Антычнасць вачыма Сярэднявечча
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 187с.
Мінск 2016
Вядучае месца ў сістэме антычных полісных каштоўнасцей належала катэгорыі «свабода» («элеўтэрыя» — у грэкаў, «лібертас» у рымлян). «Элеўтэрыя» адлюстроўвала перш за ўсё свабоду грамадзян у кіраванні справамі свайго поліса. «Свабода» зусім не раўнялася ўседазволенасці2. Важнейшай ментальнай характарыстыкай грамадзян поліса з’яўлялася глыбокае перакананне ў абсалютным вяршэнстве закону. Грэкі выпакутавалі яго ў крывавых сутычках дэмаса з арыстакратыяй, якія пагражалі ім самазнішчэннем. Рым (у адрозненне ад грэчаскіх полісаў) не зведаў тыраніі, там не было такіх вострых форм барацьбы плебсу з патрыцыятам, аднак і ў рымскай
1 Федосйк В. А.,Ханкевйч О. М. Феномен антнчного полнса: становленне гражданского обіцества II Выбраныя навуковыя працы Беларускага дзяржаўнагауніверсітэта : у 7 т. Мінск : БДУ, 2001. Т. II. С. 142.
2 Марйновйч Л. П. Антнчная н современная демократня: новые подходы к сопоставленню. М. : КДУ, 2007. С. 4850.
6
цывітас сфарміравалася перакананне ў вяршэнстве закону для грамадзян, неабходнасці яго строгага выканання на карысць супольнасці. Грамадзянін поліса не ліслівіў, не дагаджаў, не хлусіў і не прыніжаўся перад абраным ім прадстаўніком выканаўчай улады. Зварот грамадзяніна да грамадзяніна са словам «пан» (dominus) лічыўся абразай. Так, на думку грэкаў і рымлян. маглі паводзіць сябе толькі рабы ў адносінах да свайго гаспадара. У іх вачах такімі ж ганебнымі якасцямі валодалі і падданыя старажытнаўсходніх дэспатаў («варвары»).
3 усталяваннем у Рымскай дзяржаве манархіі спачатку за шырмай рэспубліканскіх устаноў (прынцыпат), а затым і ў адкрытай форме (дамінат) у сістэме каштоўнасцей адбыліся сур’ёзныя змены. Менавіта рэжым прынцыпату забяспечыў паступовы пераход да іншай сістэмы каштоўнасцей рымскія грамадзяне толькі праз шмат пакаленняў усвядомілі, што яны на самай справе не грамадзяне, а падданыя імператараў. Пры Каракалу (212) усе свабодныя мужчыны атрымалі рымскае грамадзянства, аднак грамадзяне ўжо не мелі галоўных праў. He збіраліся народныя сходы, выбары магістратаў адбываліся ў сенаце з кандыдатур, прапанаваных прынцэпсамімператарам, а эксмагістраты затым папаўнялі склад сената. Была створана імператарская адміністрацыя з прызначаных (не выбарных) чыноўнікаў, да сярэдзіны III ст. яна адціснула «абраных» магістратаў. Створаны паралельна дзяржаўнай казне (эрарыю) імператарскі фіск да канца таго ж стагоддзя стаў адзінай казной імперыі. Армія ж даўно перастала быць апалчэннем грамадзян.
Пры прынцыпаце змены ў грамадскіх адносінах адбываліся паступова, многія не разумелі іх сутнасці, але ў рэшйе рэшт прыйшло ўсведамленне адчужанасці ад улады, немагчымасці якнебудзь істотна паўплываць на грамадскае жыццё, боязь і нават страх перад дзяржаўнай уладай, якая ўжо не была выразнікам інтарэсаў супольнасці раўнапраўных грамадзян, а аддзялілася ад грамадства, узвысілася над ім. Распаўсюдзіліся ўгодлівасць, ліслівасць у адносінах да ўлады тыя якасці, якія рымляне лічылі ўласцівымі толькі рабам' ці падданым усходніх дэспатаў, якіх яны (як і грэкі) называлі «варварамі». У такіх умовах афіцыйныя рымскія каштоўнасці ўсё больш гублялі свой сэнс. Дамінантай рымскай рэспубліканскай ідэалогіі, ментальнасці было ўсведамленне (і адпаведныя ўстаноўкі паводзін), што інтарэсы калектыву грамадзян вышэй за інтарэсы індывідуума, і Рым як супольнасць грамадзян быў вышэйшай каштоўнасцю, справай грамадзяніна было служыць яму ўсімі сіламі і здольнасцямі. Але ўжо ў перыяд грамадзянскіх войнаў выразна назіраецца заняпад народных сходаў асноўнага грамадзянскага інстытута Рыма. Яны збіраліся ўсё
1 Штаерман Е. М. Соцнальные основы релнгнн Древнего Рнма. М. : Наука, 1987. С. 202203.
7
радзей, і наведвала іх нязначная колькасць грамадзян, большасць з якіх складалі рымскія пралетарыі немаёмная частка грамадзян'. Зніжэнне ролі народных сходаў сведчыла аб тым, што ўсё большая колькасць грамадзян на першае месца ставіла свае асабістыя інтарэсы, а не інтарэсы ўсёй цывітас. Калектывізм змяняўся індывідуалізмам.
Адной з вышэйшых каштоўнасцей рымскай цывітас быў патрыятызм. Гэта было тыповай рысай ментальнасці грамадзян любога поліса, але ніводзін з полісаў не падпарадкаваў сабе такія велізарныя тэрыторыі з мноствам народаў, як Рым. Антырымскія паўстанні, аддзялснне розных частак імперыі (падчас крызісу ПІ ст.) дэманстравалі страту гэтай каштоўнасці. Воінская доблесць і мужнасць, узведзеныя ў ранг вышэйшых рымскіх каштоўнасцей яшчэ з узнікнення Рыма, згубілі сваю прываблівасць пасля таго, як армія перастала фарміравацца як апалчэнне грамадзян (для якіх магчымасць ваяваць за свой поліс была вышэйшым правам) і ператварылася ў наёмную ў выніку рэформ Марыя. Грамадзянскія войны I ст. да н. э. на справе прадэманстравалі, што легіёны сталі асобнай сілай, а мэты і інтарэсы войска і яго палкаводцаў былі іншымі, чым усёй супольнасці грамадзян. Калі ў перыяд рэспублікі абранне на пасады магістратаў і бязвыплатнае выкананне імі сваіх абавязкаў разглядаліся як выкарыстанне здольнасцей лепшых з грамадзян на карысць усёй супольнасці, то стварэнне імператарскай адміністрацыі з прызначаных чыноўнікаў спарадзіла нябачаную для цывітас з’яву чыноўніцкую кар’еру дзеля асабістага ўзбагачэння. Улада і багацце рабіліся сінонімамі, займалі вышэйіпыя месцы ў рымскай сістэме каштоўнасцей новай эпохі.
У сферы рэлігіі ўвасабленнем поліснай ментальнасці з’яўляўся культ полісных багоўапекуноў. Пры наяўнасці агульнагрэчаскага культу алімпійскіх багоў на чале з Зеўсам у кожным полісе вядучае месца займаў культ адпаведнага бога (ці багіні): у Афінах Афіны, у Спарце і Эфесе Артэміды, у Дэльфах Апалона і г. д. Ён быў з’явай не проста рэлігійнай, a хутчэй рэлігійнапалітычнай. У Рыме па меры шырокіх заваяванняў і падпарадкавання іншых народаў сярод грамадзян фарміравалася перакананне ў тым, што менавіта галоўная трыяда рымскіх багоў (Юпітэр, Юнона, Мінерва) вядзе рымлян па шляху перамог над іншымі дзяржавамі і народамі. Рымляне наогул талерантна ставіліся да рэлігійных вераванняў іншых народаў, але культ капіталійскай трыяды ў створанай імі вялізнай дзяржаве з’яўляўся пануючым, афіцыйным. Вернасць гэтаму культу (хай і фармальная, пры захаванні іншапляменнікамі веры ў сваіх багоў) набывала палітычную афарбоўку, рабілася адным з важных элементаў лаяльнасці да самой Рым
1 Kowalski Н. Kryzys zgromadzen ludowych w Rzymie w okresie schylku republiki? // Kryzysy panstwa Rzymskiego: герйЫіка i cesarstwo. Wroclaw : Wydaw. untu Wroclawskiego, 1995. S. 5—8.
8
скай дзяржавы. 3 самага пачатку перыяду прынцыпату пачаў фарміравацца культ імператара, які канчаткова склаўся пры Северах (пачатак III ст.). Ён быў прызваны замацаваць у рэлігійнай сферы тыя змены ў шкале рымскіх каштоўнасцей, якія адбыліся ў працэсе, названым даследчыкамі пераходам ад «ідэалогіі грамадзяніна» да «ідэалогіі падданага»1. У гэтым афіцыйным кульце асоба імператара ўзвышалася над людзьмі, ён абагатвараўся, хоць быў не богам, а «боскім». Імператарскі культ павінен быў сакралізаваць імператарскую ўладу. Заснавальнік дамінату Дыяклетыян узяў імя Jovius і такім чынам узвёў боскасць сваёй улады непасрэдна да ўзроўню главы рымскага пантэона багоў Юпітэра. Аднак імператарскі культ быў з’явай не столькі рэлігійнай, колькі рэлігійнапалітычнай, прыхільнасць да яго была праявай лаяльнасці да рэжыму. Пры гэтым усе бакі грамадскага жыцця ў Рымскай імперыі (нават грамадскія відовішчы) так ці інакш былі звязаны з шанаваннем рымскіх багоў, перш за ўсё з ахвярапрынашэннямі.
Хрысціянская сістэма каштоўнасцей шмат у чым супрацьстаяла афіцыйнай рымскай. У вучэнні Ісуса Хрыста і апосталаў, якія дзейнічалі ў I ст. н. э., меўся выразны эсхаталагічны акцэнт перакананне ў хуткім канцы гэтага свету, што абумовіла ўспрыняцце рэалій рымскага соцыуму з яго сістэмай каштоўнасцей як неактуальных. Епіскап Кіпрыян, рымскі грамадзянін з вышэйшага сенатарскага саслоўя, які жыў у III ст., сам прайшоў шлях ад расчаравання ў рымскіх рэаліях і каштоўнасцях да хрысціянства і трапна абгрунтаваў негатыўнае ўспрыманне хрысціянамі таго, што «ў гэтым свеце прызнаецца добрым»: воінскай доблесці і мужнасці рымлян («свет заліты крывёю чалавечай», забойства лічыцца не злачынствам, a дабрадзейнасцю), гладыятарскіх баёў (забойства ўзведзена ў ранг мастацтва), тэатральных відовішчаў (амаральнасць паказаных у іх язычніцкіх багоў), вяршэнства закону (суддзі гандлююць прысудамі), імкнення да ўлады (улада дасягаецца прыніжэннямі, пашана надаецца не чалавеку, а ўладзе), баіацця (багацей не ўласнік, а раб сваіх багаццяў) і г. д. (Ad Donatum, 6—14)2. У адрозненне ад язычніцкага цыклічнага разумення гістарычнага працэсу («залаты век» застаўся ў мінулым, але ён вяртаецца) хрысціянства выпрацавала сваю новую канцэпцыю часу. Час чалавечай гісторыі набыў лінейную, прагрэсіўную хаду; гісторыя чалавецтва атрымала свой пачатак (стварэнне людзей), кульмінацыю (зямное жыццё, раскрыжаванне і ўваскрэсенне Хрыста) і завяршэнне (Страшны Суд). Зямная гісторыя стала ўспрымацца як гісторыя ратавання чалавецтва.
1 Утченко С. Л. Полнтнческне учення Древнего Рнма. М. : Наука, 1977. С. 220; Штаерман Е. М. Соцнальные основы релнгнн Древнего Рнма. С. 178.
2Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum. Cypriani opera omnia. V. III. P. I. Vindobonae, MDCCCLXVIII. P. 814.
9
Сярэднявечнымі хрысціянамі канец свету не ўсведамляўся як нешта актуальнае менавіта для існуючага пакалення, надзённыя эсхаталагічныя чаканні ў Заходняй Еўропе актуалізаваліся толькі часамі (напрыклад, напярэдадні 1000 і 1033 гг.1), а канчатковая развязка адсоўвалася ў далёкую будучыню. Аднак кожны хрысціянін быў перакананы ў непазбежнасці для яго Страшнага Суда і асабістага адказу перад Богам. Таму зямное жыццё ўяўлялася тленным, a галоўным яго сэнсам выступала збавенне для жыцця вечнага, замагільнага. I гэты сэнс ніяк не звязваўся з прагрэсам у агратэхніцы, рамястве, эканоміцы ў цэлым. Сярэднявечча змяніла адносіны да фізічнай працы. Старадаўнімі рымскімі доблесцямі лічыліся здольнасць ваяваць і ўменне араць зямлю, a ўжо ў перыяд імперыі фізічная праца стала ганебным заняткам. У Сярэднявеччы ж нават у манахаў праца служыла адным са сродкаў аскезы. Але тэхнічны прагрэс, усялякія новаўвядзенні, што маглі кардынальна палепшыць матэрыяльны побыт, не былі мэтай сярэднявечнага грамадства. Непазбежны канец гэтага свету і Страшны Суд спрадвечна абясцэньвалі матэрыяльны прагрэс. Найважнейшымі капггоўнасцямі выступалі рэлігійныя, хрысціянскія тыя, якія арыентавалі чалавека на ратаванне. Замагільнае збавенне было дамінантай ментальнасці сярэднявечнага еўрапейцахрысціяніна. Разгубленасць, страх, надзея, якія вынікалі з няўпэўненасці ў будучым замагільным жыцці, тыповыя эмоцыі і ментальныя характарыстыкі людзей сярэднявечнай Еўропы2.
КНІГІ ОНЛАЙН
