Антычнасць вачыма Сярэднявечча
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 187с.
Мінск 2016
В. А. Фядосік
АНТЫЧНАСЦЬ
; ВАЧЫМА
СЯРЭДНЯВЕЧЧА
БЕЛАРУСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ ЎНІВЕРСІТЭТ
В. А. Фядосік
АНТЫЧНАСЦЬ ВАЧЫМА СЯРЭДНЯВЕЧЧА
МІНСК БДУ 2016
УДК 811.161
ББК 81.411.3
ФЗО
Друкуецца па рашэнні Рэдакцыйнавыдавецкага савета Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта
Рэцэнзенты: доктар гістарычных навук Ю. М. Бохан', доктар гістарычных навук А. Г. Каханоўскі
Фядосік, В. А.
ФЗО Антычнасць вачыма Сярэднявечча / В. А. Фядосік. Мінск : БДУ, 2016, 187 с.
ISBN 9789855662984.
Даследуецца характар адлюстравання антычнай гісторыі ва ўсходнеславянскіх сярэднявечных гістарычных творах. Асаблівая ўвага надаецца праблемам адаптацыі антычных рэалій да феадальных сувязей сярэднявечнага соцыуму, успрымання грэчаскай і рымскай міфалогіі праз хрысціянскія каштоўнасці, выкарыстання антычнай гісторыі для абгрунтавання палітычных канцэпцый «новага Рыма», рымскага паходжання вялікіх князёў літоўскіх, сярэднявечнага асэнсавання гісторыі ранняга хрысціянства.
УДК 811.161
ББК 81.411.3
ISBN 9789855662984
© Фядосік В. А., 2016
© БДУ, 2016
УВОДЗІНЫ: ЧАЛАВЕК У АНТЫЧНЫМ I СЯРЭДНЯВЕЧНЫМ СОЦЫУМАХ
Чалавек мінулых эпох адрозніваўся ад нас не толькі знешнім выглядам і ўзроўнем матэрыяльнага забеспячэння, дабрабыту, але і тым, што гісторыкі называюць ментальнасцю, сістэмай каштоўнасцей. Ён паіншаму ўспрымаў нават сэнс свайго жыцця, жыў у іншай сістэме сацыяльных сувязей. Гэтыя сістэмы былі рознымі ў розныя эпохі і ў розных цывілізацыях. Людзі, якія да іх належалі, парознаму ставіліся адзін да аднаго ў сям’і (бацькі і дзеці, муж і жонка), да людзей з іншым сацыяльным статусам, з іншых краін ці іншай веры, да прадстаўнікоў улад і г. д. Адным словам, сувязі паміж людзьмі ў мікра і макрагрупах былі не такімі, як цяпер. Нават у адну і тую ж эпоху яны былі неаднолькавымі ў розных цывілізацыях. Калі, напрыклад, у старажытнасці якінебудзь вавіланянін ці егіпцянін у Афінах ці Карынфе пытаўся: «А хто правіць у вашай дзяржаве?», мясцовыя жыхары адразу вызначалі: «Грамадзяне, дык гэта ж варвар! Ен падданы нейкага дэспата». А ў Старажытным Кітаі, наадварот, «варварамі чатырох бакоў свету» лічылі тых, хто не засвоіў, што моцную дзяржаву можна пабудаваць толькі на асновах адносін панавання падпарадкавання паміж людзьмі (згодна з вучэннем Канфуцыя). Калі б якінебудзь фізічна развіты егіпцянін ці перс пажадаў выступіць на Алімпійскіх гульнях, то першае ж пытанне аб тым, ці з’яўляецца ён грамадзянінам, паставіла б яго ў тупік ён не ведаў, хто такі грамадзянін (лоМттц;), а значыць, да ўдзелу ў гульнях не дапускаўся. Алімпійскія гульні былі толькі для грамадзян і з’яўляліся яскрава палітычным феноменам. Ды і самога сэнсу перамогі ў іх «варвары» не разумелі і зразумець не маглі, як пазней і людзі Сярэднявечча. Сучасны чытач адразу заўважыць: «А вось мы ж разумеем». I гэта правільна, бо людзі Антычнасці для нашых сучаснікаў больш зразумелыя, можна нават пафасна сказаць, больш блізкія, чым людзі
3
Сярэднявечча. I галоўнае, чым гэта вызначаецца, сістэмы сувязей паміж людзьмі ў грамадствах.
Кардынальнае адрозненне паміж сістэмамі грамадскіх сувязей у антычным і сярэднявечным феадальным соцыумах вынікала з іх базавых сацыяльных сувязей: адносін роўных у правах і перад законам грамадзян у грэчаскіх полісах і рымскай цывітас і адносін панавання падпарадкавання паміж людзьмі ў феадальным грамадстве. Тэрмінам «поліс» грэкі абазначалі свой горад, дзяржаву, супольнасць полісных грамадзян. Рымляне ж вызначалі свой калектыў грамадзян як «цывітас» адсюль і слова «цывільны» ў многіх сучасных мовах, якое азначае «грамадзянскі». Антычны поліс быў першай у гісторыі супольнасцю грамадзян. Ён прынцыпова адрозніваўся ад старажытнаўсходніх грамадстваў. У апошніх адносіны паміж людзьмі будаваліся па мадэлі «панаванне падпарадкаванне». На думку шэрагу навукоўцаў, старажытнаўсходнія мовы нават не мелі эквіваленту для слова «свабодны», а само гэта гганяцце існавала толькі ў грэчаскіх полісах'. Тыповай формай кіравання Усходу была дэспатыя. У такой дзяржаве існавала ўлада, «аддзеленая ад масы народа», і «сацыяльны апарат прымусу». Законам тут была воля манарха, нават зводы права звычайна складаліся ад яго імя. Той жа дэспат быў вышэйшай судовай інстанцыяй, кожны падданы (незалежна ад яго рангу ў грамадстве) мог стаць ахвярай свавольства ўладара. Персона самаўладцы была ўзнесена на недасягальную вышыню, звычайна набывала свяшчэнны арэол. Дэспат кіраваў дзяржавай, абапіраючыся на разгалінаваны бюракратычны апарат са шматлікіх чыноўнікаў, цалкам падкантрольных яму. Ваеннай апорай правіцеля была пастаянная армія, што знаходзілася на яго ўтрыманні і выконвала яго загады.
Грамадзянамі поліса маглі быць толькі мужчыны, якія дасягнулі паўналецця і былі патомкамі грамадзян свайго поліса. Жанчыны, перасяленцы з іншых полісаў, рабы не ўключаліся ў лік полісных грамадзян. Палітычны лад поліса можна ахарактарызаваць як дэмакратыю, г. зн. уладу дэмаса (народа), прычым гэта было прамое народапраўства. Менавіта ў антычным полісе ўзніклі паняцці «грамадзянін», «грамадзянскія правы». Пры гэтым, як цалкам слушна адзначае расійскі антыказнаўца Л. П. Марыновіч, наняцце «правы чалавека» ў нашым сучасным разуменні да поліса «непрнложнмо», бо яно «ограннчнвалось н подменялось понятаем “права гражданнна”... не говоря уже о рабах, закон в недостаточной мере зашніцал права свободных неграждан»2. Кожны грамадзянін поліса меў права асабіста ўдзельнічаць у прыняцці законаў, у заканадаўчай дзейнасці. Ён мог выбіраць прадстаўнікоў выканаўчай і судовай улады і быць абраным на гэтыя пасады. Прызнаць
'Ханкевйч О. Н. Древнне цнвнлнзацня. Мянск : БГУ, 2000. С. 39.
2 Марйновйч Л. П. Антнчная н современная демократня: новые подходы к сопоставленяю. М. : НВН РАН, 2001. С. 50.
4
вінаватым грамадзяніна поліса можна было толькі па пастанове суда, а не па чыёйсьці прыхамаці. Толькі грамадзянін поліса меў права на зямельную ўласнасць на тэрыторыі сваёй дзяржавы. I толькі грамадзяне маглі са зброяй у руках адстойваць інтарэсы роднага поліса. Армія, такім чынам, уяўляла сабой апалчэнне грамадзян («грамадзянін» азначала і «воін»), Такіх праў не мелі падданыя ўсходніх манархаў.
Вышэйшым заканадаўчым органам поліса быў народны сход, дзе рашэнні прымаліся простай большасцю галасоў грамадзян. Бягучымі справамі кіравання полісам займаліся магістраты прадстаўнікі выканаўчай улады, якіх выбіраў народны сход. Для магістратуры абавязковымі былі калегіяльнасць (не менш за двух чалавек на адной пасадзе), кароткатэрміновасць (магістраты звычайна выбіраліся не болей чым на год), справаздачнасць народнаму сходу, адсутнасць усялякай платы за выкананне магістрацкіх абавязкаў. Ніякага апарату чыноўнікаў, без якога немагчымым было існаванне любой манархіі, поліс не меў. He існавала тут і такой з’явы. як службовы кар’ерызм дзеля асабістага ўзбагачэння. У полісах не было падаткаў на грамадзян галоўнай крыніцы існавання любой дэспатыі. Падаткі былі, як правіла, толькі надзвычайнымі у выпадку вайны і іншых бедстваў. Было забаронена ператвараць грамадзян у рабоў. Рабамі былі іншаземцы, звычайна з «варвараў» — гэтым тэрмінам грэкі і рымляне пазначалі тых, хто не жыў у сістэме полісных грамадскіх сувязей і не мог сабе ўявіць такое жыццё.
Феадалізм, які склаўся ў еўрапейскім Сярэднявеччы, выступаў як сістэма адносін панавання падпарадкавання паміж членамі грамадства, адносін пазямельнай і асабістай залежнасці паміж людзьмі, заснаваных на ўласнасці на зямлю. У цэнтры такога вызначэння — феод1. У класічным феадалізме два ўзроўні пазямельнай і асабістай залежнасці: сеньёр васал, феадал — залежныя сяляне. Як васал знаходзіўся ў асабістай і пазямельнай залежнасці ад сеньёра, так і сяляне знаходзіліся ў залежнасці ад свайго феадала.
Феадальныя сувязі ў сярэднявечным заходнееўрапейскім (пазней і ва ўсходнееўрапейскім) грамадстве былі дамінуючымі, яны вызначалі ўсе астатнія сувязі паміж людзьмі ў соцыуме ці істотна ўплывалі на іх. Нават універсальныя рэлігійныя сувязі, якія аб’ядноўвалі заходнееўрапейцаў у адзіны хрысціянскі каталіцкі свет, адступалі перад феадальнымі, напрыклад, у часы феадальнай раздробленасці, калі, нягледзячы на пагрозу (а іншы раз і факт) адлучэння ад царквы (па пастановах царкоўных сабораў), васалы 5іліся ў міжусобных войнах супраць такіх жа хрысціян, маглі ваяваць і з каралём сваёй дзяржавы, калі таго патрабаваў іх сеньёр. Які тут мог быць патрыятызм? Між іншым, патрыятызм быў важнай характарыстыкай ментальнасці
' Ле Гофф Ж. Цнвнлвзацня средневекового Запада. М. : ПрогрессАкадемня, 1992. С. 8889.
5
грамадзян полісаў і цывітас. А вось Жанна Д’Арк магла з’явіцца толькі ў познесярэднявечнай Францыі, калі сяляне пазбавіліся асабістай залежнасці ад сваіх феадалаў і пачалі плаціць падаткі каралю і судзіцца ў каралеўскіх судах, а не сваімі феадаламі. Феадальнаму грамадству ўласціва карпарацыйнасць: чалавек належаў да якойнебудзь карпарацыі, саслоўя з уласцівымі ім сістэмамі каштоўнасцей, жыццёвымі ідэаламі і да т. п. Адносіны панавання падпарадкавання азначалі і іерархію праў, матэрыяльнага становішча людзей. У адрозненне ад поліса сацыяльныя адносіны будаваліся па вертыкальпым, а не гарызантальным прынцыпе. Разам з тым класічнаму феадалізму не былі ўласцівы многія з характарыстык старажытнаўсходніх дэспатый: напрыклад, наяўнасць феодаў не патрабавала стварэння велізарнага адміністрацыйнага апарату з чыноўнікаў, асновай арміі з’яўлялася рыцарскае саслоўе, правы меў не толькі сеньёр, але і васал, а гараджане дабіваліся самакіравання. Позні ж феадалізм характарызаваўся ліквідацыяй феадальнай лесвіцы і асабістай залежнасці сялян ад феадалаў.
У грамадзян поліса склалася свая, прынцыпова адрозная ад падданых усходніх манархаў сістэма каштоўнасцей. Да найважнейшых з іх належалі свабода індывідуума (страта яе з’яўлялася самым цяжкім няшчасцем), роўнасць усіх грамадзян перад законам і ў правах, патрыятызм, калектывізм і салідарнасць грамадзян. Поліс для грэкаў і рымлян быў вышэйпіай супольнасцю людзей. Адсюль і развітае пачуццё салідарнасці грамадзян поліса, інтарэсы якога яны ставілі вышэй за асабістыя ці сямейныя. Калектывізм яго жыхароў, іх грамадзянская салідарнасць спалучаліся з высокай каштоўнасцю асобы кожнага грамадзяніна. Гэта не была маса падданых без абліччаў. Менавіта ў полісе зарадзіліся прынцыпы маральнага ўдасканалення асобы, усведамленне ёю магчымасці выбару і адказнасці'.
КНІГІ ОНЛАЙН
