Антычнасць вачыма Сярэднявечча
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 187с.
Мінск 2016
йспытав Его й поняв, что [Он] делал добро, а не зло, й не был нй мятежнйком, нн желателем царской властн, Пшіат отпустнл Его. йбо [Он й] жену его умнраюшую йсцслйл. й [Он] пошел на обычные места, й делал обычные дела. й еіце больше людей собралось вокруг Hero, й славнлся своймй свершенйямн больше всех. Завйстью уязвнлйсь от Hero законннкй. й далй трйдцать талантов Пчлату, чтобы убйл Его. й тот взял й дал йм волю сэмйм свое желанйе йсполнйть. й с того временч лскалй, как Его убйть.
й, как сказано прежде, далй Пйлату трйдцать талантов, чтобы выдал йм Ййсуса. Онн же распялд Его вопрекй отеческому закону й весьма глумйлйсь над Нйм.
Тогда Клавдчй свойх властателей послал к нйм в свое царствйе: Куспня Фада, Тйверйя Александра, чтобы сохранйть народ в мйре, не дать нйкому отступйться от чйстого закона. Многне явйвшчеся тогда служйтелч опнсанного прежде Чудотворца рассказывалй людям о своем Наставнйке, что жйвой есть, хотя й умер, й освободйт вас от рабства. й многче йз народа слушалм
42
нх м повеленням нх вннмалн, не славы радн. Былн же апостолы нз простых [людей]: нные ткачн, нные сапожннкн, нные ремесленннкн, нные рыболовы. Но велнкне знамення творнлн, понстнне, как желалн. Этн же благородные наместннкн, вндя развраіценне людское, решнлн с кннжнлкамн взять нх н убнть, нбо малое немалым станет, когда вершнтся велнкнмн. Но смутмлнсь н устрашнлнсь знаменнй нх, сввдетельствуюіцнх, что обманом только чудеса не бывают, н еслн онн не по Божьему промыслу, то скоро облнчат [самн себя]. й далн нм власть, да по воле [своей] ходят. Потом [этн] последнне всех бывпшх с ннмн распустнлн, нных к Кесарю, нных в Антнохню, нных по дальннм странам на нспытанне веры»1.
Даследчык гэтага тэксту Б. Г. Дзеравенскі адзначае відавочнасць кампілятыўнага характару дадзенай інтэрпаляцыі і мяркуе, што «славянскнй редактор до некоторой степенн воспронзвел “свндетельство” нз “йудейскнх древностей”, значнтельно расшнрнв рассказ за счет занмствованнй нз Евангелня от Матфея», хоць і з евангельскім матэрыялам абышоўся адвольна, што вынікае з яго апісання «падвойнага» арышту Ісуса Пілатам і подкупу яго іўдзейскімі старэйшынамі пасля вызвалення Ісуса2.
На думку расійскага даследчыка, «совершенно неожнданно звучнт рассказ о том, что ученнкн йнсуса убеждаліі его напасть на йерусалнм, перебнть рнмскнй гарннзон н сделаться царем. Тем самым йнсус сблнжается с йудой Галнлеяннном, пророкомегнптяннном н другнмн нудейскнмн вождямн, о которых йоснф Флавнй сообшает нечто подобное»3. Б. Г. Дзеравенскі мяркуе, што «стремленне оправдать Пнлата в деле йнсуса, прослежлваемое во мнопіх хрнстнанскнх апокрнфах, отчетлнво вндно м в славянской верснн “йудейской войны”: здесь рнмскнй наместннк совершенно устраняется от казнн Сына Божьего. Вся тяжесть внны возлагается на мудейскне властн, “уязвленные завнстью” к йнсусу н устрашенные тем, что двнженне, вызванное нм, может прнвестн к гоненням на нудеев co стороны рнмскнх властей, мотав, ндуіцнй от йн 11:48»4. Праўда, ідзе спасылка толькі на такія апокрыфы, як «Евангелле Нікадзіма», і чамусьці на перапіску правіцеля Эдэсы Абгара з Ісусам5 (у гэтай невялікай дзяржаве хрысціянства ўпершыню ў сваёй гісторыі стала дзяржаўнай рэлігіяй, хоць і ўсяго на некалькі дзесяцігоддзяў на пачатку III ст.). На самай справе апокрыфаў, дзе віна ў пакаранні Ісуса знімаецца
' Меірерскйй Н. А. Нсторня Нудейской войны йосмфа Флавня в древнерусском переводе. С. 259—261; Деревенскйй Б. Г. йнсус Хрнстос в документах нсторнн. С. 114115.
2Деревенскйй Б. Г. Ннсус Хрнстос в документах нсторнн. С. 103.
3Там жа.
4Там жа.
5Там жа.
43
з Пілата, даволі многа, а ў эфіопскай монафізіцкай царкве Пілат лічыцца пакутнікам за веру (нібыта ён прыняў веру ў Хрыста разам з жонкай) і святым.
Аналіз дадзенай інтэрпаляцыі ў старажытнарускі тэкст «Іўдзейскай вайны» павінен быць больш глыбокім. 3 асноўным сэнсам вывадаў Б. Г. Дзеравенскага можна пагадзіцца, хоць яны патрабуюць істотных удакладненняў. Сапраўды, «славянскнй редактор до некоторой степенм воспронзвел “свндетельство” нз “Нудейскнх древностей”», бо адвольны пераказ перакладчыка тэксту Флавія маецца толькі ў пачатку і ў канцы інтэрпаляцыі (характарыстыка Ісуса, аповед аб вучнях Ісуса і распаўсюджванні яго вучэння), астатняе тэкст самога перакладчыка. Але і ў пачатку гэтага пераказу маюцца вельмі важныя адрозненні ад тэксту Іосіфа Флавія.
Першае разважанні перакладчыка аб чалавечай і боскай сутнасці Ісуса. Гэта відавочна ўзыходзіць да антымонафізіцкай палемікі. Такіх фраз няма ні ў традыцыйным тэксце Флавія, ні ў варыянце Аіапія. Аднак ці сам старажытнарускі перакладчык праявіў ініцыятыву? Няўжо ён у XII ст. паказаў надзвычайную пільнасць тэолага, каб у выразе традыцыйнага тэксту Флавія «йнсус, человек мудрый, еслн его вообіце можно назвать человеком» пабачыць прыхаваны намёк на адну (боскую) прыроду Ісуса Хрыста? Барацьба з монафізіцтвам была актуальнай для візантыйскай царквы ў V ст. (потым у меншай ступені), але ж чаму раптам гэта праявілася ў старажытнарускім тэксце? Адказ даволі просты у славянскім перакладзе «Хронікі» візантыйца Георгія Амартола ў «сведчанне Флавія» дададзена фраза «конечно, его подобает называть человеком»'. У Малалы такой фразы няма, ён проста дадае, як хрысціянін, адпаведную канцоўку да фразы Іосіфа Флавія: «...еслн Его вообіце можно назвать человеком, а не Богом»2.
Другое адрозненне разыходжанні ў адносінах іўдзеяў да Ісуса: для адных Ён уваскрошаны Маісей, для іншых парушальнік Маісеева «закона», трымання суботы (але выканальнік іўдзейскіх прадпісанняў адносна рытуальнай нечысціні).
Трэцяе (што вельмі важна) — у перакладчыка нічога не гаворыцца аб паслядоўніках Ісуса з элінаў (у эліністычным сэнсе гэтага тэрміна; ды і ў Палесціне жыло шмат элінізаванага неяўрэйскага насельніцтва) ці з «другнх народов» (як у версіі Агапія). Гаворка ідзе выключна аб іўдзеях (нават у заключных радках, дзе распавядаецца аб апосталах). Адсюль і чацвёртае адрозненне — сцвярджэнне перакладчыка, што «многне нз народа» пайшлі за Ісусам з надзеяй вызваліцца ад рымскага панавання, з наступным развіццём гэтага тэзіса ў заклік «многнх» да Ісуса захапіць Іерусалім, забіць рымскіх воінаў і Пілата і зрабіцца царом незалежнай Іўдзеі.
' Матвеенко В., ІЦеголева Л. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 188.
Деревенскйй Б. Г. Ннсус Хрнстос в докумснтах нсторнн. С. 91.
44
Сапраўды, аповед старажытнарускага перакладчыка аб тым, што Ісусу яго прыхільнікі прапаноўвалі захаіііць Іерусалім і стаць царом Іўдзеі, з’яўляецца ўнікальным. На думку Б. Г. Дзеравенскага, зыходным матывам для такой версіі магло быць месца з Евангелля ад Іаана (6:15), дзе гаворыцца, што Ісуса хацелі «нечаянно взять Его н сделать царем»1. Аднак там падобная прапанова зыходзіць ад натоўпу, які рухаўся за Ісусам з апосталамі і які Ісус накарміў пяццю хлябамі і рыбай. Пасля гэтага цуду (які адбыўся не каля Іерусаліма, a ў наваколлі Тыверыяды на беразе Галілейскага возера) тыя, хто там сабраўся, назвалі Ісуса прарокам і хацелі зрабіць царом. У адказ Ісус пакінуў натоўп і апосталаў і ў адзіноце пайшоў на гару. Здаецца, нашмат больш верагодна меркаваць, што дэталі для свайго ўнікальнага апавядання старажытнарускі перакладчык узяў з тэкстаў самога Іосіфа Флавія аб ілжэпрарокуегіпцяніне (іўдзею з Егіпта). Іосіф распавядае аб ім і ва «Іўдзейскай вайне» (II, 13, 5), і ва «Іўдзейскіх старажытнасцях» (XX, 8, 6). Тым больш калі хрысціянскі перакладчык пацікавіўся падрабязнасцямі аб гэтым егіпцяніне, які ўпамінаецца ў «Дзеяннях святых апосталаў», дзе камандзір рымскага атрада, што ахоўваў у Іерусаліме ад расправы раз’юшанага натоўпу прававерных іўдзеяў узятага пад варту апостала Паўла, задаў яму пытанне: «Ці не ты той егіпцянін, які перад гэтымі днямі выклікаў смуту і вывеў у пустыню чатыры тысячы чалавек разбойнікаў?» (21:38).
Іосіф датуе выступленне «ілжэпрарока» часам пракуратарства ва Іўдзеі Антонія Фелікса (5260). У абедзвюх працах ён называе месца знаходжання «ілжэпрарока» і яго прыхільнікаў Елеонскую гару каля Іерусаліма. Тую самую, дзе па старажытнарускім перакладзе прапаведуе Ісус і дзе да яго далучаюцца 150 вучняў і «нз людей множество». Ва «Іўдзейскай вайне» гаворыцца аб 30 000 прыхільнікаў «ілжэпрарока», ва «Іўдзейскіх старажытнасцях» такой інфармацыі няма, але гаворыцца аб 400 забітых і 200 палонных у выніку расправы. Ва «Іўдзейскіх старажытнасцях» (XX, 8, 6) распавядаецца аб тым, што «ілжэпрарок» «обеіцал легковерным нудеям показать, как по его мановенню падут нерусалнмскне стены, так что, по его словам, онн будто бы свободно пройдут в город»2. Але больш блізкі да старажытнарускага тэксту аповед з «Іўдзейскай вайны»: «Он... выступнл с ннмн мз пустынн на так называемую Елеонскую ropy, откуда он намеревался наснльно вторгнуться в Нерусалнм, овладеть рнмскнм гарннзоном н властвовать над народом с помошью телохранмтелей, окружавшнх его»3. Далей у Іосіфа распавядаецца аб расправе над мяцежнікамі: пракуратар Фелікс рушыў супраць іх вялікі атрад конніцы і цяжкаўзброеных воінаў, многіх яны забілі, захапілі ў палон, астатнія, у тым ліку «ілжэпрарок», уцяклі (II, 13, 5). Тэксты Іосіфа Флавія сведчаць, што гэта быў
' Деревенскйй Б. Г. Ннсус Хрнстос в документах нсторнн. С. 91.
2Носнф Флавмй. Нудейскне древностн. Т. 2. С. 547548.
’йоснф Флавнй. йудейская война. С. 167168.
45
адзін са шматлікіх для Іўдзеі таго часу антырымскіх рухаў са спробай аднавіць незалежнасць краіны. Лідары шэрагу з іх абвяшчалі сябе царамі (напрыклад, пасля смерці Ірада I былы царскі раб Сымон, пастух Афронг) ці прарокамі (як выхадзец з Егіпта і Феўда, рух якога быў разгромлены пры пракуратару Куспію Фаду). Абвінавачванне Ісуса перад Понціем Пілатам іерусалімскім сінедрыёнам, як паказваюць кананічныя Евангеллі, заключалася зусім не ў ерэтычных поглядах Ісуса з пункту гледжання іўдзейскай артадоксіі, а ў яго самазванстве на царскі трон. Ва ўсіх чатырох Евангеллях першыя ж словы допьггу Ісуса Пілатам гэта пытанне пракуратара: «Ты цар Іўдзейскі?» (Мат. 27:11; Map. 15:2; Лук. 23:3; Іаан. 18:33). Пры гэтым трэба звярнуць увагу, што ў Евангеллях ад Матфея (1:17) і ад Лукі (3:2338) радавод Ісуса ўзводзіцца да Давіда, заснавальніка першай старажытнаяўрэйскай царскай дынастыі. Выгукі з натоўпу: «Асанна сыну Давідаву!» ітры ўездзе Ісуса ў Іерусалім сведчылі, іігго яго лічылі патомкам заснавальніка дынастыі Давідзідаў, найбольш легітымнай у параўнанні з сялянскай па паходжанні Хасманеяў і ідумейскай (іудаізаванай толькі ў I ст. да н. э.) дынастыі Ірада. Ісус адразу ж абвяргае абвінавачванне з вуснаў пракуратара. Магчыма, старажытнарускі перакладчык, атрымаўшы ад Флавія шчодрую інфармацыю аб мностве антырымскіх паўстанняў, іўдзейскіх прароцкіх і месіянскіх рухаў, захацеў адразу ж падкрэсліць, што вучэнне Ісуса было не такім, як гэтыя рухі, і сапраўдны Месія не цікавіўся зямным царствам. Адсюль адмова Ісуса ад патрабавання ўзначаліць захоп Іерусаліма і стаць царом, але разам з тым і расправа рымлян па загадзе Пілата з «людей множеством», якія высоўвалі такое патрабаванне.
КНІГІ ОНЛАЙН
