Актуальныя праблемы гісторыі Беларусі
стан, здабыткі і супярэчнасці, перспектывы развіцця. частка 4
Памер: 317с.
Гародня 2003
Срсдн сугубо экономмческнх мер, необходнмых в блнжайшем будуіцем, нсторнк называл: быстрейшнй переход крестьянства от баршннной смстсмы к свободному труду. занмствованне новых сельскохозяйствснных тсхнологмй. внедренме новых вмдов хозяйственной деятсльноста, сочстанне пронзводства продукцнм с её псреработкой. созданне соврсмснных средств сообіденйя н связн. тсхннческос псрсоборудованне мануфактур. Эволюцню сельского населсння, на одном нмуіцсствснном полюсс которого находнлмсь помеіцнкн, на другом безземельные крестьяне, он вндел в созданіш еднного сословня фермеров. уннфнкацнн экономнческнх ннтсрссов которого должны былн способствовать рыночные условня.
Буржуазный рацноналнзм автора не сммрялся co статусом отсталой террнторнн в определеннн сго родного края. «Матсрналы» созданы нм как своеобразный справочннк. гдс он в первую очсредь обраіцался к адмнннстрацнн н жнтелям края н указывал нм способы улучшення благосостояння. «Нссправедлнво, пнсал автор, всю внну слагать на свою нссчастную судьбу. каждый в самом себс носнт свос счастье. нначе к чему даны чсловеку разум, рукн н воля» [Бобровскмй П.О. Матерналы...Т 1. C.366], П.О.Бобровскнй сам дслал проскты яспользовання воды в агрономнм н промышленностн. где постронть выгодныс дорогн, провсстн мелнорацню края. указывал на ненспользованность прнродных нскопаемых. Он прнзывал к заботе о будуіцнх поколеннях: «К сожаленню, пнсал он, обычай цсннть только то. что прнноснт нам пользу; препятствует дальнейшему нзученню богатств, скрывасмых землсю. которые сслн теперь н не нмеют цены. то могут нметь впоследствнн» |Там же. С. 346].
He тшінчньшн для лнтературы XIX вска являются прнзывы П.О.Бобровского к охране окружаютсй среды. В засоленнн почв, непродуманной вырубке лесов. скученностн населення он увндел угрозу развнтню обшества. «Пройдут вска. н потомство упрекнёт нас в равнодушнн к пользе н разработке отечественных богатств», пророчнл Павел Оснповнч [Там же. C.377].
Богатая конкретно-нсторнческнмн выводамн н наблюденнямн работа учёного нс потеряла своей научной аклуальностн н в нашн днй. Й нсльзя не согласнться с мненнем П.Бессонова: «Многнс мсстные вопросы рсшены здесь окончатсльно. Это вовсе не одна Гродненская губерння. н менес всего прочего «губерння». Тут концснтрнруются сведення о целом крае, тут вся Белая Русь, которой нс будем ннкогда знать внс сообтеннй автора» [Бессонов П. Белорусскнс песнн. М.. 1871 C.XLVIII].
ІНВЕНТАРЫ ЯК КРЫНІЦА ПА ЭКАНАМІЧНАЙ ГІСТОРЫІ БЕЛАРУСІ: ГІСТАРЫЯГРАФІЧНЫ АСПЕКТ
Эканамічнае развіццё суправаджаецца ўзнікненнем новых відаў пісьмовых крыніц як адзінкавага індывідуальнага, так і масавага характару. Прыкладам іх з'яўляюцца інвентары, першыя з якіх вядомы з XV стагоддзя 111 Яны ўзніклі ў сувязі з пашырэннем у Рэчы Паспалітай практыкі здаваць маёнткі ў арэнду і заставу і з’яўляюцца разнавіднасцю гаспадарчай дакументацыі феадальных уладанняў [2], Поўныя, добра складзеныя інвентары ўтрымлівалі падрабязнас апісанне ўсёй гаспадаркі феадалаў, пайменны спіс прыгонных сялян уладання. апісанне зямсльных надзелаў і маёмасці кожнай сялянскай сям’і і вызначэнне павіннасцей кожнай сям’і на карысць феадала; у канцы інвентароў пералічваліся артыкулы прыбыткаў і выдаткаў і прыводзіўся гадавы даход уладання. Некаторыя інвентары апісвалі мястэчкі, аб якіх таксама ўносіліся шматлікія звесткі: аб колькасці двароў, аб карчмах і крамах, аб памерах участкаў і вызначаных з іх павіннасцей і, нарэшце, аб прыбытках, атрыманых з гэтых мястэчак. Таму можна сцвярджаць, што ніякі іншы від крыніц феадальнага перыяду не ўтрымлівас такіх багатых звестак па эканамічнай гісторыі Беларусі, як інвснтары.
Зразумела, на працягу некалькіх стагоддзяў прынцыпы складання і змест інвентароў мяняліся Галоўнае іх прызначэнне заключалася ў размеркаванні сялянскіх павіннасцей, што абумоўлівас спецыфіку крыніцы і вылучае яс з мноства іншых дакументаў гаспадарчага характару.
У гэтым артыкуле ставіцца задача з гістарыяграфічнага пункта гледжання прааналізаваць наяўныя крыніцазнаўчыя даследаванні інвснтароў па гісторыі Беларусі Па сутнасці, закранаюцца толькі два пытанні: 1) разгляд асноўных праблем, да якіх звяртаюцца даследчыкі пры вывучэнні інвентарных апісанняў, і 2) ацэнка ступені распрацаванасці ў беларускай гістарычнай літаратуры асноў крыніцазнаўчага аналізу інвентароў.
Нягледзячы на тое. што інвснтары ўсіх відаў ствараліся на працягу некалькіх стагоддзяў, увага даследчыкаў да іх доўгі час заставалася толькі самай агульнай: крыніца выкарыстоўвалася галоўньім чынам выбарачна ў якасці ілюстрацыйнага матэрыялу. ГІаколькі толькі ў самых буйных каралеўскіх, царкоўных, Mar-
нацкіх уладаннях былі болып спрыяльныя, надзсйныя ўмовы для захавання гаспадарчых архіваў. зразумела, шырокас выкарыстаннс інвентароў на вялікіх тэрыторыях было надзвычай ускладненым. Таму і псршыя публікацыі гэтай крыніцы нс суправаджаліся спецыяльным крыніцазнаўчым аналізам. нс было і больш глыбокага і сістэматызаванага іх выкарыстання ў працах даслсдчага характару.
Зварот да больш падрабязнага крыніцазнаўчага аналізу інвснтароў звязаны зартыкулам М.М.Улашчыка |3|, які засяродзіў увагу на вывучэнні абставін, звязаных з увядзеннем абавязковых інвентароў у памешчыцкіх уладаннях Заходняй Беларусі і Літвы ў 40-я гады XIX ст. Аўтар справядліва падкрэслівас. што пры правядзенні інвентарнай рэформы царскі ўрад у асноўным імкнуўся вырашыць пытанні палітычнага характару. Адсюль вынікае неабходнасць крытычнага падыходу да інвентароў згаданай групы, паколькі большасць з іх утрымліваюць відавочна фіктыўныя звесткі, якія тычацца ўраджая. даходаў сялянскіх гаспадарак і кошту рабочага дня наёмных работнікаў. На думку М.М.Улашчыка, пры параўнанні новых інвентароў з тымі, якія ствараліся памешчыкамі для ўласных гаспадарчых патрэб, выяўляецца, што апошнія з’яўляюцца больш дакладнай крыніцай, хаця крытычныя адносіны да іх захоўваюцца ў любым выпадку.
Беларускія інвентары XVI XVIII і першай паловы XIX ст. разглядаюцца ў артыкуле П.Р.Казлоўскага і В.В.Чапко [4], Інвснтары магнацкіх уладанняў П.Р.Казлоўскім характарызуюцца як гаспадарчыя апісанні прыватнаўласніцкіх маёнткаў па той прычыне, што паняцце «інвентар» тут абазначас разнастайныя дакументы. Аўтар вылучаетры асноўныя групы паказчыкаў большасці інвснтароў магнацкіх уладанняў: 1) апісанне панскага двара і гаспадаркі, 2) апісанне валасцей і мястэчак у пэўным уладанні і 3) пералік розных павіннасцей насельніцтва на карысць феадала. Такогароду інвентары названы П.Р.Казлоўскім поўнымі. Яны з'яўляюцца асноўным відам інвентароў і найбольш каштоўныя як гаспадарчая крыніца. Аднак, на думку аўтара, было б няправільны.м не звяртаць увагі на няпоўныя інвентары. З'яўляючыся як бы спецыялізаванымі дакументамі, яны ў шэрагу выпадкаў нават больш падрабязныя, чым поўныя інвентары [5],
П.Р.Казлоўскім вылучаны і другі від інвентароў «землеўпарадкавальныя». у якіх, акрамя адзначаных звестак, прыводзяцца дадзеныя аб памерах панскіх і сялянскіх зямель. Часам у іх утрымліваюцца і падрабязныя пазямсльныя апісанні і планы зямель-
ных участкаў |h| Пры гэтым зусім правільна падкрэсліваецца штоінвснтары мслі якбы два бакг апіса льны і нарматыўны Друті бок вызначаў юрыдычную прыроду інвентароў як дакументаў, заснаваных на імунітэтных правах фсадала і прызначаных рэіуляваць узаемаадносіны паміж феадалам (ці часовым трымальнікам) і залежным нассльніцтвам. для якога інвентар меў сілу закона. У адносінах да ўладальніка маёнтка ён меў дагаворную сілу і параджаў маёмасную адказнасць у іскавым парадку |7| Інвснтары маглі быць складзены як паводле распараджэння феадала (часцей за ўсё), так і пры праверцы яго маёнтка («візій») судовымі органамі ці спецыяльны.мі камісіямі Ва ўсіх выпадках інвентары адпавядалі патрэбам фсадалаў і іх класавым інтарэсам
Інвснтары. якія з'явіліся ў Беларусі ў XVI XVIII ст., захаваліся як масавая крыніца. Іх можна знайсці ў арыгіналах, копіях і чарнавіках. У архівах, як правіла, інвентары сустракаюцца ў судовых актавых кнігах, але псраважна у фамільных фондах магнатаў. Як справядліва заўважас П Р.Казлоўскі. адсутнасць на інвентарах подпісаў і пячатак яшчэ не азначае іх неарыгінальнасці і недакладнасці [8]. Вядомую дакладнасць інвснтароў XVIII ст. пацвярджае той факт. што інвентары ўасноўным складаліся незацікаўленымі асобамі. асабліва пры двухбаковым кантролі складанні інвентару пры продажу маёнтка ці здачы ў залог [9|.
П.Р.Казлоўскі прапанаваў наступныя прынцыпы выкарыстання інвснтароў розных перыядаў: 1) размеркаваць інвснтары на тры групы (з XVI да першай паловы XVII ст., з другой паловы XVII да 70-х гадоў XVIII ст. і 80 90-х гадоў XVIII ст ), паколькі такос групаванне адпавядае этапам сацыяльна-эканамічнага развіцця Беларусі; 2) вывучаць інвснтары па відах феадальнага землеўладання для атрымання аднароднага статыстычнага матэрыялу. нсабходнага для навуковых вывадаў; 3) даследаваць інвентары адных і тых жа ўладанняў за розныя перыяды; 4) групаваць інвентары па нскалькіх асноўных геаграфічных зонах; 5) з прычыны багацця лічбавага матэрыялу часам мэтазгодна звяртацца да мстаду выбарачнага статыстычнага назірання [10], Як бачым, першы спосаб групавання інвентарнага матэрыялу мас больш агульны характар, тады як астатнія абумоўліваюцца канкрэтнымі задачамі даследавання.
В.В.Чапко падзяляе інвентары першай паловы XIX ст па характару і зместу надзве групы: 1) інвентары, якія былі складзены прыкладна на працягу першай трэці XIX ст і 2) абавязковыя інвентары сярэдзіны 40-х пачатку 50-х гадоў XIX ст. Як спра-
вядліва лічыць аўтар усе сацыяльна-эканамічныя змены ў той ці іншай ступені адбіліся на характары. змесце і складзе статыстычных звестак інвснтароў памсшчыцкіх уладанняў, чым і абумовілі спосаб іх групавання 11 і ]. В.В.Чапко звяртае ўвагу на тое. што інвснтары першай паловы XIX ст. не мслі юрыдычнай сілы. як рансй. і расцэньваліся толькі ў якасці хатніх. маёнткавых дакументаў. якія вызначалі з большай ці меншай паўнатой уласнасць памсшчыкаў, парадак кіравання гаспадаркай, гаспадарчыя і ў нскаторай ступсні прававыя ўзаемаадносіны памсшчыка з прыгоннымі сялянамі. а таксама маёмаснае становішча сялян. На думку аўтара, некаторыя змены адбыліся толькі ў ходзе інвентарнай рэформы 40 50-х гадоў XIX ст.. калі царскі ўрад паспрабаваў пераўтварыць інвентары памешчыцкіх уладанняў Бсларусі з неафіцыйных унутраных гаспадарчых дакументаў у абавязковыя дзяржаўныя акты [ 12],
КНІГІ ОНЛАЙН
