Антычнасць вачыма Сярэднявечча
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 187с.
Мінск 2016
Хрысціянская інтэрпрэтацыя антычнай міфалогіі ў старажытнарускіх пісьмовых крыніцах адбывалася ў рэчышчы візантыйскай традыцыі і мела істотныя адрозненні ад заходнееўрапейскай. Візантыйская царква ў Раннім Сярэднявеччы была больш рашучай у барацьбе супраць язычніцтва, што з’яўлялася, па сутнасці, працягам жорсткай лініі як царквы, так і імператарскай улады, сфарміраванай яшчэ ў Позняй Антычнасці4. На захадзе Еўропы сітуацыя была іншай: крах Заходняй Рымскай імперыі, стварэнне на яе тэрыторыі варварскіх дзяржаў з арыянствам ці язычніцтвам у якасці дзяржаўных рэлігій, страта артадаксальным хрысціянствам свайго былога дзяржаўнага статусу, дэградацыя культуры усё гэта здымала былую актуальнасць барацьбы з грэкарымскім язычніцтвам і высоўвала на першы план новыя задачы, перш за ўсё хрысціянізацыю варварскіх народаў.
'Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum. V. III. Pars I. Vindobonae, 1868. P. 1927.
2Повесть o Варлааме н Ноасафе. C. 218220.
3Там жа. С. 218.
4 Федосйк В. А.,Яновская В. В., Яновскйй О. А. Мученнчество в раннем хрнстнанстве: очерк нсторнческого воспрнятня. С. 8288.
34
Марцін Брагскі напрыканцы VI ст. рашуча асуджаў выкарыстанне хрысціянамі старажытнарымскіх назваў дзён тыдня, разважаючы аб тым, што д’ябал гэта зрьшуты з нябёсаў архангел, які разам са сваімі слугамідэманамі адводзіць людзей ад веры і збавення на Страшным Судзе. А дэманы, паводле яго, узялі імёны дрэнных людзей, якія заплямілі сябе злачынствамі: Марса, Меркурыя, Дыяны, Юпітэра, Венеры і інш. (цікавы варыянт эўгемерызму). Яны пасяліліся ў лясах, морах, рэках і прымушаюць людзей прыносіць ім ахвяры і прыгадваць іх імёны кожны дзень тыдня1. Але гэта меркаванне епіскапа Брагі, горада на паўднёвым захадзе Еўропы. А вось словы з інструкцыі (таго ж часу) нашмат больш значнай фіі уры ў царкве папы рымскага Грыгорыя Вялікага для рымскай місіі ў Брытаніі: «Храмы ідалаў у гэтага народа не трэба разбураць, але саміх ідалаў трэба. Хай святая вада будзе падрыхтавана і ёю акроплены гэтыя храмы, і алтары пастаўлены, і рэліквіі размешчаны; паколькі, калі гэтыя самыя храмы добра збудаваны, неабходна, каб яны змянілі прызначэнне з пакланення ідалам на службу сапраўднаму Богу, калі самі людзі пабачаць, што гэтыя храмы не разбураны, яны... пакланяючыся сапраўднаму Богу, будуць звяртацца да знаёмых месцаў... паколькі яны забівалі мноства быкоў у ахвяру ідалам... не дазваляйце ім больш прыносіць ахвяры д’яблу, але дазваляйце забіваць жывёл з малітваю да Бога для іх уласнай ежы...»2. У гэтай інструкцыі недвухсэнсоўна гаварылася, што язычніцкія храмы варта ператвараць у месцы пакланення хрысціянскім святым і паступова прывучаць былых язычнікаў да новай веры. У выніку ў культавую практыку і вераванні ў заходнім хрысціянстве трапляла мноства нехрысціянскіх элементаў, але з новым хрысціянскім сімвалічным зместам. Найбольш істотныя сярод гэтых нехрысціянскіх элементаў належалі да земляробчай абраднасці і звязаных з ёй рэлігійных уяўленняў. 3 гэтымі ўкаранелымі ў сялянскім асяроддзі традыцыямі царква непазбежна вымушана была лічыцца. Гадавы літургічны цыкл каталіцкай царквы ў канчатковым выніку адлюстраваў у сабе і земляробчы цыкл язычніцкага паходжання, але сімвалічны сэнс быў зусім іншым хрысціянскім.
Літургічны цыкл візантыйскай царквы таксама ўспрыняў і надаў хрысціянскі сімвалічны змест шэрагу элементаў нехрысціянскіх культаў, але яны ўзыходзілі яшчэ да рымскаэліністычных каранёў. Старажытнарускія крыніцы адлюстроўваюць пачаткі хрысціянізацыі ўсходніх славян як складанага і доўгага працэсу, які нельга зводзіць да хрышчэння вялікага князя і прымусовага хрышчэння яго падданых. На пачатку хрысціянізацыі Старажытная Русь карысталася хрысціянскай спадчынай Візантыі. Па меры аслаблення
1 Hillgarth J. N. Chrisianity and Paganism 350750. The Conversion of Western Europe. Philadelphia : Univ, of Pennsylvania Press, 1992. P. 5764.
2Там жа. C. 152153.
35
візантыйскай культурнай матрыцы хрысціянству ў Старажытнай Русі яшчэ трэба было прайсці па шляху ўцягвання і хрысціянскай інтэрпрэтацыі (перш за ўсё праз культ святых) элементаў мясцовага язычніцтва.
ГІСТОРЫЯ АНТЫЧНАГА ХРЫСЦІЯНСТВА Ў ПІСЬМОВЫХ КРЫНІЦАХ СТАРАЖЫТНАЙ РУСІ: АНТЫЧНЫЯ АРЫГІНАЛЫ
I АСАБЛІВАСЦІIX ІНТЭРПРЭТАЦЫІ
У Старажытнай Русі галоўнай крыніцай ведаў аб антычным хрысціянстве былі кнігі Новага Запавету. У іх апісваецца не толькі жыццё і дзейнасць Ісуса, апосталаў, першых хрысціянскіх абшчын як у Іерусаліме, так і ў гарадах іншых рэгіёнаў Рымскай імперыі (Малой Азіі, Грэцыі, Македоніі і інш.) і ў самім Рыме, але і становішча грамадства, у якім гэта адбывалася. Фігуруе мноства імёнаў рымскіх імператараў, імператарскіх чыноўнікаў (у прыватнасці, прызначаных імператарамі намеснікаў правінцыі Іўдзея Понція Пілата, Антонія Фелікса, Порцыя Феста, легата Аўгуста ў Сірыі Квірынія), воінаў, прадстаўнікоў дынастыі Ірада, іўдзейскіх святароў, лідараў месіянскіх і антырымскіх рухаў ва Іўдзеі (Іуды Галілеяніна, Іаана Хрысціцеля, Феўды і інш.), жыхароў розных гарадоў Рымскай імперыі і г. д. Зразумела, кананічны характар тэкстаў кніг Новага Запавету патрабаваў строгага дакладнага перакладу, выключаў для перапісчыкаў магчымасць увядзення якіхнебудзь уласных дапаўненняў, істотных змяненняў тэксту і інш. Гэта значыць, не варта шукаць якойнебудзь інтэрпрэтацыі гісторыі антычнага хрысціянства старажытнарускімі перапісчыкамі (аб інтэрпрэтацыі можна гаварыць толькі ў філалагічным кантэксце ў дачыненні да сэнсу і тэрміналогіі перакладу). Аднак іншыя адносіны да арыгінала тэксту крыніцы можна назіраць пры аналізе спісаў старажытнарускіх перакладаў прац антычных ці сярэднявечных гісторыкаў, у якіх утрымліваюцца важныя звесткі па гісторыі антычнага хрысціянства, у тым ліку і першапачатковага хрысціянства. У першую чаргу гэта характэрна для перакладу «Іўдзейскай вайны» Іосіфа Флавія.
Старажытнарымскі гісторык Іосіф Флавій жыў і пісаў гістарычныя творы ў I ст. н. э., г. зн. прыкладна ў той перыяд, калі ствараліся кнігі Новага Запавету. Ураджэнец Іерусаліма (нарадзіўся ў 37 ці 38 г.), ён пражыў на сваёй радзіме больш за 30 гадоў і ўдзельнічаў у паўстанні 6673 гг. супраць рымскага панавання (прычым з абодвух бакоў)1, сам быў сведкам сітуацыі, у якой хрысціянства рабіла свае першыя крокі. Яго «Іўдзейская вайна» і «Іўдзейскія старажытнасці» з’яўляюцца каштоўнай і ўнікальнай
' Ревяко К. А., Федосйк В. А. Преднсловне // йоснф Флавнй. йудейская война. С. 46.
36
крыніцай па гісторыі першапачатковага хрысціянства. Менавіта ў працах Іосіфа Флавія змяшчаецца найбольш поўная інфармацыя аб статусе Іўдзеі (як «саюзнага царства», потым падзеленага на этнархію і тэтрархіі, як рымскай правінцыі), аб сацыяльнапалітычнай сітуацыі ў ёй, рэлігійных рухах, усіх правіцелях дынастыі Ірада, аб усіх рымскіх прэфектах і пракуратарах Іўдзеі, іерусалімскіх першасвятарах і г. д.
Для хрысціянскага чытача творы Іосіфа Флавія заўсёды мелі асаблівую каштоўнасць, бо ў іх можна было знайсці шырокія звесткі аб тых персанажах, якія толькі ўзгадваюцца ў новазапаветных кнігах, або больш падрабязныя характарыстыкі прадстаўнікоў рымскіх улад, марыянетак з дынастыі Ірада, іўдзейскіх вышэйшых свяшчэннаслужыцеляў, асабліва тых, хто меў дачыненне да лёсу Ісуса і апосталаў. Іосіфу Флавію належаць і першыя нехрысціянскія сведчанні аб Ісусе і хрысціянах. Яны змешчаны ў завершаных ім у сярэдзіне 90х гадоў «Іўдзейскіх старажытнасцях» (XVIII, 3,3; XX, 9,1), дзе ён паведамляе аб смяротным пакаранні Ісуса пры Понцію Пілату і пакаранні смерцю брата Ісуса Іакава па прыгаворы іерусалімскаіа сінедрыёна падчас адсутнасці ва Іўдзеі рымскага пракуратара (пасля смерці Порцыя Феста новы намеснік Альбін яшчэ не паспеў прыбыць на месца прызначэння). У гэтым творы гаворыцца і аб дзейнасці і пакаранні смерцю Іаана Хрысціцеля, прычым версія яго пакарання ў Іосіфа адрозніваецца ад евангельскай (XVIII, 5,2). Зразумела, гэтыя месцы з працы Іосіфа Флавія выклікалі асаблівы інтарэс у хрысціянскіх чытачоў. Знайшлі яны сваё адлюстраванне і ў старажытнарускіх крыніцах.
Найбольш незвычайнай выглядае версія аб смяротным пакаранні Ісуса ў старажытнарускім перакладзе «Іўдзейскай вайны». У арыгінале гэтага твора Флавія аб Ісусе не паведамляецца нічога, усе яго тэксты аб Ісусе, Іаану, Іакаве змешчаны ва «Іўдзейскіх старажытнасцях», вядомых у Старажытнай Русі галоўным чынам па «гібрыдзе» іх з «Іўдзейскай вайной» у выглядзе «Іасіпона». Але і ў «Іасіпоне» таксама няма гэтых сюжэтаў аб хрысціянстве. Відаць, надзвычай важнае для веры старажытнарускага перакладчыка (ці перапісчыка) месца з тэксту Іосіфа Флавія аб Хрысце заахвоціла яго зрабіць адпаведную інтэрпаляцыю ў тэкст старажытнарымскага гісторыка. Для таго каб гэта зрабіць, перакладчыкуінтэрпалятару трэба было ведаць «сведчанне Флавія», а значыць, тэкст яго «Іўдзейскіх старажытнасцей», які ў арыгінале быў напісаны на старажытнагрэчаскай мове. Аналіз тэксту старажытнарускага перакладу ўяўляецца яшчэ больш важным у сувязі з тым, што зараз вядома аб існаванні як традыцыйнага варыянта тэксту «сведчання Флавія», так і версіі тэксту Агапія.
Склалася так, што на працягу многіх стагоддзяў традыцыйнай версіяй тэксту Іосіфа Флавія аб Ісусе (Іўдз. стараж., XVIII, 3,3) была такая: «Около этого временн жнл Ннсус, человек мудрый, еслн его вообіце можно назвать
37
человеком. Он совершнл нзумнтельные деянля н стал наставнмком тех людей, которые охотно воспрнннмалн нстнну. Он прнвлек к себе многнх нудеев п эллннов. To был Хрнстос. По настоянню нашнх влнятельных лнц Пнлат прнговорнл его к кресту. Но те, кто раньше любнлн его, не прекраіцалн этого н теперь. На третнй день он вновь явнлся пм жнвой, как возвестнлн о нем н о многнх другнх его чудесах боговдохновенные пророкн. Поныне еіце суіцествуют так называемые хрнстнане, нменуюіцне себя такнм образом по его нменн»1.
Але сапраўднасць дадзенага ўрыўка доўгі час выклікала сумненні. Аргументы на карысць несапраўднасці гэтага фрагмента працы Іосіфа Флавія выглядалі, трэба прызнаць, даволі пераканаўчымі. Хіба ж мог Іосіф, прававерны фарысей (сваёй веры ён не здрадзіў), лічыць Ісуса Месіем, гэта значыць Хрыстом? Бо і Евангеллі, і Дзеянні святых апосталаў сведчаць аб тым, што фарысеі былі злоснымі ворагамі Ісуса і яго паслядоўнікаў. Зацятым ганіцелем хрысціян быў і Саўл, які потым стаў хрысціянінам і ўзяў новае імя Павел (paulus на латыні значыць «малы»), Аднак будучы «апостал язычнікаў», а да прыняцця хрысціянства «фарысей, сын фарысея» (як ён потым гаварыў аб сабе на судзе сінедрыёна) перажыў страшную трагедыю, страціўшы зрок, і выратавалі яго толькі тыя, каго ён пераследаваў, хрысціяне. Магчыма, нешта падобнае адбылося з Іосіфам? He, не адбылося у той жа час, калі Іосіф працаваў над «Іўдзейскімі старажытнасцямі», ён напісаў яшчэ адзін твор «Жыццё». У ім аўтар зноў звяртаецца да сваёй дзейнасці ў Галілеі на пачатку Іўдзейскай вайны, палемізуючы з Юстам Тыверыядскім, таксама іўдзеем, які напісаў сваю «Гісторыю іўдзейскай вайны», што да нас не дайшла. Іосіф абвяргаў абвінавачванні Юста, які лічыў яго арганізатарам антырымскага паўстання ў Галілеі. Тады пры імператару Даміцыяну такі «літаратурны данос» быў надзвычай небяспечным, і Іосіф вымушаны быў пакінуць у баку свой галоўны занятак і абвергнуць абвінавачванні Юста, які выстаўляў сябе лепшым сябрам рымлян. У гэтай сваёй палеміцы Іосіф Флавій прама заяўляў, што ён належыць да фарысеяў2. Ніяк не мог фарысей Іосіф называць Ісуса Хрыстом і пераконваць сваіх чытачоў у яго ўваскрэсенні з мёртвых. «Душа чалавека бессмяротная, пісаў Іосіф аб вучэнні фарысеяў яшчэ ў «Іўдзейскай вайне» (II, 8, 14), — але толькі душы добрых перасяляюцца ў іншыя целы, a душы злых асуджаны на вечныя пакуты»3. Ніяк не мог ва ўяўленнях фарысея памерлы чалавек уваскрэснуць і з’явіцца жывым у сваім былым выглядзе праз
КНІГІ ОНЛАЙН
