Антыбальшавіцкія паўстаньні і партызанская барацьба на Беларусі
Юрка Віцьбіч
Памер: 308с.
Смаленск 2007
Васьміклясьнік Зьміцер Лаймінг, сын памешчыка маёнтку Вярхоўе Вяліскага павету, меў выключную фізычную сілу. Ён жартуючы разгінаў падковы і лёгка хрысьціўся двухпудовай гірай. А, між тым, свайму сябру Міця неяк сказаў, што яму лягчэй данесьці гімназістку Кляру Р. на руках ад Вяліжу да Віцебску, чым прызнацца ёй у сваім першым юнацкім каханьні. I падчас паўстаньня выявілася, што ён валодае гэткай жа вялізнай душэўнай сілай.
Чатырох узброеных чэкістаў, якія спрабавалі захапіць яго жыўцом, бяззбройны Лаймінг раскідаў на бакі, як зубр раскідвае ваўкоў. Доўга працягвалася няроўная барацьба, але пасьля нечаканага ўдару каменем па галаве ён страціў прытомнасьць і ачуняў ужо толькі на падлозе ЧК. Расплюшчыўшы вочы, ён убачыў, што перад ім стаіць нізкарослы начальнік ЧК Мусаеў. Замахваючыся нагайкай, Мусаеў віскліва крычаў: «А ну ўставай, сабака!»
Тады адразу зьнікнуў ва ўсім целе тупы боль. Кроў прыліла да твара, і нянавісьць апаліла вочы, і насупіліся бровы, і сьціснуліся кулакі. Гэты брудны, сьмярдзючы сацыяльны вырадак адважыўся назваць яго, Лаймінга, нашчадка тэўтонскіх рыцараў, сабакам? Гэта ж ягоны бацька — ротмістар Тэкінскага коннага палка — скончыў сваё жыцьцё ў 1916 годзе ў баі пад Равай-Рускай103! Гэта ж ягоны дзед, палкоўнік, загінуў за веру і Бацькаўшчыну на
Грынвіцкіх рэдутах пад Плеўнай104! Гэта ж ягоны прадзед, генэрал, абараняў у 1812 г. на Барадзінскім полі крывавыя Багратыёнавы флешы105! Таму зусім не выпадкова ў фамілійным гербе Лаймінгаў пад дэвізам «Гонар і адвага» красуецца горды залаты леў!
Юнак хутка ўстаў. I раней, чым Мусаеў пасьпеў выцягнуць з кабуры наган, ён схапіў чэкіста ўпоперак цела і прыўзьняў угору. Пасьля рвануўся да акна і з такой сілай шпурнуў ненавіснага Bopara, што той выбіў сьпінай раму й разам зь ёю вылецеў на вуліцу. У той жа мамэнт два стрэлы абарвалі жыцьцё гімназіста. Лаймінг узмахнуў рукамі, нібы зьбіраўся ўзьняцца ад земнае гразі да чыстага вечнага неба, а пасьля бяз стогну заваліўся ніцма. Праз хвіліну паўз будынак ЧК з плачам прабегла Кляра. А Міця нічога ня чуў, і нязвычна спакойным здаваўся ягоны толькі што ўсхваляваны твар. Ён не асароміў сваіх бацьку, дзеда і прадзеда і памёр за Бацькаўшчыну, як Лаймінг.
Пачуцьцё любові да паўстанцаў не дазваляе мне гаварыць аб тых нялюдзкіх пакутах, якія яны перацярпелі ў вяліскай турме. Пры ўспаміне аб іхняй самаахвярнасьці «вусны мае маўчаць, і язык не глаголе, але сэрца вяшчае». У гэтай турме за гадзіну перад расстрэлам Анатоль Гарыня пяяў на францускай мове жаўнерскую, пад крывавым Вэрдэнам106 народжаную, песьню...
Дагэтуль не ўзышло сонца волі над нашай краінай, але мы захаваем для гісторыкаў Незалежнае Непадзельнае Беларусі імёны гераічных гімназістаў.
У гісторыка-дасьледчай працы непажаданы літаратурныя рэмінісцэнцыі, але пры ўспамінах пра палеглых юнакоў, як вячэрні звон, гучаць словы пісьменьніка:
...й все онн умерлн... умерлн... умерлн...
Как хорошн, как свежн былн розы...*
* Тургенев Н. С. Сгнхотворенне в прозе: «Как хорошн, как свежн былн розы».
Аднак адсунем убок рамантычны жаночы сум і зноў вернемся да суровай мужнай сапраўднасьці. Калі 18 лістапада перадавыя паўстанцкія групы наблізіліся да Сямічоўскага Бору, што знаходзіўся ў сямі кіля.мэтрах ад Вяліжу ды разьлёгся на шэсьцьдзесят квадратовых кілямэтраў, рэўкам зьмяніў у горадзе ваенны стан на абложны. У самым бары загадзя заняла выгодную для сябе пазыцыю рота вяліскае ЧК, сфармаваная зь вяліскіх камуністаў і камсамольцаў — беларусаў, рускіх, гебраяў, разам з павялічанай у два разы міліцыяй. У гэты ж час у Вяліж прыбыў батальён Віцебскае ГубЧК, які складаўся з латышоў, і адразу накіраваўся да Сямічоўскага Бору, дзе ўжо распачаўся зацяты бой. Так, зацяты да апошняга ўздыху, да астатняе кроплі крыві і разам з тым ува ўсіх адносінах няроўны. Перадусім трэба заўважыць, што калі сьпярша мелася блізу пяцідзесяці тысячаў паўстанцаў, дык да Сямічоўскага Бору дайшло ня больш за тры тысячы. I гэта зразумела. У тыл паўстанцаў, дзе засталіся толькі жанчыны, дзеці і старыя, бальшавікі накіравалі зь Невелю на Усьвяты так званую «інтэрнацыянальную брыгаду», што складалася з латышоў і кітайцаў, a са станцыі Заходняя Дзьвіна ў напрамку да Ільліна — роту курсантаў Цьвярское партшколы. Але й гэтыя тры тысячы, што дайшлі, складаліся з паасобных групаў, якія былыя франтавікі спрабавалі ў вайсковым сэнсе задзіночыць.
3 аднаго боку былі не атрады, а натоўп паўстанцаў, з другога — больш-менш дысцыплінаваныя роты ЧК. 3 аднаго боку — пераважна сякеры, вілы й косы, з другога — два кулямёты, вінтоўкі, рэвальвэры й ручныя гранаты. Першыя шарэнгі паўстанцаў амаль поўнасьцю паляглі, але ім на зьмену прыйшлі другія, трэція, ужо часткова ўзброеныя вінтоўкамі і ручнымі гранатамі. Паўстанцы зламалі і напалову перабілі чэкісцкія роты, калі ў бой уступіў сьвежы батальён Віцебскага ГубЧК. Ад усходу да заходу сонца цягнуўся бой у Сямічоўскім Бары. Пад покрывам ночы паўстанцы падабралі сваіх раненых і пачалі адыходзіць. Пры адступленьні частка іх трапіла ў бальшавіцкі палон.
У гэтым баі айцец Васілій Лузгін прычашчаў Сьвятымі Дарамі тых, што паміралі, перавязваў параненых, перацягваючы іх
у болын бясьпечнае месца. Нават сам паранены ў руку, ён працягваў сваю справу, а калі скончыліся бінты, скарыстаў замест іх сваю расу. Яшчэ ня скончыўся бой, як айца Васілія акружылі і схапілі камсамольцы. Яго расстралялі без суда тут жа, на месцы*. Наступала тая чорная ноч, пра якую ён прыгадваў у сваім казаньні. Ніхто ня ведае, дзе ягоная магіла, але пры ўспаміне аб ім заўсёды прыгадваецца зь Сьвятога Слова: «Я пастыр добры: добры пастыр аддае жыцьцё сваё за авец» (Іаан, 10,11).
У тую ж ноч невялікі конны аддзел паўстанцаў, абмінуўшы Сямічоўскі Бор і балыпавіцкія кардоны на ўскраіне Вяліжу, прарваўся ў горад. Аддзел акружыў турму, каб вызваліць зь яе вязьняў, але трапіў пад скрыжаваны агонь роты вяліскай ЧК і поўнасьцю загінуў. Гэты гераічны аддзел напалову складаўся з афіцэраў і салдатаў Булака-Балаховіча107. Калі раніцай чэкісты прыстрэльвалі параненых, адзін зь іх у шапцы з жоўтым аколышам пасьпеў крыкнуць: «Жыве Беларусь!».
На ўскраіне Вяліжу шырака разьляглося Пакроўскае Поле. На ім убаку ад дарог знаходзяцца вялікія ямы, дзе некалі бралі пясок. Пасьля паўстаньня штодня і штоноч сьпярша выязная тройка Віцебскае ГубЧК, потым Рэўтрыбунал 15-й арміі і, урэшце, штаб ЭКА (экспэдыцыйна-карны аддзел) прысуджалі дзясяткі, сотні паўстанцаў да расстрэлу. Гэтыя прыгаворы не падлягалі апэляцыі. Празь некалькі гадзін пасьля суда чэкісты вялі асуджаных уначы, а часам і ўдзень, на Пакроўскае Поле і там расстрэльвалі. Гэты крыжавы шлях ад турмы да ямаў на Пакроўскім Полі прайшлі з горда ўзьнятай галавою каваль Міхал Кавенскі, аснач Іван Галабурда, настаўнік Сымон Панцырны, каменячос Пятро Калінкевіч, афіцэр Аляксей Пятрушка, ганчар Стэська Шманцар, хлебароб Хведар Наўмёнак і шмат іншых працавітых сялянаў, рабочых, інтэлігентаў, слаўныя імёны якіх нам няведамыя. Аднак і гэтага пераліку хопіць, каб пераканацца, што супраць бальшаві-
* Віцьбіч Юрка. «Во блаженном успеннн вечный покой...» II Зьвіняць званы Сьвятой Сафіі. 1946. № 6. Б. 7.
коў змагалася не «разагітаванае папамі кулаччо», як яны сьцьвярджалі ў сваёй тэлеграме, а народ без падзелу на станы.
Сярод іх быў і вяліскі дыякан Ціхан Абрадзін. Быццам жывы, устае ён у бяссоннай нашай памяці. Жыцьцярадасны. вельмі рухавы, ён валодаў моцным і разам з тым прыемным басам. Часам вялізная Ільлінская царква, дзе ён служыў, здавалася цеснай для яго зычнага голасу. I даўно б ужо быць яму губэрнскім пратадыяканам, калі б не характар. Бадай ні на каго ў Полацкую духоўную кансісторыю не паступала столькі скаргаў, колькі на Абрадзіна. У «Кліравых ведамасьцях» супраць ягонага прозьвішча звычайна адзначалася: «Зело рэлігійны, але нораву наравістага».
I настаяцель, маленькі сухенькі пратаярэй, часта выгаворваў яму: «Даколе спрачацца мне з табой? Табе не дыяканам быць, а жаўнерам. Ня Ціханам звацца, а Ільвом. Глядзі, трапіш за кару ў манастырскія сьцены».
Няроўнай была барацьба ў Сямічоўскім Бары, але яшчэ больш няроўнай была яна ў самім Вяліжы. I ўсё ж дыякан Абрадзін разам з групаю гімназістаў, ня маючы ніякай зброі, спрабаваў захапіць у бальшавікоў кулямёт, павернуты ў бок сялянаў.
Праз колькі дзён чэкісты вялі дыякана на расстрэл. Выйшаўшы з турэмнае брамы, ён з глыбокай верай паглядзеў на неба, набожна перахрысьціўся і нечакана запяяў:
Зряше мя безгласна н бездыханна предлежаша, восплачнте о мне, братне н друзн, сродннцн н знаемня: вчерашннй бо день беседовал с вамн
внезапнн найдзе на мя страшный час смертный...
I ўсю дарогу да жудаснага Пакроўскага Поля адпяваў сам сябе дыякан. Цяпер ягоны голас не сьціскалі сьцены, і ён вольна ляцеў над горадам, пранікаючы ва ўсе яго хаты. Дарэмна людзі, каб ня мучыць сваё сэрца, закрывалі вушы — усё роўна чуваць быў знаёмы аксамітны бас:
0 всех за веру н отечество на бранн
Жнвот свой положнвпшх Господу помолнмся...
Дайшоўшы да Ільлінскай царквы, дыякан тройчы да зямлі пакланіўся ёй. Нават у чэкістаў не хапіла мужнасьці забараніць яму пяяць, але яны падрыхтавалі шайтанскае катаваньне, наякоездольныя толькі бальшавікі. Дзесяцёхгадовага дыяканавага сына прымусілі капаць магілу для бацькі. Дыякан багаславіў сына, а пасьля ў апошні раз перахрысьціўся на ўсход:
Благословен есн, Господн Боже, Отец наш, н хвально н прославлено нмя Твоё вовекн, амннь.
У гэты ж дзень пры зачыненых дзьвярах Ільлінскай царквы настаяцель адзін адпраўляў паніхіду. У яго яшчэ хапіла сілы ўпаўголасу пачаць:
Во блаженном успеннн вечный покой подяждь, Господн, новопреставленному рабу Твоему...
Але пасьля цьвёрды камяк сьціснуў яму горла. Толькі шэптам ён змог скончыць:
...свяіценноднакону Тнхону н сотворн ему вечную память...*
За гады савецкае ўлады на Пакроўскім Полі былі расстраляныя каля тысячы паўстанцаў і партызанаў. Сьпярша над іхнімі брацкімі магіламі сваякі й незнаёмыя паставілі дзясяткі маленькіх крыжоў, абвешаных па старадаўнім беларускім звычаі вышыванымі ручнікамі. На гэтых крыжох можна было заўважыць абразкі і складні, а на магілах — мноства вянкоў. Але пазьней бальшавікі скапалі магільныя грудкі, зьнішчылі крыжы, а ўрэшце й самы могільнік ператварылі ў гарадзкі сьметнік. Усё ж да самае Другое сусьветнае вайны, рызыкуючы быць адразу арыштаванымі, сюды прыходзілі ўначы няведамыя людзі, каб ускласьці вянок на тую ці іншую магілу, ледзь бачную сярод абрэзкаў бляхі і скуры. I прыгадваецца, што на бел-чырвона-белай стужцы аднаго з гэтых
КНІГІ ОНЛАЙН
