Антычнасць вачыма Сярэднявечча
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 187с.
Мінск 2016
1 Носмф Флавнй. йудейскне древностн / пер. Г. Г. Генкеля : в 2 т. Млнск : Беларусь, 1994. Т. 2. С. 439.
2Лйвйшц Г М. Классовая борьба в Нудее н восстання протнв Рнма. Мннск : БГУ, 1957. С. 10; Ревяко К. А., Федосйк В. А. Преднсловне // Носнф Флавнй. Нудейская война. С. 6.
’Носнф Флавнй. Нудейская война. С. 156.
38
тры дні. Але на пачатку IV ст. Яўсевій Кесарыйскі ў «Царкоўнай гісторыі» працытаваў апавяданне Іосіфа аб Ісусе, і гэта цытата супадае з вядомым тэкстам «Іўдзейскіх старажытнасцей»'.
Доўгі час многія гісторыкі лічылі, што апавяданне Іосіфа Флавія аб Ісусе і пакаранні яго Понціем Пілатам устаўка, зробленая набожным хрысціянінамперапісчыкам2. Сапраўды, да нас дайшла надзвычай малая колькасць твораў старажытных аўтараў у арыгіналах ці копіях з іх, зробленых яшчэ ў Антычнасці. Захаваннем многіх з іх мы абавязаны сярэднявечным манахам (а ваяўнічыя атэісты імкнуліся абвясціць іх «цемрашаламі»). Зразумела, хрысціянскія перапісчыкі маглі рабіць свае праўкі ў тых месцах тэксту Флавія, якія не адпавядалі іх веры.
Толькі ў XX ст. быў адкрыты іншы рукапіс з тэкстам Іосіфа Флавія. Гэта быў твор «Сусветная гісторыя» хрысціянскага епіскапа Агапія, які жыў у X ст. у Егіпце, дзе ўжо панаваў іслам. Як і ў іншых сярэднявечных хроніках, у працы Агапія выкладалася ўся вядомая аўтару сусветная гісторыя ад стварэння свету і да яго апошніх дзён. Агапій выкарыстаў творы многіх гісторыкаў, якія жылі да яго. Цытуе ён і Іосіфа Флавія. У перакладзе з арабскай мовы, на якой пісаў Агапій, гэта цытата гучыць наступным чынам (пераклад С. С. Аверынцава. В. Ф.у. «В это время был мудрый человек по нменн йнсус. Его образ жнзнн был похвальным, н он славнлся своей добродетелью; н многае людн нз чнсла нудеев н другнх народов сталн его ученнкамн. Пнлат осуднл его на распятне н смерть; однако те, которые сталн его ученнкамн, не отреклмсь от своего учнтеля. Онн рассказывалн, будто он явмлся нм на третнй день после своего распятня н был жнвым. В соответствнн с этам онде н был Мессня, о котором пророкн предветалн чудеса»3.
Тэкст здаецца падобным на традыцыйную версію гэтага ўрыўка з «Іўдзейскіх старажытнасцей», аднак у сваіх галоўных акцэнтах кардынальным чынам адрозніваецца ад раней вядомага варыянта. Іосіф у Агапія не сцвярджае, што Ісус быў Хрыстом (Месіем), а піша аб тым, што так лічылі вучні Ісуса. Свайго настаўніка яны называлі Хрыстом на падставе таго, што нібыта бачылі яго жывым на трэці дзень пасля раскрыжавання. Для Іосіфа Ісус мудры, дабрадзейны чалавек. Аб цудах, якія тварыў Ісус, Іосіф нічога не гаворыць. Варыянт тэксту, захаванага Агапіем, цалкам адпавядае фарысейскім поглядам Іосіфа Флавія.
' Евсевнй Памфмл. Церковная нсторня. С. 41—42.
2Ferguson Е. Backgrounds of Early Cliristianity. Grand Rapids : William B. Eerdmans Publishing Company, 1993. P. 459460; Vermes G. Kto byt kim w czasach Jezusa. Warszawa : Amber, 2006. S. 147.
3Довгяло Г. H., Федосйк B. A. Прнмечання // Носнф Флавнй. Нудейскне древностіі. Т. 2. С. 593.
39
I ўсё стала на свае месцы. Агапій, які жыў на мусульманскім Усходзе ў X ст., выкарыстаў даступны яму пераклад «Іўдзейскіх старажытнасцей» са старажытнагрэчаскай на сірыйскую мову. Патрэбны яму ўрывак Агапій пераклаў на арабскую. Сірыйскі пераклад твора апрацоўцы хрысціянскімі перапісчыкамі не падвяргаўся і быў малазапатрабаваны ў грэкамоўнай Візантыі (куды спачатку ўваходзіў Егіпет) і тым больш пасля заваявання Егіпта ў 642 г. арабамі, якія прынеслі з сабой новую рэлігію іслам. Ізаляцыя гэтай версіі тэксту Іосіфа Флавія ў далечыні ад хрысціянскай Еўропы дазволіла ёй захавацца на доўгія стагоддзі без умяшальніцтва хрысціянперапісчыкаў. А рукапіс Агапія перажыў «падвойнае адкрыццё». Спачатку, яшчэ ў 1910 г., ён быў апублікаваны ў Парыжы прафесарамарабістам Тартускага ўніверсітэта Аляксандрам Васільевым на арабскай мове і з перакладам на французскую мову. Але на гэту публікацыю тады проста не звярнулі ўвагі. Неўзабаве разгарэлася Першая сусветная, затым Другая сусветная вайна, і рукапіс быў зноў адкрыты толькі на пачатку 1970х гг.1 і выклікаў вялікі інтарэс. Стала зразумелым, што ў Еўропе перапісвалася, а потым друкавалася (на грэчаскай мове з 1544 г.) і перакладалася версія тэксту Іосіфа Флавія, адрэдагаваная хрысціянамі. Адпаведныя праўкі перадаваліся і ў лацінскім перакладзе, зробленым яшчэ напрыканцы Антычнасці вядомым хрысціянскім тэолагам Іеранімам або яго сучаснікам Руфінам Аквілейскім. Хутчэй за ўсё, праўкі былі ўнесены ў III ст. пасля Арыгена (які памёр у 254 г.), бо Арыген сцвярджаў, што Іосіф не прызнаваў Ісуса Хрыстом2.
У версіі Агапія істотнае адрозненне бачым не толькі ў адносінах Іосіфа Флавія да Ісуса, але і ў яго ацэнцы ролі Пілата ў смяротным пакаранні Ісуса. Традыцыйная версія сведчыць: «По настоянню нашнх влнятельных Пнлат прнговорнл его к кресту». У Агапія чытаем: «Пнлат осуднл его на распятне н смерть». Значыць, па версіі Агапія, усю адказнасць за пакаранне мудрага і дабрадзейнага Ісуса Носіф Флавій цалкам ускладаў на Понція Пілата і ніяк не абвінавачваў у пакаранні смерцю Ісуса іўдзейскіх «влнятсльных лнц». Калі супаставіць апошняе са зместам Евангелляў, то атрымліваецца, што Іосіф імкнуўся абяліць зацятых ворагаў Ісуса з ліку фарысеяў, садукеяў, іерусалімскай знаці і святароў. Гэта ў найбольшай ступені адпавядае як рэлігійным перакананням Іосіфа, так і яго агульнай канцэпцыі нарастання незадаволенасці ва Іўдзеі напярэдадні паўстання 6673 гг. зза няправільнай палітыкі рымскіх намеснікаў, сярод якіх адной з самых злавесных асоб
1 Козаржевскйй А. Ч. йсточннковедческне проблемы раннехрнстнанской лнтературы. М. : МГУ, 1985. С. 122 ; Кубланов М. М. Возннкновенне хрнстнанства. М. : Наука, 1974. С. 6769 ; Свенцйцкая Н. С. Раннее хрпстпанство: страннцы нсторнн. М.: Полнтнздат, 1987. С. 6264.
2Деревенскйй Б. Г. йнсус Хрнстос в документах нсторня. СПб. : Алетейя, 2001. С. 33 ; Ferguson Е. Backgrounds of Early Christianity. P. 459.
40
быў Понцій Пілат. На справе толькі Пілата і яшчэ аднаго намесніка Іўдзеі Вентыдзія Кумана (у 52 г.) вышэйшыя начальнікі знялі з пасады за надзвычай абуральныя злоўжыванні, якія прывялі да масавых беспарадкаў (Іос. Фл., Іўдз. стараж., XVIII, 4, 2; XX, 6,13). Такія злоўжыванні Понція Пілата, перш за ўсё звязаныя з пагардай да рэлігійных вераванняў іўдзеяў, Іосіф Флавій апісвае найбольш падрабязна ў параўнанні з усімі іншымі старажытнымі аўтарамі. Некаторыя з гэтых апісанняў пераклікаюцца са звесткамі з іншых крыніц.
Аповед Іосіфа Флавія аб Ісусе (даследчыкі часта абазначаюць яго testimonium Flavianum) быў вядомы ў Старажытнай Русі ў перадачы візантыйскіх храністаў Іаана Малалы і Георгія Амартола. Абодва аўтары выкладалі традыцыйную версію «сведчання Флавія».
У пераказе Малалы чытаем: «й гпбель постнгла тогда нудеев. Справедлнво пншет йоснф, еврейскнй фнлософ; он говорнт, что с тех пор, как нуден распялн ймсуса. Который был человек добрый п праведный, еслн Его вообше можно назвать человеком, а не Богом, не прекраіцалнсь несчастья в стране йудейской»1. Нягледзячы на сцісласць пераказу, фразы аб галоўнай віне іўдзеяў у раскрыжаванні Ісуса і аб боскасці Ісуса дастаткова пераканаўча сведчаць аб тым, што Малала выкарыстаў традыцыйную версію тэксту Іосіфа Флавія, а зусім не варыянт, вядомы Агапію.
У стараславянскім перакладзе «Хронікі» Георгія Амартола традыцыйнае «сведчанне Флавія» цытуецца амаль даслоўна: «А о Хрнсте он также говорнт: “Был же в те годы некто йнсус, человек премудрый, нбо, конечно, его подобает называть человеком. Ведь он был творец преславных дел н учнтель людям, с радостью прнннмавшнх нстану. й многнх нз нудеев, н многнх нз эллннства к себе прнвлек. Это был Хрнстос. й после того как по доносу первых нашнх мужей Пнлат почтмл его распятлсм, не прекратнлнсь прежде его возлюбнвшне. Ведь он явнлся нм на третнй день снова жнвым, как божественные пророкн предрекалн это н множество другнх его чудес. й ныне не перевелось колено хрнстнан, от него нменуемое”. Еслн об этом подробно рассказал еврейскнй пнсатель йоснф, какое оправданне нлн прошенне может быть неразумным обезумевшнм нудеям»2. Як і Малала, Георгій Амартол, абапіраючыся на «сведчанне Флавія», віну за раскрыжаванне Ісуса ўскладае выключна на іўдзеяў.
Старажытнарускі перакладчык «Іўдзейскай вайны» дае незвычайную трактоўку «сведчання Флавія». Самае галоўнае: ён не абмежаваўся простай інтэрпаляцыяй «сведчання Флавія» з «Іўдзейскіх старажытнасцей», а на яго падставе стварыў уласны ўнікальны тэкст.
'Деревенскйй Б. Г. ймсус Хрнстос в документах нсторнн. С. 91.
2Матвеенко В., ІЦеголева Л. Временнвк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 188.
41
Устаўка ідзе за апавяданнем Іосіфа Флавія аб бунце іўдзеяў супраць унясення ў Іерусалім імператарскіх выяў (ва «Іўдзейскіх старажытнасцях» «сведчанне» даецца пасля іншага бунта супраць будаўніцтва Пілатам вадаправода ў Іерусаліме за кошт свяшчэннага скарбу іерусалімскага храма). I ў старажытнарускім тэксце «сведчанне» ўяўляе сабой зусім не некалькі фраз: «Тогда явйлся муж некйй, еслй можно назвать Его мужем. Тело й обллк Его былч человеческне, по внду человек, а дела Его божественные. Н творйл чудеса уднвйтельные й вслйкйс. Тем менее можем мы назвать Его человеком. [С другой же стороны], смотря только по вйду, нельзя назвать Его й ангелом. й все творнл некоей невлдймой снлою, словом н повеленнем. йные говорйлн о Нем, что это законодатель наш первый йз мертвых восстал н велйкйе нсцелення н знамення показывает. йные же думалн, что от Бога послан, но протчвйтся во многом закону н субботы не храннт по отеческому обычаю, нечйстоты же нйкакой не творйт. Нй деламй рук, но только словом все делает. й многде йз народа последовалй за Ннм й ученню Его внлмалй. й многне душн подвйзэлйсь, думая, что тем освободятся колена йудейскйе от рймскчх рук.
Обычно пребывал Он перед городом на Елеонской rope, й там же заповеда даровал людям. й прйсоедйнйлось к Нему ученйков сто пятьдесят, й йз людей множество, вндя снлу Его, что все, что хочет, творнт словом. й велят Ему, чтобы, войдя в город, йзбнл войнов рймскчх м Пйлата, й царствовал над нймй. Но Он пренебрег этнм. Потом же узналй о том властйтелй еврейскйе, й собравпійсь с первосвяіценннком, сказалй: мы немоіцны й слабы протмвнться рнмлянам, ведь й лук натянут. Пойдем, возвестам Пнлату, что мы слышалн [о Нем], й не постагнет нас печаль, а еслн услышнт от другнх, то лйшэт нас йменйя, а самвх нссекут м детей нашнх расточат. й пойдя, возвестнлй [о Нем] Пчлату. й тот, послав [войнов], йз6йл многнх йз народа, й Того Чудотворца прнвелй.
КНІГІ ОНЛАЙН
