісторыя беларускай дзяржаўнасці звязвалася з Полацкім княствам і Вялікім княствам Літоўскім (ВКЛ\ якое ўзнікла ў другой паловс XIII ст. і ў наступным стала называцца Вялікім княствам Літоўскім. Рускім, Жамойцкім (паўтаралася версія беларускага гісторыка М.І. Б,рмаловіча. які лічыў ВКЛ выключнабеларускай дзяржавай). Войны. якія адбываліся паміж маскоўскімі царамі і літоўскімі князямі ў гэты псрыяд. ацэньваліся і разглядаліся як агрэсіўныя з боку маскоўскіх цароў (не ўлічвалася імкненнс літоўскіх князёў да пашырэння тэрыторыі ВКЛ). Савецкі псрыяд гісторыі Беларусі трактаваўся выключна ў негатыўным плане.
У найноўшай беларускай гістарыяграфіі. выдадзенай у псршай палове 90-х гадоў. асаблівая ўвага надавалася пытанню пра станаўленне розных формаў дзяржаўнасці на тэрыторыі Беларусі
ад Полацкага княства ХШ ст да абвяшчэння дзяржаўнага суверэнітэту БССР і Рэспублікі Беларусь у жніўні верасні 1991 г. Аднак. на жаль, гісторыкі розных арыентацый не заўсёды адназнач• на ацэньвалі тую або іншую форму беларускай дзяржаўнасці. Прыхільнікі «заходнерусізму», напрыклад, вельмі тэндэнцыйна разглядалі абвяшчэнне Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР), a паслядоўнікі нацыянальна-радыкальнага кірунку не прызнавалі БССР як форму дзяржаўнасці беларускага народа.
Несумненна, найважнейшай гістарычнай працай апошняга дзесяцігоддзя з'яўляюцца «Нарысы гісторыі Бсларусі» ў 2 частках(Мінск, 1994, 1995). Нарысы базіруюцца на нацыянальна-дзяржаўнай канцэпцыі, і хоць яны адлюстроўваюць многія недахопы гістарычнай навукі 80 пачатку 90-х гадоў, тым не менш, гэта першая абагульняючая праца, у якой побач з традыцыйнымі метадалагічнымі падыходамі ўлічаны новыя напрацоўкі беларускай гістарыяграфіі апошняга дваццацігоддзя.
Беларускія гісторыкі ў гэты час таксама, як і многія іншыя постсавсцкія рэгіянальныя інтэлектуальныя эліты, перажылі рамантычныя надзсі на хуткія і радыкальныя перамены ў іх жыцці і звсдалі расчараванні, што надышлі ў сярэдзіне 90-х гадоў.
У другой палове 90-х гадоў у Рэспубліцы Беларусь адбыліся значныя змены ў сферы гістарычнай навукі. У цэлым у гэты перыяд гістарычная свядомасць зведала ў Беларусі прыкладна тыя ж трансфармацыі, што і на значнай частцы постсавецкай прасторы. Да пэўнай ступені можна казаць пра фарміраванне, калі не адзіных, то, прынамсі, блізкіх па сваёй сутнасці рэгіянальна-нацыянальных ідэалогій найноўшых гістарычных ведаў, значную частку якіх складаюць падобныя стэрэатыпы ўспрыняцця дынамічных працэсаў грамадскіх пераменаў і пераасэнсавання ў кантэксце сацыяльна-палітычных, эканамічных і ідэалагічных зрухаў. Гэты працэс паскорыўся ў Рэспубліцы Беларусь пасля выбрання Прэзідэнтам A Р. Лукашэнкі
Разам з тым было б памылкай атаясамлівасць ход эвалюцыі беларускай гістарычнай думкі другой паловы 90-х гадоў з кансалідацыяй гісторыкаў на адзінай навукова-мстадалагічнай асновс 1 ў другой палове 90-х гадоў гісторыкі нс былі адзіныя ў сваіх метадалагічных падыходах у вывучэнні праблем айчыннай гісторыі. Аднак, тым нс менш, у гэтыя гады адбыліся пэўныя зрухі ў асяроддзі беларускіх гісторыкаў. Лоі іка развіцця палітычных па~ дзей у рэспубліцы прывяла да таго, што сярод гісторыкаў нацыянальна-дэмакратычнай арыентацыі адбылася дыфсрэнцыяцыя. 3
гэтага кірунку вылучылася невялікая гр\ па гісторыкаў, што прытрымлівасцца нацыянальна-радыкальны.х памкнснняў Прыхільнікі гэтага кірунку пераважна канцэнтруюць сваю дзейнасць у межах грамадскага ініцыятыўнага аб'яднання «Бслархскас гістарычнае гаварыства» (старшынёй таварысгва з'яўляенца доктар гістарычных навук А.К.Краўцэвіч).
Стан гістарычнай навукі ў Рэспубліцы Бсларусь v другой палове 90-х гадоў вызначаўся ў першую чаргу дзейнасцю вядучай навуковай установы ў дадзенай галінс гуманітарных ведаў Інстытугам гісторыі НАН Беларусі, а гаксама адпаведнымі факультэтамі і кафсдрамі ВНУ краіны Беларускага дзяржаўнага універсітэта, Беларускага дзяржаўнага педагагічнага універсітэта, Магілёўскага дзяржаўнага універсітэта. Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта імя Янкі Купалы і іншых. Кансалідуючы пачатак у дзейнасць гэтых навуковых і навукова-адукацыйных арганізацый унесла Дзяржаўная камісія па падрыхтоўцы і выданні падручнікаў і вучэбных дапаможнікаў па сацыяльна-гуманітарнаму цыклу, якая была створана ў жніўні 1995 г. У яе склад увайшлі вядомыя вучоныя: Я.М.Бабосаў, І.Я.Навуменка, Э.М.Загарульскі, І.В Аржахоўскі, УС.Кошалеў, А.І Падлужны. У.В.Гніламёдаў, В.І.Боўш, П Ц.Петрыкаў. П Ф.Дзмітрачкоў, Г.Я.Галенчанка і інш. Дзяржаўную камісію ў розны час узначальвалі УВРусакевіч. І.І.Антановіч, УП.Замяталін. Ёй фактычна былі нададзены функцыі навукова-метадычнага цэнтра, які праводзіў экспергызу і прымаў рашэнні аб выданні вучэбнай літаратуры па гісторыі, філасофіі і іншых грамадскіх дысцыплінах.
Праца Дзяржаўнай камісіі, несумненна. прынесластаноўчыя вынікі. На працягу 1997 1998 г. фактычна было створана новас пакаленне падручнікаў і вучэбных дапаможнікаў па гісторыі для сярэдняй школы. якія былі выдадзены ў другой палове 90-х гадоў. У гэты перыяд з улікам найноўшых дасягненняў гістарычнай навукі І.І.Коўкель і Э.С.Ярмусік выдалі вучэбны дапаможнік для студэнтаў «Гісторыя Беларусі са старажытных часоў да нашага часу» (1998). П.Г.Чыгрынаў апублікаваў «Нарысы гісторыі Беларусі» (1997) і «Беларуска-расійскія адносіны. Гісторыя і сучаснасць» (1999). Выдадзены курс лекцый для студэнтаў вышэйшых навучальных устаноў «Гісторыя Беларусі Частка першая. Са старажытных часоў да канца XVIII ст » (I П.Крэнь, І.І.Коўкель, С.В.Марозава. С.Я.Сяльверстава, І.А Фёдараў; 2000) і вучэбны дапаможнік «Гісторыя Беларусі» (Я.К.Новік, Г.С.Марцуль, Э.А.Забродскі, У К.Коршук, М.С.Сташкевіч, М.К.Сакалоў і інш.; выйшлі
два выданні 1998. 2000), «Нарысы гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII стагоддзя» (Г.МСагановіч. 2001)
Дзейнасць Дзяржаўнай камісіі ўнесла творчы імпульс х працу Інстытута гісторыі НАН Беларусі, гістарычных кафедраў вышэйшых навучальных устаноў краіны. Шмат хто з гісторыкаў сталі больш удумліва і грунтоўна ставіцца да крыніцаў. пераасэнсоўвалі многія свас ранейшыя канцэпцыі і погляды. Пэўныя зрухі ў гэ~ тым рэчышчы адбыліся ў Інстытуце псторыі НАН Беларусі, які факгычна пераўтварыўся ў цэнтр па арганізацыі і каардынацыі навуковых даслсдаванняў фундамснтальных праблем асноўных перыядаў па айчыннай гісторыі. На сённяшні дзснь Інстытут выконвае ролю галоўнай навуковай гістарычнай установы ў краіне
КНІГІ ОНЛАЙН
