Актуальныя праблемы гісторыі Беларусі
стан, здабыткі і супярэчнасці, перспектывы развіцця. частка 4
Памер: 317с.
Гародня 2003
Даслсдчык М. Гудаў. займаючыся вывучэннем антыбальша віцкай барацьбы на Беларусі ў 1921 г прыходзіць да высновы,
што прычыны паражэння апазіцыі заключаліся не ў палгтычнай а ў сацыяльна-эканамічнай сфсры 110 [. Пытанні гісторыі вайсковай справы на Беларусі даследавалі Р Паўловіч 1111, А Лп він і Я Паўлаў [12], В. Савіцкі [ 13]
У апошнія гады стала магчымым выданне прац гісторыкаў беларускай эміграцыі, якія адмоўна ставіліся даСавсцкай улады 3 гэтых пазіцый Ю. Віцьбіч асвятляе антыбальшавіцкую партызанскую барацьбу 114], а Ю. Весялкоўскі, разглядаючы бсларускі нацыянальны рух падчас першай сусветнай вайны, закранас пытанні Слуцкага паўстання, характарызуе постаці С. Булак-Балаховіча і Б. Савінкава [15],
Пытаннямі гісторыі беларускай дзяржаўнасці займаюцца і польскія гісторыкі. Вайсковую справу яны разглядаюць у рэчышчы ўсходняй палітыкі Польшчы адносна Беларусі, узаемаадносін польскага ўрада і прадстаўнікоў паланафільскага крыла беларускага нацыянальнага руху. Так, А. Латышонак у адным з сваіх артыкулаў даследуе арганізацыю беларускіх ваенных аддзелаў у кантэксце перамоў А. Луцкевіча з Ю Пілсудскім [16], a К. Гамулка характарызуе вайсковыя адзінкі, узначаленыя С. Булак-Балаховічам[17].
Для польскай пстарыяграфіі характэрнасуб’екгыўнасць пры разглядзе падзей, звязаных са злачынствамі польскіх войскаў і злоўжываннямі акупацыйнай адміністрацыі на Беларусі падчас польска-савецкай вайны. Так, напрыклад, Е. Мілеўскі хоць і адзначае, што найбольш жорсткія адносіны былі да рускаі беларускамоўнага насельніцтва, але ўвогуле зводзіць гэта пытанне да яўрэйскіх пагромаў [18],
Гісторыкі 3. Карпус і В. Рэзмер даслсдуюць Слуцкае паўстанне на падставе польскіх вайсковых матэрыялаў, што дазваляе найбольш дакладна вызначаць колькасны склад яго ўдзельнікаў [19].
У якасці самага поўнага і аб’екгыўнага даследавання пытанняў беларускага войска хочацца адзначыць манаграфію А. Латышонка [20]. Аўтар выкарыстоўвае багаты архіўны матэрыял, спасылаецца на беларускую гістарыяграфію, праблему разглядае ў сувязі з характарыстыкай беларускага нацыянальнага руху. Геаграфію дзейнасці беларускіх вайскоўцаў даследчык не абмяжоўвае рамкамі Беларусі, а пашырае за яе межы, у прыватнасці, на Украіну [21],
Такім чынам, фарміраванне беларускага войска праходзіла ў складаных умовах, залсжала ад ваенна-палітычнай сітуацыі ў Еўропе. У гістарыяграфіі гэтага пытання можна вылучыць тры блокі даследаванняў: савецкага часу, беларускую сучасную і польскую гістарычную літаратуру.
ПЫТАННЕ АБВЯШЧЭННЯ БНР У СУЧАСНАЙ ГІСТАРЫЯГРАФІІ
Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. у бсларускага народа з'явілася магчымасць рэалізаваць ідэю беларускай дзяржаўнасці Але частыя змсны акупацый, разгон Усебеларускага з езда, перамовы ў Брэсце мала гэтаму спрыялі. Нягледзячы на цяжкасці. бсларускія дзеячы выкарыстоўвалі ўсе магчымасці для дасягнення сваёй мэты.
Сучасная літаратура. у адрозненне ад гістарыяграфіі савецкага перыяду. мае шэраг станоўчых асаблівасцей, сярод якіх аб’ектыўнасць. стрыманасць у ацэнках. больш глыбокі аналіз. У асяроддзі даследчыкаў М. Сташкевіча. Р, Платонава, I. Ігнаценкі. А. Сідарэвіча. В. Круталевіча, У. Ладысева, П Брыгадзіна, Ю Весялкоўскага. М. Біча. В Мазеца, Я Юхо, Н Глушаковай, А Багдановіч, Т. Паўлавай разгляд тэмы адбываецца праз прызму станаўлення беларускай дзяржаўнасці Для гэтага працэсу была характэрна апора на акупантаў. Вось чаму абвяшчэнне БНР падчас нямецкай акупацыі дало нагоду называць яс марыянетачнай дзяржавай у руках Германіі
3 гэтай думкай не пагаджаецца вядомы беларускі гісторык М. Сташкевіч. У якасці доказу сваёй высновы ён прыводзіць той факг, што БНР не мела сваіх органаў улады на месцах, не мела войска, не былі вызначаны яе тэрыторыя і межы. не было правамоцнай адказнасці яе дзяржаўных органаў. Даследчык кажа, што БНР была не дзяржавай. а ідэяй дзяржаўнасці 11],
Як справядліва адзначае аўтар разам з Р. Платонавым. у псторыі станаўлення беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці, нягледзячы на вызваленне ад цэнзуры. больш шырокі доступ да архіўных крыніц, шмат «бслых плямаў». Абагульняючы вопыт вывучэння дадзенага пытання даслсдчыкі паспрабавалі сінтэзаваць з пунклу гледжання на праблему:
- па-першае, абвяшчэнне БНР гэта спроба самавызначэння беларускага народа на падставс буржуазнай дзяржаўнасці, і з такіх пазіцый гэта не што іншас. як проціпастаўленне сацыялістычнаму выбару;
- па-другое. Рада БНР і яе ўрад гэта дзяржаўныя ўстановы незалежнай самастойнай краіны. а БССР, у сваю чаргу, была прынесена на штыках балыпавікоў;
- па-трэцяе. прыхільнікі кампрамісу прапануюць разглядаць БНР і БССР як звёны адзінага працэсу дасягнення дзяржаўнасці. прычым да БНР трэба падыходзіць як да пачатковага, а да БССР -як да завяршальнага этапу 121.
Гэту тэму праця гвас беларускі даследчы к I. Ігнаценка. У сваіх працах ён надае шмат увагі выканаўчаму органу БНР Радзе, звяртаючы асаблівую ўвагу на яс ўтварэнне (дакладней. пераўтварэнне з выканкома Савета Усебеларускага з'езду), станаўленне і раскол. Дзейнасць урада БНР I. Ігнацснка падзяляе на два адрэзкі. Краевугольнай ён лічыць дату 25 красавіка 1918 г., калі з-за ўдзячнай тэлеграмы кайзеру Вільгельму адбыўся раскол і ў Радзе, і ў шэрагах БСГ [3], Аўтар, параўноўваючы БНР і БССР, упэўнены. што гэта былі два процілеглыя кірункі развіцця працэсу ўтварэння беларускай дзяржавы. прычым для першага ўласціва апора на акупантаў, а для другога вызначальным фактарам з'яўляўся беларускі народ [4],
А. Сідарэвіч катэгарычна адхіляс гэтую думку. Акт25 сакавіка 1918 г. ён называс пратэстам беларускіх нацыянальных лідэраў супраць Брэсцкага дагавору. Гэтасвайго роду адказ на здрадніцтва з боку Расіі, а псраарыентацыя ў знешняй палітыцы на Германію помста і пошук новых магчымых шляхоў да незалежнасці [5],
В. Круталевіч разглядас ўзаемаадносіны Беларусі і Германіі ў святле патрэбаў нямецкага ўрада падчас акупацыі. Германскі ўрад, на думку даследчыка. разглядаў ваенныя, палітычныя і эканамічныя аспскгы сітуацыі з пазіцыі неабходнасці ўмацавання акупацыйнага рэжыму, максімалыіага выцягнення на фінішы сусветнай вайны сыравінных і харчовых рэсурсаў з Беларусі. Прытрымліваючыся сваіх ваенна-палітычных мэтаў. манархічная Германія не прызнавала якую-небудзь паралельную ўладу. У яе планы не ўваходзіла прызнанне беларускай дзяржаўнасці нават у выглядзе структуры, падпарадкаванай акупацыйный адміністрацыі. Заява кіраўніцтва БНР аб гатоўнасці ісці ў русле гсрманскай палітыкі не дала станоўчых вынікаў. нават пасля расколу ў Радзе. Доказам з’яўлясцца факт заключэння Брэсцкага дагавору, па якому планавалася расчляненне Беларусі [6].
Аўтар. палемізуючы з псторыкам А. Калубовічам [7], бачыць своеасаблівасць, парадаксальнасць сітуацыі ў тым. што незалежная суверэнная БНР была абвешчана на тэрыторыі. дзе ўся паўната ўлады належала нямецкай акупацыйнай адміністрацыі. Звычайна поспех вызваленчага руху завяршас і замацоўвае ўтварэнне нацыянальнай дзяржавы. У дадзеным выпадку ўсё было інакш:
былі абвешчаны дэмакратычныя ідэі аб нацыянальнай свабодзе і дзяржаўнай самастойнасці, якія трэбабыло яшчэ рэалізаваць 18]
Гісторыкі У. Ладыссў і ГІ. Брыгадзін у сваім даследаванні гэтую думку дапоўнілі і развілі. Яны прыходзяць да высновы, што, спрабуючы стварыць бсларускую дзяржаўнасць ва ўмовах акупацыі, дзеячы БНР мелі толькі два шляхі: весш барацьбу з акупантамі ці з імі супрацоўнічаць Абраўшы апошні, яны, па-першае, расчаравалі і адштурхнулі беларускі народ. па-другос, справакавалі крызіс урада і Рады БНР [91
Даследчык Ю. Вссялкоўскі гэты шлях не лічыць здрадніцкім. Удзячную тэлеграму беларускіх дзсячоў аўтар лічыць тактычным ходам, выкліканым цяжкімі абставінамі, але з дзяржаўнага пункту гледжання гэта ўсё ж крок неабдуманы. Прычыну нспрызнання БНР з боку Германіі ён бачыць у спазнснні з яе абвяшчэннем, паколькі яшчэ 3 сакавіка быў заключаны Брэсцкі дагавор, які даваў немцам вялікую матэрыяльную карысць [10],
М. Біч разглядае гэтае пытанне ў кантэксце станаўлення беларускай дзяржаўнасці з IX ст. да 1918 г. па этапах: станаўленне, страта. барацьба за аднаўленне. Лічыць. што ідэя беларускай незалежнасці была не толькі абвешчана, алс і часткова ажыццёўлена. Прыходзіць да высновы, што гэты факт з'явіўся моцным каталізатарам для ўтварэння БССР [11],
У сучаснай пстарыяграфіі абвяшчэнне БНР асвятляецца з розных бакоў. Так, В. Мазец звяртае ўвагу на яе межы [12], Я. Юхо даследуе пытанне правамоцнасці Народнага Сакратарыята, створанага Выканаўчым камітэтам Рады Усебеларускага з’езда [13], В. Лебедзева адлюстроўвае сувязі БНР з Гомельшчынай [ 14], Н. Глушакова займаецца пошукам ролі і месца партыі эсэраў у акрэсленых падзеях [15]. А. Багдановіч сцвярджас, што з абвяшчэннсм БНР і яс незалежнасці ідэя нацыянальнай самабытнасці беларусаў уступіла ў плоскасць яе практычнай рэалізацыі [ 16]
Абвяшчэннс БНР не абмяжоўвалася выключна прыняццем трох Устаўных грамат. Разам з эканамічнымі і ваеннымі задачамі трэба было вырашыць не мснш важную праблему прызнанне рэспублікі на міжнароднай арэнс. Пытанні знешнепалітычнай дзсйнасці БНР адлюстраваны ў даслсдаваннях Т. Паўлавай [17], У сваіх працах яна задаецца пытаннем, чаму ў Рады БНР узніклі ілюзіі адносна магчымай падтрымкі з боку Гсрманіі. Адказваючы на іх, у якасці прычын яна высоўвае наступныя аргументы. Папсршае, прызнанне незалежнасці УНР. па-другое, падтрымка антыбальшавіцкага ўрада на Каўказе і Літоўскай Тарыбы. Усё гэта,
на яедумку, спараджала надзеі ў лідэраў БНР натос. што і ўадносінах да Беларусі будзе тое самас. Даследчыца апісвас ўсе намаганні, захады заручыцца падтрымкай Германіі. алс прыходзіцьда агульнай высновы, што гэта палітыка нс прынесла належнага плёну з-за нежадання Германіі парушаць умовы Брэсцкага дагавору, а таксама лішні раз сварыцца з Савецкай Расіяй. разглядаючы Беларусь у якасці самастойнай дзяржавы.
О.Г. Брель г. Мозырь
ОПЫТ ПОСТРОЕНМЯ СХЕМЫ МСТОРНОГРАФНЧЕСКОГО АНАЛНЗА
С развнтнем нсторнческой наукн домнннруюіцее значенне прнобретаст нзученне методологнческнх проблсм. Непосредственно с нх решеннем связана проблема аналнза нсторнографнн. Цель работы составлсннс прнмерной схемы аналнза н класснфнкацнн работ по антнковеденню бслорусскнх ученых 1945-1991 г.
КНІГІ ОНЛАЙН
