Антычнасць вачыма Сярэднявечча
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 187с.
Мінск 2016
З’яўленне гэтай кнігі ўяўляе сабой вынік працы аўтара над адным з праектаў падпраграмы «Гісторыя, духоўная і матэрыяльная культура беларускага народа» Дзяржаўнай праграмы навуковых даследаванняў «Гуманітарныя навукі як фактар развіцця беларускага грамадства і дзяржаўнай ідэалогіі».
АНТЫЧНАЯ ГІСТОРЫЯ I МІФАЛОГІЯ Ў ГІСТАРЫЧНЫХ ТВОРАХ СТАРАЖЫТНАЙ РУСІ
АСНОЎНЫЯ КРЫНІЦЫ ЛЕТАПІСЦАЎ
Старажытная Русь прыняла хрысціянства ў яго праваслаўным варыянце з Візантыі. Гэта стала эпахальнай з’явай не толькі ў рэлігійным жыцці ўсходняга славянства. Хрысціянства, хрысціянская царква ў Сярэднявечча былі галоўным рэтранслятарам культуры Антычнасці, прычым у заходнееўрапейскім Раннім Сярэднявеччы, па сутнасці, адзіным. Візантыя ж заставалася не проста спадкаемніцай Рымскай імперыі — яна сама была ўсходняй часткай Рымскай дзяржавы і існавала на працягу амаль усяго Сярэднявечча. Канец эпохі старажытнага свету, Антычнасці, які пазначаецца часам падзення Заходняй Рымскай імперыі, — дата ўмоўная, якая грунтуецца на заходнееўрапейскіх рэаліях. Усходняя Рымская імперыя (Візантыя) здолела ўцалець, і яе тысячагадовая гісторыя прамы працяг Антычнасці ў новых умовах Сярэднявечча.
Для Старажытнай Русі прыняцце хрысціянства з Візантыі азначала непасрэднае далучэнне да антычнай традьшыі, да свайго роду магутнай культурнай матрыцы, непараўнальнай з матрыцай раннесярэднявечнай Заходняй Еўропы з яе непісьменнымі каралямі варварскіх дзяржаў і адзіным адукаваным саслоўем духавенствам (затым і манаствам). Візантыйская паэтэса Касія неймаверная з’ява для Заходняй Еўропы IX ст. Непасрэдны ўплыў візантыйскай кулыурнай матрьшы даваў гістарычны шанс на больш хуткія тэмпы развіцця ўсходнеславянскага свету ў параўнанні з раннесярэднявечным варварскім светам Заходняй Еўропы. Заняпад жа Візантыі з пачатку XIII ст. і яе крах у сярэдзіне XV ст. адбіліся і на развіцці ўсходнеславянскага свету: заходнееўрапейская цывілізацыя ў той час імкліва высоўвалася на лідарскія пазіцыі.
15
Параўнальны аналіз антычных сюжэтаў у тэкстах старажытнарускіх пісьмовых крыніц і раннесярэднявсчных візантыйскіх гістарычных твораў з улікам папярэдніх вынікаў даследаванняў савецкіх і расійскіх спецыялістаў (Д. С. Ліхачова, В. М. Істрына, A. В. Творагава, 3. У. Удальцовай, Э. М. Шустаровіч, М. I. Чарнышовай, М. А. Мяшчэрскага і інш.) дазваляе сцвярджаць, піто асноўнымі крыніцамі для выкладу антычнай гісторыі і міфалогіі ў старажытнарускіх гістарычных творах з’яўляліся візантыйскія сусветныя хронікі Іаана Малалы і Георгія Амартола. Першая з іх была створана ў VI ст., перакладзена на стараславянскую мову ў X або XI ст. «Хроніка» Георгія Амартола напісана каля сярэдзіны IX ст., а на стараславянскую перакладзена ў XI ст. у Старажытнай Русі або ў Балгарыі ў варыянце, дапоўненым, відаць, Сімяонам Лагафетам да падзей 948 г.1 «Хроніка» Іаана Малалы ў поўным варыянце не захавалася: у грэчаскім арыгінале адсутнічае пачатак, аб стараславянскім тэксце можна разважаць па яго фрагментах (хутчэй, пераказах), якія ўтрымліваюцца ў старажытнарускіх крыніцах. 3 гэтай прычыны ідзе шэраг дыскусій аб тым, у Малалы або ў Георгія Амартола былі ўзяты тыя ці іншыя сюжэты антычнай гісторыі і міфалогіі ў старажытнарускіх крыніцах. Відаць, прыярытэт трэба аддаць «Хроніцы» Георгія Амартола не толькі зза лепшай захаванасці гэтай крыніцы (а значыць, і лепшай аргументаванай доказнай базы), але і зыходзячы з таго, што ў болып познім творы манахахраіііста магла быць выкарыстана і праца самога Малалы ў якасці крыніцы. Апроч таго, у аўтараў гэтых абодвух кампілятыўных твораў былі агульныя крыніцы, а гэта зусім не класічныя працы антычных гісторыкаў, а рымскія гістарычныя творы III—IV стст. Змест абедзвюх хронік паказвае, што відавочна выкарыстоўваліся «Аўтары жыццяпісаў Аўгустаў» (Scriptores Historiae Augiistae), творы Аўрэлія Віктара (а таксама псеўдаВіктара), Яўтропія, Паўла Арозія, Яўсевія Кесарыйскага і Лактанцыя, магчыма, Герадыяна (хутчэй за ўсё, у яго позніх выкладах). Важнай групай крыніц з’яўлялася агіяграфічная літаратура (перш за ўсё пасіёны раннехрысціянскіх пакутнікаў познеантычныя або візантыйскія). Трэба ўлічваць і той факт, што ў «Аповесці мінулых часоў» утрымліваюцца прамыя спасылкі на працу Георгія Амартола і цытаты з яе. Напрыклад, у самым
1 Удальцова 3. В. Развнтне нсторнческой мыслн // Культура Внзантнн. IV первая половнна VII в. М. : Наука, 1984. С. 246247 ; Чернышева М. Н. О соотношеннн славянского перевода «Хроннкн Ноанна Малалы» н ее греческого текста // Труды отдела древнерусской лнтературы. Академня наук СССР /Ннстнтут русской лнтературы. Л.: Наука, 1983. Т. 37. С. 222 ; Бйбйков М. В. Развнтне нсторнческой мыслн // Культура Внзантнн. Вторая половнна VIIXII в. М. : Наука, 1989. С. 9294 ; Матвеенко В., ІЦеголева Л. Временнвк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. М. : Богород. печатннк, 2000. С. 6 ; Творогов О. В. Хроннка Ноанна Малалы. URL: http://www.pushkinskijdom.ru
16
пачатку «Аповесці»: «Говорнт Георгмй в своем летопнсаннн...», а далей ідзе вялікая цытата аб шлюбных звычаях многіх народаў (сірыйцаў, бактрыйцаў, індыйцаў, брытаў і інш.), якую старажытнарускі летапісец прьшягнуў для параўнання шлюбных звычаяў усходнеславянскіх плямён1. Спасылка ж на «Хранограф» (без імя яго аўтара) у аповедзе пад 6622 (1014) г. аб падзенні пры імператару Пробу з хмары пшаніцы з вадой, а пры Аўрэліяну сярэбраных крупінак2 цалкам дубліруецца аналагічнай інфармацыяй у Георгія Амартола (IX, 38)3.
Крыху пазней за візантыйскія хронікі Іаана Малалы і Георгія Амартола на Русі з’явіліся пераклады твораў рымскага гісторыка I ст. н. э. Іосіфа Флавія. Яго незвычайнае імя (яўрэйскі прэномен і лацінскі номен, прычым імператарскі) даволі выразна адлюстроўвае складаны лёс гэтага чалавека. Прававерны іўдзей (фарысей), ураджэнец Іерусаліма на пачатку паўстання насельніцтва Іўдзеі супраць рымскага панавання (6673) камандаваў паўстанцамі на поўначы Палесціны (у Галілеі), дзе легіёны тады яшчэ палкаводца Нерона Веспасіяна нанеслі свой галоўны ўдар. Іосіф бен Матафія здаўся ў палон рымлянам і лісліва прадказаў свайму пераможцу будучую ўладу імператара. Праз некалькі гадоў Нерон загінуў у выніку мяцяжу, перамогу ва ўсобіцах атрымаў мацнейшы, а ім быў якраз Веспасіян, пад камандаваннем якога знаходзілася больш за палову рымскай арміі. Прымхлівы (як тыповы рымлянін) Веспасіян, успомніўшы прадказанне Іосіфа, загадаў вызваліць яго. I па традыцыі рымскіх вольнаадпушчанікаў былы вязень узяў радавое імя свайго гаспадара (Флавій), які даў яму волю. Пазней Іосіф служыў пры сыне Веспасіяна Ціту (які скончыў падаўленне паўстання ва Іўдзеі), быў пракляты іўдзеямі, потым у Рыме стаў, па сутнасці, прыдворным гісторыкам імператараў дынастыі Флавіяў4. Асноўнымі яго гістарычнымі працамі з’яўляюцца «Іўдзейская вайна» і «Іўдзейскія старажытнасці». Аб іх варта расказаць крыху падрабязней, бо гэтыя надзвычай папулярныя ў Сярэднявеччы сярод хрысціян творы наогул не выдаваліся ў СССР і імі рэдка карысталіся даследчыкі. Да адзінага савецкага выдання «Іўдзейскай вайны» прыклаў намаі анні аўтар гэтага даследавання, а названая кніга Іосіфа Флавія выйшла якраз у апошні год існавання СССР.
«Іўдзейская вайна» была завершана Іосіфам Флавіем паміж 75 і 79 гг. На першую дату ўказвае паведамленне ў самой кнізе аб пабудове Веспасіянам храма Міра ў Рыме, другая ж дата абумоўлена часам смерці імператара,
1 http://oldrussian.narod.ru/povest01 .htm.
2 http://oldrussian.narod.ru/povest04.htm.
3 Матвеенко В., ІЦеголева Л. Временннк Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указате
4Ревяко К. А., Федосйк В А. Преднсловме Мпнск : Беларусь, 1991. С. 4—7.
17
які, па словах самога Іосіфа, прачытаў і ўхваліў гэты твор. Больш за тры пятыя зместу «Іўдзейскай вайны» адведзены апісанню паўстання ва Іўдзеі супраць рымлян 6673 гг. А пачынаецца гэты твор з аповеду пра расправы над насельніцтвам Іўдзеі і здзекі з яго веры Антыёха IV Эпіфана, правіцеля адной з буйнейшых дзяржаў, што ўзніклі пасля распаду дзяржавы Аляксандра Македонскага. Цэнтрам гэтай дзяржавы, дзе правіла дынастыя Селеўкідаў, была Сірыя. 3 202 г. да н. э. Селеўкіды валодалі Іўдзеяй, адваяваўшы яе ў Пталемеяў, правіцеляў Егіпта яшчэ адной моцнай дзяржавы, створанай пасля падзелу дзяржавы Аляксандра Вялікага. Рэпрэсіўная палітыка Антыёха IV па насаджэнні ў Іўдзеі грэчаскай язычніцкай рэлігіі і грэчаскіх звычаяў прывяла да нацыянальнавызваленчага паўстання 167142 гг. да н. э., узначаленага Матафіяй, сынам Хасманея, а потым яго сынамі, першым з якіх быў Іуда Макавей. Каля дзвюх пятых тэксту «Іўдзейскай вайны» Іосіф Флавій прысвяціў асвятленню гісторыі Іўдзеі ад гэтых падзей да пачатку вайны 6673 гт. Храналагічныя рамкі яго першага гістарычнага твора 174 г. да н. э. 73 г. н. э.
«Іўдзейскія старажытнасці» маюць большы храналагічны дыяпазон. Гэту сваю капітальную працу Іосіф Флавій пачаў са стварэння Богам Зямлі і неба, і першыя з 20 кніг яго твора пераклікаюцца са зместам Бібліі. Але гэта не пераказ Бібліі аповед Іосіфа больш кароткі і канцэнтруе ўвагу на лініі гістарычнага развіцця чалавецтва і яўрэйскага народа. 3 12й кнігі змест «Іўдзейскіх старажытнасцей» нагадвае змест «Іўдзейскай вайны», але падзеі ў іх раскрываюцца больш дэтальна, часам у іншай версіі і даведзены да пачатку паўстання, удзельнікам якога быў аўтар. Папулярнасць твораў Іосіфа Флавія ў Позняй Антычнасці і ў Сярэднявеччы ў хрысціянскім асяроддзі забяспечыла не параўнальная ні з адной іншай першакрыніцай паўната звестак аб гістарычных рэаліях Палесціны часоў праўлення цароў, этнархаў і тэтрархаў дынастыі Ірада, рымскіх пракуратараў Іўдзеі, часоў жыцця Ісуса, апосталаў. У «Іўдзейскіх старажытнасцях» змешчана храналагічна самае старажытнае нехрысціянскае сведчанне аб Ісусе, судзе над ім і пакаранні. Скупыя звесткі новазапаветных кніг аб сітуацыі, умовах, у якіх жылі і дзейнічалі Ісус і апосталы, не толькі пацвярджаліся, але і шчодра дапаўняліся інфармацыяй з кніг Іосіфа Флавія. Адсюль высокі аўтарытэт яго прац у хрысціянскай патрыстыцы (да іх звярталіся Мінуцый Фелікс, Феафіл, Клімент Александрыйскі, Тэртуліян, Іеранім і інш.)1.
КНІГІ ОНЛАЙН
