Антычнасць вачыма Сярэднявечча
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 187с.
Мінск 2016
Усё паўсядзённае жыццё сярэднявечнага еўрапейца было рытуалізавана. Любыя яго істотныя моманты спраўляліся праз рытуалы (амаж васала, камендацыя і г. д.), найважнейшымі з якіх былі царкоўныя. Менавіта ў Сярэднявеччы ў каталіцызме і праваслаўі канчаткова склалася сістэма сямі таінстваў — асобых абрадаў, толькі пры выкананні якіх вернікам праз пасярэдніцтва святара перадавалася харысма (харістца, «благодать»), неабходная для збавення. Таінствы ахоплівалі асноўныя моманты жыцця чалавека (нараджэнне, шлюб, смерць), без удзелу ў іх набыццё харысмы было немагчымым. Чалавек Сярэднявечча быў сапраўды «чалавекам царкоўным». Распрацаваны яшчэ ў Антычнасці Кіпрыянам, у Сярэднія вякі гэты пастулат хрысціянскай антрапалогіі набыў сваё найбольш поўнае ўвасабленне на практыцы.
Спецыфіка антычнай і сярэднявечнай сістэм каштоўнасцей, ментальнасцей яскрава выяўляецца ў перакладах ці перапрацоўках антычных гістарычных і міфалагічных сюжэтаў для сярэднявечных чытачоў. Аўтары
1 Шупляк С. П. Средневековые релнгнозные путешествня на Восток // Лістападаўскія сустрэчы5: праблемы старажытнасці і сярэднявечча. Мінск : БДУ, 2005. С. 150; Bredero A. Н. Christendom and Christianity in the Middle Ages. Grand Rapids : W. B. Eerdmans Publishing Co., 1994. P. 9798.
2ЛеГоффЖ. Цнвнлнзацпя средневекового Запада. С. 303.
10
сярэднявечных твораў на антычныя сюжэты імкнуліся адаптаваць змест антычных крыніц да ўспрымання іх сучаснікамі, падаць яго ў сярэднявечнай сістэме каштоўнасцей і ментальных стэрэатыпах. Адсюль вынікалі скажэнні гістарычных рэалій, антычных міфаў, якія ўяўляюцца нам на першы погляд бессэнсоўнымі і невуцкімі, а на справе былі цалкам абумоўлены светапоглядам чалавека Сярэднявечча. Гэтаму чалавеку былі неўласцівы і незразумелы такія каштоўнасці антычнага поліса, як свабода, патрыятызм, правы грамадзяніна, прыярытэт калектыўных інтарэсаў усяго поліса над асабістымі інтарэсамі грамадзяніна (з яго свабодай). Вайна, напрыклад, сярэднявечнымі людзьмі ўспрымалася як справа рыцараў (і ў апошніх сфарміраваліся адпаведныя ментальныя стэрэатыпы і ўстаноўкі), а зусім не як справа кожнага грамадзянінавоіна, які пры гэтым прымаў асабісты ўдзел у вырашэнні пытанняў вайны і міру. Замест поліснага патрыятызму на вяршыню каштоўнасцей рыцарства высоўвалася вернасць сеньёру. Да Позняга Сярэднявечча не сфарміравалася нацыянальнадзяржаўная самасвядомасць — сістэма класічных феадальных сувязей служыла галоўнай перашкодай гэтаму.
Для эпохі Сярэднявечча характэрна канчатковае замацаванне адносін панавання падпарадкавання ва ўсіх цывілізацыях тагачаснага свету. Толькі дзеячы Адраджэння ўваскрэсілі забытую ідэю (і толькі яшчэ ідэю!) грамадзянскай супольнасці. Менавіта адраджэнне гэтай ідэі было галоўнай заслугай такіх мысліцеляў, як К. Салютаці, А. Рынучыні, Л. Бруні, М. Пальміеры, П. Брачаліні, Д. Манэці. Зразумела, абуджэнне інтарэсу да антычнай культурнай спадчыны і філасофскай думкі таксама мела важнае значэнне, але феномен Адраджэння нельга зводзіць толькі да яго, як гэта рабілася ў марксісцкай медыявістыцы з яе парадыгмальнай устаноўкай, што пры пераходзе да новай фармацыі «рэакцыйны базіс» ліквідуецца, а з «надбудовы» захоўваюцца толькі «сапраўдныя каштоўнасці ў галіне культуры і маральнасці»'. Натуральна, адносіны паміж людзьмі ў грамадстве ў гэты пералік «сапраўдных каштоўнасцей» (якія выводзіліся строга з вытворчасці матэрыяльных выгад) не ўключаліся. Але яшчэ Д. Манэці ў XV ст. сфармуляваў трапнае азначэнне: «Чалавек сацыяльная і грамадзянская жывёла»2. Ва ўмовах частковага разрыву феадальных сувязей у перыяд познефеадальнага грамадства (ліквідацыя іерархічнай феадальнай лесвіцы і ператварэнне манарха ў адзінага сеньёра для ўсіх васалаў, вызваленне сялян ад асабістай залежнасці) мысліцелі Адраджэння звярнуліся да пошуку іншых сувязей паміж людзьмі ў грамадстве. Яны былі знойдзены ў Антычнасці у выглядзе адносін паміж грамадзянамі
1 Базнс н надстройка // Советскнй энцнклопеднческнй словарь. М.: Сов. энцнкл., 1980. С. 101.
2Нтальянскш гуманнзм эпохн Возрождення. Саратов : СГУ, 1984. Ч. 1. С. 17.
11
ў полісе. Адсюль і асаблівы інтарэс мысліцеляў Адраджэння да такіх каштоўнасцей, як правы грамадзян, патрыятызм, свабода асобы і прыярытэт інтарэсаў калектыву, дзейнасць на карысць калектыву, асаблівая крытыка «высакароднасці паходжання», воінскай доблесці рыцарства і г. д. Пры гэтым усе дзеячы Адраджэння былі прыхільнікамі хрысціянскіх каштоўнасцей, яны не былі атэістамі, іх крытыка царквы праяўлялася толькі ў асуджэнні парушэнняў і няправільнага разумення норм хрысціянскай маралі.
Сярэднявечнас ўспрыманне антычнай гісторыі (ды і міфалогіі) да гэтага часу застаецца паза ўвагай нашых даследчыкаў. Асноўную цікавасць, як і раней, выклікае праблематыка Адраджэння з яго ўжо прынцыпова іншым інтарэсам да антычнай гісторыі, чым сярэднявечнае ўспрыманне Антычнасці. Гуманісты звярталіся да Антычнасці ў пошуках новага для сябе грамадства з іншымі адносінамі паміж людзьмі, чым у феадальным. Ідэал такога грамадства яны бачылі ў антычным старажытнагрэчаскім полісе і старажытнарымскай цывітас. Але гэтыя пошукі адбываліся ва ўмовах ужо познефеадальнага грамадства ў Заходняй Еўропе з характэрнай для яго ліквідацыяй іерархіі сеньярыяльнавасальных сувязей, асабістай залежнасці сялян ад феадалаў. Трэба абавязкова ўлічваць, што ва ўсходнеславянскіх грамадствах феадальныя адносіны сфарміраваліся пазней і развіваліся больш марудна. Таму неправамерна сінхранічна распаўсюджваць успрыманне антычнай гісторыі і міфалогіі дзеячамі заходнееўрапейскага Адраджэння на ўсходнюю частку Еўропы, дзе панавала сярэднявечнае ўспрыманне Антычнасці, якое характарызуецца асэнсаваннем яе гістарычных падзей і з’яў у катэгорыях і каштоўнасцях сярэднявечнага соцыуму. Нельга ўсё зводзіць да неадукаванасці і невуцтва людзей Сярэднявечча (што стала звычайным штамгіам нават для шэрагу гісторыкаў) яны разумелі і інтэрпрэтавалі антычную гісторыю паводле мадэлі свайго феадальнага грамадства і сваёй шкалы каштоўнасцей. Выяўленне характарыстык і асаблівасцей гэтага ўспрымання і з’яўляецца галоўнай мэтай дадзенага даследавання.
Людзі Сярэднявечча ўспрымалі антычную гісторыю зусім не так, як мы. Тое ў іх інтэрпрэтацыі гістарычных рэалій і міфалогіі Антычнасці, што нам здаецца неразумным і часам смешным, на самай справс строга абумоўлівалася іх уяўленнямі аб адносінах паміж людзьмі ў грамадстве, іх сацыяльнымі, этычнымі, духоўнымі каііітоўнасцямі. У іх уяўленнях, напрыклад, Траянская вайна не магла пачацца зза спрэчкі нейкіх язычніцкіх багінь для абгрунтавання спатрэбілася небывалая здрада «васала» Парыса свайму «сеньёру» Менелаю ў сярэднявечным тэксце «Троі» (не толькі з адмовай ісці ў паход з іншымі васаламі, але і з выкраданнем жонкі «сеньёра», якому была дадзена васальная прысяга); а «грэцкі рыцар» Ахіл не мог адмовіцца ваяваць толькі зза таго, што ў яго адабралі нейкую палонную жанчыну з іншага саслоўя, і ён не бярэцца за зброю, пратэстуючы супраць ілжывага абвінавачвання
12
свайго сябра«рыцара», імя якога, дарэчы, у «Іліядзе» няма. I дараваць здраду жонцы сеньёр не мог бы у сярэднявечнай «Троі» яе караюць смерцю разам з «няверным васалам» Парысам, якога спецыяльна «пакідаюць жывым» для гэтай расправы. Такая інтэрпрэтацыя была зразумелай людзям Сярэднявечча.
Можна заўважыць, што тут мы маем справу са з’явай, якую варта назваць «мы — у мінулым». Яе лёгка заўважыць і ў нашы дні на бытавым узроўні. Паназірайце, як лёгка тыя нашы сучаснікі. што вывучалі гісторыю толькі ў школе, умешваюцца ў дыскусіі па старажытнай ці сярэднявечнай гісторыі, а не, напрыклад, па нейкіх матэматычных ці фізічных праблемах. Усё падаецца простым: людзі мінуўшчыны ўяўляюцца падобнымі да нас і ім у галовы ўкладваюцца нашы жыццёвыя каштоўнасці, імкненні, інтарэсы, стэрэатыпы паводзін у грамадстве, сям’і, нават нашы пачуцці. А тое, што тыя людзі — «іншыя», у школе не засвойвалі так, як складаныя тэарэмы ці фізічныя законы. А што, маўляў, тая гісторыя? Гэта ж гуманітарная навука — значыць, «лёгкая» накшталт захапляльнай літаратуры. Між іншым, і ў літаратуры, тэатры, кіно даволі моцна працуе штамп «мы у мінулым». Але тут усё ясна: калі чытачу будзе незразумелы і нецікавы сюжэт, ён не будзе чытаць ці глядзець такі твор. Дастаткова паназіраць, як, напрыклад, значная частка гледачоў пакідае кіназал неўзабаве пасля пачатку шэдэўра А. Таркоўскага «Андрэй Рублёў». Для іх дзіўныя ўчынкі людзей (як гэта, напрыклад, рускі князь прывёў татар забіваць рускіх людзей у царкве?!). А гэта — праўда Сярэднявечча. Можна зразумець, для чаго (дакладней, для каго) кожны рэжысёр ставіць «свайго» Гамлета, «сваіх» Рамэа і Джульету, але калі кожнае пакаленне будзе пачынаць «перапісваць гісторыю», то так і хочацца запытацца: «А ці не будуць наступныя пакаленні так здзіўляцца і нават смяяцца з вас, як гэта адбываецца з нашымі сучаснікамі, калі яны бачаць перад сабой сярэднявечныя творы па антычнай гісторыі?» Гісторыю нельга перапісваць яе можна толькі дапісваць, здабываючы новыя веды аб людзях мінуўшчыны. Менавіта аб людзях, а не аб нейкіх «працэсах», «масах», «дасягненнях», якія мы ўяўляем па ўзорах нашага жыцця. Перапісваць можна сучасную гісторыю («найноўшую», як яе ў нас называюць) гэта непазбежна (незалежна ад таго, падабаецца гэта ці не), бо такую гісторыю стварае сучаснае пакаленне, яго бацькі, дзяды. А гісторыя мінуўшчыны гэта навуковая дысцыпліна больш складаная, чым прыродазнаўчыя, бо чалавек не паводзіць сябе накшталт фізічнай часцінкі, якая дзейнічае па сваіх дакладных законах, ці жывёлы, якая жыве строга па інстынктах. Чалавек істота разумная, аднак можа дзейнічаць ірацыянальна. Мы яшчэ няшмат ведаем аб людзях далёкай мінуўшчыны, але добра ўсведамляем, што там быў закладзены падмурак samara жыцця. Людзі цікавіліся мінуўшчынай нават у Сярэднія вякі, якія часта называюць «цёмнымі», хоць на самай справе яны проста цяжказразумелыя для нас.
13
Даследчыкі з розных галін навукі вывучалі сярэднявечныя гістарычныя творы, прысвечаныя Антычнасці. Сярод беларускіх навукоўцаў гэта і крыніцазнаўцы, і гісторыкі, і літаратуразнаўцы, і філосафы. Іх імёны згадваюцца далей на старонках кнігі. Але гэта праца не даследаванне па крыніцазнаўстве ці па літаратуры або філасофіі. Гэта спроба пранікнуць у ментальнасць сярэднявечнага чалавека, імкненне зразумець яго ў атачэнні шматлікіх сувязей у тагачасным грамадстве. I што вельмі істотна, гэты чалавек з усходнеславянскага Сярэднявечча. Што яго цікавіла ў Антычнасці, навошта ён да яе звяртаўся аб гэтым пойдзе гаворка ў кнізе.
КНІГІ ОНЛАЙН
