Антычнасць вачыма Сярэднявечча
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 187с.
Мінск 2016
Далей на Крыце з’яўляецца Тэсей («Фнсеус»), але зусім не з адпраўленымі на з’ядзенне да Мінатаўра афінскімі юнакамі і дзяўчатамі. Яго запрашаюць «бояре крнтстнн» (гэта тэрмінадаптацыя да старажытнарускіх рэалій перакладчыка Малалы), абяцаючы аддаць пад яго ўладу Крыт, а яму ў жонкі дачку Пасіфаі Арыядну. Баяры былі незадаволены тым, што пасля смерці Мінаса і яго сына Андрагеаса царом Крыта стаў Мінатаўр, бо, на іх думку, нядобра царстваваць «танмнчшцу, снречь выблядку». Тэсей названы сынам Эгея, «царя
'Урывак з чацвёртай кнігі «Хронікі» Малалы ў старажытнарускім перакладзе, які змешчаны ў «Віленскім хранографе», даецца A. В. Творагавым у дадатку II Б да яго артыкула: Творогов О. В. Антпчные мнфы в древнерусской лнтературе. С. 28—29.
30
фусальска» (такой трактоўкай Малалы Афіны выводзяцца з залежнасці ад Крыта). Калі Тэсей з’яўляецца з войскам на Крыце, Мінатаўр бяжыць і хаваецца ў пячоры, дзе яго забівае мячом Тэсей. Ніякага лабірынта, ніткі Арыядны ў выкладзе Малалы няма. Смерць бацькі Тэсея Малала таксама інтэрпрэтуе «рацыянальна», без умяшальніцтва багоў. У міфах Эгей кідаецца са скалы, пабачыўшы карабель сына, які вяртаўся з Крыта з жалобным чорным ветразем (знакам таго, што ўсе ахвяры Мінатаўра трапілі яму на з’ядзенне). Малала зноў не можа дапусціць помсты язычніцкіх багоў за тое, што Тэсей паздрадніцку кінуў на пустэльным востраве выратаваўшую яму жыццё Арыядну. Згодна з міфамі, Тэсей не мяняе чорны ветразь на белы зза насланай ці то Дыянісам, ці то самім Зеўсам няпамятлівасці. У Малалы Эгея проста падманвае нейкі крыцянін, паведамляючы аб правале паходу Тэсея. Пасля вяртання Тэсей «прнвешань бывь свонмн бояры», атрымлівае ў спадчыну ўладу бацькі ў Фесаліі і «небреже царства Крнтска». Ён бярэ новую жонку, а Арыядна, «вьлезшн в требннкь Днонуса, пребысть же ту жрнцею девою до смьртн своеа».
Калі ў «Іліядзе» мы прасочваем дзве сюжэтныя лініі (бітвы грэкаў з траянцамі і бітвы падзеленых на два варагуючыя лагеры алімпійскіх багоў), то Малала «рацыянальна», а дакладней зыходзячы са сваіх хрысціянскіх перакананняў, проста адкідае «вайну багоў». Аднак храніст далёка не заўсёды такі «рацыянальны»: ён не толькі ачышчае міфы ад іх язычніцкай сутнасці і прыбягае да эўгемерызму, але ў шэрагу выпадкаў надае міфам біблейскі, хрысціянскі сэнс. Найбольш яскравыя прыклады адзначыла 3. У. Удальцова: Кронас сын Ноя; гігантамахія пададзена не як барацьба пакаленняў багоў, a як бітва патомкаў анёлаў і жанчын з самім Богам; Гермес у сваіх прадраканнях гаворыць аб Тройцы; арганаўты атрымліваюць ад дэльфійскай піфіі прадказанне аб Багародзіцы1. Падобную тэндэнцыю ў Іаана Малалы, але ўжо датычна антычных мысліцеляў адзначыла М. П. Самойлава: Дэмакрыт гаворьшь аб Сыне Божым, Платон разважае аб Тройцы, аб ёй жа гаворыць і Сафокл2. Варта звярнуць увагу на даволі важную думку, выказаную М. П. Самойлавай: «Обраіцает на себя вннманне то обстоятельство, что выразнтелямн хрнстнанского поннмання Бога у Малалы выступают не церковные авторнтеты, а выдаюіцнеся представнтелн греческой языческой кулыуры, включая велнкого матерналнста древностн нлн даже мнфологнческнй персонаж. Антнчное наследне в такнх случаях хрнстнаннзнруется н тем самым фактнческн прнзнается его непреходяіцее значенне, полное смысла н высокой ценностн для представнтеля новой хрнстнанской культуры»3. Разам з тым эўгемерызм Іаана Малалы ў
1 Удальйова 3. В. Развнтне нсторнческой мыслн. С. 248249.
2 Самойлова М. П. Наследне антнчностн в древнерусской кннжностн на прнмере славянского перевода «Хроннкм» Ноанна Малалы. URL: http://www.culturalnet.ru/ main/getfile/559
3Там жа.
31
адносінах да язычніцкіх багоў і герояў, яго «рацыяналізацыя» міфаў дакладна ўпісваюцца ў рамкі хрысціянскага правідэнцыялізму візантыйскага храніста. Усё ў свеце адбываецца па Божым наканаванні, для Малалы і яго сярэднявечных чытачоў ужо не актуальная, напрыклад, крытыка «рымскага міфа» (гэтым ёмістым паняццем антыказнаўцы вызначылі сутнасць афіцыйнай рымскай ідэалогіі і прапаганды перыяду прынцыпату: богі Рыма вядуць яго па шляху перамог), чаму шмат увагі надавалі познеантычныя хрысціянскія мысліцелі. Адпаведна Малала абыходзіць маўчаннем важны элемент «рымскага міфа» — аб сувязі першай рымскай імператарскай дынастыі Юліяў з боскім паходжаннем продка заснавальнікаў Рыма Энея (бацька — траянец Анхіс, маці багіня Венера, а іх сын Эней, такім чынам, з’яўляецца героем), хоць не забывае паведаміць, што «ў тыя часы Вергілій, вучоны паэт рымлян, напісаў гісторыю аб Энею, Дыдоне, фінікійскай царыцы, драўляным кані і ўзяцці Троі» (IX, 216)'.
Георгій Амартол нямала запазычыў у Малалы. Напрыклад, у яго сын Адама Сіф таксама дае пяці блукаючым зоркам імёны Крон, Дзій (Зеўс), Арэс, Афрадзіта, Гермес. Такім незвычайным чынам «рацыяналізаваная» язычніцкая міфалогія грэкаў аказалася ўпісанай у біблейскі кантэкст2. Як і ў Малалы, у Георгія Амартола ёсць апавяданне аб прадказаннях лідзійскаму цару Крэзу і цару Персіі Кіру наконт будучых вынікаў наспяваўшай вайны паміж імі. Крэз атрымлівае двухсэнсоўны адказ ад піфіі (ён адправіў «свонх верных на волхвованне к волхву» тлумачальны дадатак старажытнарускага перакладчыка), a Kip звяртаецца да прарока Данііла, прычым у адрозненне ад Малалы ў Георгія Амартола нават адсутнічае само прадказанне Данііла (перамога даруецца Кіру за абяцанне спыніць вавілонскі палон)3. У Георгія па кнізе Данііла іерусалімскія «кніжнікі» прадказваюць перамогу над Персіяй Аляксандру Македонскаму4. А вось да міфаў аб заснаванні Рыма Георгій Амартол бязлітасны. Храніст пазбаўляе Ромула і Рэма радаводу ад Энея, абвясціўшы, што блізняты «роднлнсь от блуда н былн брошены в пустынном месте, н одной деревенской женіцнной, овец пасшей, былн найдены н вскормлены». Аўтар дадае: «А у рнмлян позором счнталось у чужнх кормнться». Спачатку царствавалі абодва браты, пасля яны пасварыліся зза ўлады і Ромул забіў Рэма. Каб аслабіць незадавальненне рымлян, Ромул звяртаецца да «волхвовання», і піфія паведамляе яму, што мір будзе толькі пры яго сумесным царстваванні з братам. Ромул знаходзіць выхад у вырабе «золотого кумнрца»
1 Тэкст з англійскага перакладу «Хроннкн» Малалы. URL : http://www.attalus.org/ translate/chronicles.html
2 Матвеенко В., ІЦеголева Л. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 39—40.
3Там жа. С. 4445.
4Там жа.С. 5051.
32
забітага брата, усталяваўшы яго побач з сабой на царскім троне. Але ні выкананне «волхствовання», ні пабудова «капнш» Дзію, Арэсу не дапамагаюць братазабойцу: «Над ннм совершнлся Божнй суд за братово убнйство, н сам он был рассечен на частн в вече рнмском»1. Такой жорсткай версіяй забойства Ромула (невядомай антычным аўтарам) Георгій Амартол знішчальна адказвае рымскай традыцыі аб узяйці Ромула багамі падчас агляду воінаў на Марсавым полі.
Паводле Георгія Амартола, Аляксандра Македонскага «поднял Бог на асснрлйцев, л персов, л млдян, н парфян»2. Актавіяна Аўгуста ён усё ж называе «свяіценным» («Севастом») і паведамляе, што «отсюда начлнается четвертое царство, которое Данллл в влделлл четырех зверей образно называет четвертым зверем, отллчным от прочнх». А далей сцвярджаецца: «Потому Август, полстлне бывшмй самым веллклм, зламенлтым л слльным царем, завладел всемл остальнымл царствамл, потому что в днл его родллся царь всех л Господь»’. Заснаваная на біблейскіх тэкстах канцэпцыя чатырох царстваў разам з хрысціянскім разуменнем прагрэсу ў развіцці чалавецтва да Царства Божага ў Георгія Амартола падмацавана неабходным для гэтага гістарычным матэрыялам, і гісторыя чалавецтва пададзена як выкананне Божага наканавалня. Такой гісторыя бачылася сярэднявечнаму хрысціянскаму чытачу, у тым ліку ў Старажытнай Русі.
Звароты да антычнай міфалогіі сустракаюцца і ў такім папулярным у Старажытнай Русі творы, перакладзеным з грэчаскай мовы, як «Аповесць аб Варлааме і Іаасафе». Старажытнарускі пераклад быў зроблены ў другой палове XI ці на пачатку XII ст.4 У грэчаскай версіі твора XI ст. (якая і была перакладзена) змяшчалася і «Апалогія» раннехрысціянскага апалагета Арыстыда5, прычым з яўнымі элементамі перапрацоўкі. Менавіта ў гэтай дададзенай частцы «Аповесці» старажытнарускі чытач мог азнаёміцца з даволі арыгінальным хрысціянскім поглядам на старажытнаірэчаскіх багоў і багінь. Маральныя дабрачыннасці хрысціян супрацьстаўляюцца «желанню своему злому» элінаў, зыходзячы з якога тыя прыдумалі неіснуючых багоў і «лмуть от злыхь деянлй л о злобе прелюбы творят, вьсхышають, прелюбодеянме сь с ублйствомь купно творять»6. Аўтар «Аповесці аб Варлааме і Іаасафе» коратка
' Матвеенко В., ІЦеголева Л. Временннк Георгля Монаха (Хронлка Георгня Амартола). Руссклй текст, комментарлл, указателн. С. 47.
2Там жа. С. 48.
3Тамжа. С. 175.
4Лебедева М. Н. Комментарлн. Повесть о Варлааме м йоасафе // Памятннкн лнтературы Древней Русл. XII век. М. : Худож. ллт., 1980. С. 653.
5Там жа.
6 Повесть о Варлааме л йоасафе. С. 218.
33
выкладае шэраг старажытнагрэчаскіх міфаў з дэманстрацыяй амаральных якасцей Кронаса, Зеўса, Афрадзіты, Гермеса, Арэса, Артэміды, Апалона і г. д. Ен далёкі ад раннехрысціянскага эўгемерызму, уласцівага, напрыклад, айцу царквы Кіпрыяну (у прыватнасці, яго трактату Quod idola dii non sunt'), але разам з тым дае характарыстыкі багам і багіням грэкаў, выкарыстоўваючы ў нечым падобную аргументацыю. Напрыклад, у заключэнні аповеду аб Гефесту, які займаецца кавальскім рамяством «пніце раде»: «Убо требуеть лн богь, мже не подобаеть богу сн твормтн лн у человекь просяша?». Або аб Артэмідзе: «Како убо есть богынн таковая жена н ловнтелннца рніцюіцн co псы?». А яе брат Апалон «овогда» (г. зн. «часам») грае і складае песні, а таксама варожыць людзям «мзды радм»: «Убо проснтель есть, яко же не подобаеть богу проснтелю бытн н ревннтелю н гудцю». Бог вайны Арэс атрымлівае такую заключную характарыстыку: «Како убо богь бысть желатель н вонннкь, связант. н прелюбоденць?». А Зеўса ганьбіць наступная сентэнцыя: «Како убо довлнтн богу бытн прелюбодеянннку н кь мужескому полу похотннка лн отцьубнйца?»2. Людзі ж бяруць прыклад з такіх багоў, якіх грэх нават «в память прнноснтн». Строга кажучы, у многіх характарыстыках язычніцкіх багоў і багінь няма нават кароткага пераказу міфаў аб іх, а адразу ставіцца кляймо тых ці іншых амаральных учынкаў. У выніку ўся хада элінскай гісторыі паўстае перад старажытнарускім чытачом па словах «Аповесці» як «человекомь брань нметн н крамоль частыхь н закаланне, н убнйство, н плененне горкое»3.
КНІГІ ОНЛАЙН
