Актуальныя праблемы гісторыі Беларусі
стан, здабыткі і супярэчнасці, перспектывы развіцця. частка 4
Памер: 317с.
Гародня 2003
В.В.Чапко падкрэслівас дэталёвасць фіксацыі ў інвентарах сялянскіх двароў, колькасці насельніцтва ў іх. сялянскай маёмасці, надзелаў зямлі і павіннасцсй. што стварас даволі выразнае ўяўленне аб узроўні сялянскай гаспадаркі канца XVIII пачатку XIX ст. [13]. Адзначасцца. штостан памсшчыцкай гаспадаркі ўінвентарах першай паловы XIX ст. адлюстраваны больш сціпла. чым сялянскай. Але, няглсдзячы на непаўнату звестак. заўважае В.В.Чапко. усё ж можна скласці некаторае ўяўлсннс аб напрамку развіцця гаспадаркі кожнага землеўласніка [14],
У манаграфіі 3 Ю.Капыскаг а [15] гістарычнаму аналізу падвергнуты бсларускія інвснтары XVIпершай паловы XVII ст. Значная іх частка прыцягнута даследчыкам з архіўнага фонду князёў Радзівілаў. Вялікая ўвага ў даследаванні надаецца пытанням кампетэнтнасці і рэпрэзентатыўнасці інвентароў. На думку З.Ю Капыскага. ацэньваючы кампетэнтнасць інвентароў трэба ўлічваць. што многія з іх прадстаўлены не толькі арыгіналамі, але і копіямі. Ідэнтычнасць апошніх арыгіналам вельмі часта выклікас сумненні з-за наяўнасці механічных памылак і свядомых скажэнняў інфармацыі. Істотна зніжае навуковую вартасць інвентароў XVI першай паловы XVII ст. непаўната звестак. З.Ю.Капыскі падкрэслівае. што ў шэрагу выпадкаў аналіз тэкстаў інвентароў ускладнясцца адсутнасцю даты іх складання. рознымі паметамі. устаўкамі. больш познімі праўкамі тэкстаў [16]. Трэба адзначыць. штоаўтар шырока выкарыстоўвае ў даследаванні каіптоўную для навуковага аналізу ўласцівасць супастаўляльнасці інвентароў. Ім вылучаецца некалькі аспектаў. у якіх інвентары
задавальняюць гэтаму патрабаванню. Дастаткова плённым, на думку З.Ю.Капыскага, зяўляецца храналагічнае супастаўленне інвснтароў. асабліва па адным уладанні за дастаткова працяглы перыяд часу. Супастаўляльнасць інвентароў дала магчымасць аўтарузаключыць, штоўканцы XVI першай палове XVII ст інвентары часцей за ўсё з яўляліся не ўлікова-гаспадарчымі дакументамі, а юрыдычнымі. У гэты перыяд інвентары непасрэдна абслугоўвалі не эканамічную. гаспадарчую дзсйнасць феадала, а яго ўладальніцкія правы і інтарэсы 117]
Такім чынам, трэба падкрэсліць, што існуючьг ў гістарыяграфіі крыніцазнаўчы аналіз інвентароў недастатковы для больш поўнага і эфектыўнага выкарыстання іх вялікага інфармацыйнага матэрыялу. Як ў гістарычнай, так і ў крыніцазнаўчай літаратуры, за выключэннем манаграфіі 3 Ю.Капыскага, артыкулаў М.МУлашчыка, П.Р. Казлоўскага і В В.Чапко, упор робіцца на змест дадзеных, змешчаных у інвентарах розных відаў, тады як крыніцазнаўчаму аналізу адводзіцца другарадная роля. Гэта тлумачыцца. па-першае, вельмі павольным прыцягненнем інвентароў як крыніцы звестак па эканамічнай гісторыі Беларусі фсадальнага перыяду. па-другое, станам захаванасці комплексаў гэтага віду крыніц. Сучасны стан гістарычнай навукі настойліва дыктуе неабходнасць распрацоўкі новых і выкарыстання ўжо наяўных метадаў у навуцы, якія дазволяць увесці ў навуковы зварот шматлікія лічбавыя дадзеныя інвентарных матэрыялаў як масавай гістарычнай крыніцы.
С.П. Кубека г Мінск
НАЦЫЯНАЛЬНАЯ КАЛЕКЦЫЯ «АЛЕКСАНДРЫЙСКІХ МІКРАФІЛЬМАЎ» У ПРАЦАХ АЙЧЫННЫХ
I ЗАМЕЖНЫХ ПСТОРЫКАЎ
Увагу сучасных навукоўцаў прывабліваюць арыгінальныя нямсцкамоўныя дакументы аб акупацыйнай палітыцы нацысцкай Германіі на тэрыторыі Бсларусі ў 1941-1944 г. Да іх ліку налсжаць і матэрыялы нацыянальнай калекцыі «Александрыйскіх мікрафільмаў», вядомыя спецыялістам-гісторыкам, грамадскасці дзякуючы навуковым пошукам беларускіх даслсдчыкаў [1 ]
На сснняшні дзснь у фондах Нацыянальнага архіва Рэспублікі Беларусь захоўваюцца 286 мікрафільмаў трафейных нямецкіх
дакументаў (па падліках аўпыра ( /\ ) Да апошняга часу гэта калекцыя не была аб ектам спсцыяльнага даслсдавання. хаця вядома. што яе камплекгацыя ў нашай краіне пачалася ў 1970-я гады.
Адзначым, што доўгі час першымі нав\ ковымі працамі ў айчыннай гістарыяграфіі. у якіх упершыню звярталіся да «Алсксандрыйскіх мікрафільмаў» як да дакументальнай псршакрыніцы. з'яўляліся працы С.У.Жумара Мснавіта ён увёў у навуковы ўжытак тэрмін «Александрыйскія мікрафільмы». Даслсдчык, выкарыстоўваючы арыгінальныя дакументы калекцыі, паказаў механізм нямецка-фашысцкай прапаганды на акупаваных тэрыторыях, па-новаму падышоў да ацэнкі дзейнасці грамадскіх беларускіх арганізацый, васнных струкіур |3].
Гістарычным рубяжом, калі айчыннымі гісторыкамі актывізавалася вывучэнне менавіта нацыянальнай калекцыі «Александрыйскіх мікрафільмаў», можна лічыць 2000 год. Першымі спецыяльнымі доследамі па рознабаковым вывучэнні дадзенай першакрыніцы з’яўляліся публікацыі кафедры гісторыі і бсларусазнаўства Мінскага дзяржаўнага лінгвістычнага універсітэта, у якіх «Александрыйскія мікрафільмы» разглядаліся ў якасці арыгінальнай гістарычнай, навуковай і археаграфічнай крыніцы. У 2000 годзе кафедрай была выканана дзяржбюджэтная тэма з мэтай навуковай і архсаграфічнай распрацоўкі матэрыялаў нацыянальнай калекцыі. На аснове выяўлсных, сабраных, апрацаваных мікрафільмаў выканаўцы распрацавалі навукова-гістарычную харакгарыстыку матэрыялаў першакрыніцы і правялі колькасны падлік усіх дакумснтальных адбіткаў, выявілі асноўныя і дублікатныя мікрафільмы, зрабілі першасную тэматычную сістэматызацыю дакументаў, паспрабавалі апрацаваць асобныя стужкі з калекцыі «Александрыйскіх мікрафільмаў» [5],
Больш таго, іх вывучэнне прывяло даследчыкаў да высновы аб існаванні ў нашай краінс ўласнай нацыянальнай калекцыі «Александрыйскіх мікрафільмаў». Менавіта тады пачынаецца комплексны навуковы аналіз дакументаў і матэрыялаў з асобных мікрафільмаў дадзенай калекцыі [2].
У 1999 годзе ўбачыў свет зборнік документаў па гісторыі Мінскага гста «Judcnfrei! Свободно от евреев». У ім аўтар-укладальнік Р.А.Чарнаглазава выкарыстоўвас матэрыялы з «Александрыйскіх мікрафільмаў», сярод якіх: нямецкія нарматыўныя акты, псрапіска, аб'явы, зводкі паліцыі і службы бяспекі і СД і інш. (у’сяго 27 дакументаў С.К.). Заўважым, што аўтар нс ставіла перад сабой спецыяльнай задачы па навуковым аналізе згаданых дакумен-
таў калекцыі. а толькі пошук іх > якасш дакументальных перша крыніцдля даслсдавання гісгорыі яўрэйскага гста ў Мінску |4|
Між тым. нсльга не звярнуць увагу чьпача на асобныя фак ты. якія свсдчаць аб выкарыстоўванні айчыннымі гісторыкамі матэрыялаў калекцыі як крыніц па псторыі акупацыі Беларусі 1941-1944 г. Прыкладам гэлага могуць служыць гістарычна-дакументальныя хронікі «Памяць» раёнаў і гарадоў Беларусі. даследаванне А.Літвіна «Акупацыя Беларусі (1941-1944) пытанні супраціву і калабарацыі», навуковы дослед К.Козака «Оккупацнонный режнм в Беларусн в псрнод Вслнкой Отечественной войны (1941-1944): Нсточннковедчсскнй обзор». Алс, нягледзячы на станоўчыя факты зяўлення такіх прац. іх важкасці ў вывучэнні праблем акупацыі Беларусі ў часы Вялікай Айчыннай вайны. неабходна адзначыць. што ў іх практычна адсутнічаюць крыніца знаўчая характарыстыка дакументальных комплсксаў нацыяналь ■ най калекцыі «Александрыйскіх мікрафільмаў». іх аналіз [8|.
Найбольш значнай для нашага даследавання працай з’яўлясцца, на наш погляд. манаграфічнас даслсдаваннс С.Новікава «Эканамічная палітыканацысцкай Германіі ў Беларусі 1941-1944 г. (агляд крыніц і германскай гістарыяграфн 1990-х гадоў»), Яе аўтар упершыню вызначае калекцыю «Александрыйскіх мікрафільмаў» як крыніцу «сфатаграфаваных» нямецкамоўных дакумснтаў і разглядае іх у якасці «зыходных матэрыялаў для аб’ектыўнага, аргументаванага і адэкватнага пстарычнага доследу пы ■ танняў гісторыі акупацыі Бсларусі 1941-1944». Да ўсяго аўтар уводзіць у навуковы зварот і іншыя назвы мікрафільмаў «патсдамскія» і «фрайбургскія», калекцыі якіх сёння захоўваюцца ў фондах Федэральнага ваеннага архіва ў Фрайбургу і Федэральнага архіва ў Берлінс. Праца ў згаданых архіўных установах з часткай мікрафільмаў знайшла адлюстраванне ў выданні навуковага даследавання. якое дае магчымасць для больш грунтоўнага вывучэння як калскцыі. так і пытанняў эканамічнай палітыкі Германіі ў дачыненні да акупаванай тэрыторыі Беларусі [71.
Асобную групу складаюць працы замсжных навукоўцаў. у якіх на падставе арыгінальных дакументаў, у тым ліку і «Александрыйскіх мікрафільмаў». разглядаюцца праблемы акупацыйнай гісторыі Беларусі.
Знакавай з’явай аказалася выданне ў 1993 годзе кнігі Ю.Туронка «Беларусь пад нямецкай акупацыяй», якая напісана на аснове яго доктарскай манаграфіі. He прэтэндуючы на асвятленне ўсёй псторыі акупацыі Беларусі, аўтар выкарыстоўваючы калек-
цыю мікрафільмаў, старасцца перпі за ўсё знайсці дакументальныя пацвярджэнні падзсйных дэталяў і на іх падставе сфармуляваць асабістыя высновы. Адзначым, што амаль 27 % спасылак (падлікі аўпіара. С.К) у вышэйзгаданай кніжцы аўтар робіць менавіта на «Александрыйскія мікрафільмы». поўная калекцыя якіх знаходзіцца ў Архівс новых актаў у Варшаве [8].
Нельга абысці. на наш погляд. даследаваннс з Х.Герлаха «Скалькулькаваныя забойствы. Няменкая эканамічная палітыка і палітыка вынішчэння ў Беларусі 1941 -1944», Манаграфія лічыцца першым у замежнай гістарыяграфп комплексным даследаваннем акупацыйнай палітыкі фашысцкай Германіі на тэрыторыі Беларусі. Абапіраючыся на велізарны масіў друкаваных і дагэтуль не друкаваных крыніц з архіваў Беларусі, Расіі, Германіі. ЗША і іншых краін, у тым ліку і на «Александрыйскія мікрафільмы». юрыдычныя дакументы. мемуарную літаратуру, манаграфіі і г.д., аўгар фармулюе і пераканаўча даводзіць тэорыю аб тым, што масавае вынішчэнне людзей падчас акупацыі (яўрэяў ваеннапалонных, партызан, іншых груп насельніцтва) было абумоўлена патрабаваннямі не толькі расавай. але і эканамічнай палітыкі Трэцяга Рэйха. Кніга ўтрымлівас дэталёвы струкгурны і храналагічны аналіз тэорыі і пракгыкі эканамічных і знішчальных мерапрыемстваў [9].
Такім чынам, толькі невялікі агляд некаторых даследаванняў. пабудаваных на калекцыі «Александрыйскіх мікрафільмаў», паказвае нсабходнасць шырокага выкарыстання першакрыніцы ў асвятленні розных пытанняў васннай гісторыі Беларусі.
Н. М. Здасюк г. Мйнск
МУЗЕЙНОЕ ЙСТОЧННКОВЕДЕННЕ: МСТОРПЯ М ПЕРСПЕКТМВЫ
Одной пз актуальных проблем совремснного нсточннковедснпя является прмвлеченне нс нзученных прежде нсточннков н более эффектнвное лспользованне лзвестных. Музейные коллекцлл. являюіцлеся богатейшнмн собраннямн нсторнческнх нсточннков, пока не находят шнрокого прнменення в нсторнческой науке. йсключенне составляют археологнческне, этнографнческнс м нскусствоведческнс памятннкн. актнвно нспользусмые в науке. Основная же масса музейных предметов подвергается лншь no-
КНІГІ ОНЛАЙН
