Антычнасць вачыма Сярэднявечча
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 187с.
Мінск 2016
Важнейшай крыніцай ведаў па гісторыі Антычнасці ў Старажытнай Русі з’яўляліся тыя кнігі Бібліі, у якіх адлюстраваны падзеі перыядаў элінізму і Рымскай імперыі. Факты рымскай гісторыі выкладзены ў кнігах Новага Запавету гэта сюжэты, звязаныя з гісторыяй першапачатковага хрысціянства. Зразумела, найбольшая ўвага ў іх нададзена гісторыі рымскай правінцыі Іўдзея, тэтрархій, на якія былі падзелены ўладанні Ірада I пасля яго смерці.
Эліністычная гісторыя блізкаўсходняга рэгіёна (Палесціны, Сірыі, Егіпта) найбольш поўна адлюстравана ў Макавейскіх кнігах Старога Запавету. У першых дзвюх з іх дэтальна апісаны падзеі паўстання ва Іўдзеі супраць панавання Селеўкідаўу 167142 гг. да н. э. Гэта паўстанне, вядомае як паўстанне Макавеяў, прывяло да ўсталявання незалежнасці Іўдзеі ад дзяржа
1 «Хожденне» нгумена Данннла // Памятннкн лнтературы Древней Русн: XII век. М. : Худож. лнт., 1980. С. 41, 60.
2Там жа. С. 28.
3Там жа. С. 40.
26
вы Селеўкідаў (найбуйнейшай з эліністычных, што ўтварыліся пасля распаду дзяржавы Аляксандра Македонскага) і прыходу да ўлады дынастыі Хасманеяў (роду, з якога паходзілі браты Макавеі правадыры паўстанцаў). Хасманейская Іўдзея, нягледзячы на панаванне ў ёй монатэістычнай рэлігіі з яе катэгарычным адмаўленнем язычніцтва, развівалася як тыповая эліністычная дзяржава да падпарадкавання яе Рыму1. Першыя дзве Макавейскія кнігі па змесце з’яўляюцца па сутнасці гістарычнымі хронікамі, хоць і з некаторымі факталагічнымі памылкамі і недакладнасцямі. Яны перадаюць гістарычныя рэаліі намнога больш праўдзіва, чым, напрыклад, сярэднявечныя пераробкіпераклады познеантычных твораў аб Троі і паходах Аляксандра Македонскага. Менавіта таму ўжо ў XVI ст. Францыск Скарына ў прадмове да ўсёй Бібліі пісаў: «Аіце лн же коханне нмашн ведатн о военных а о богатырскнх делех, чтн кнш н Судей, нлн кннгн Махавеев, более н справедлнвее в ннх знайдеш, нежелн во Александрнн нлн во Тройн»2. Трэба адзначыць, што праваслаўны канон Бібліі мае і трэцюю Макавейскую кнігу, дзе паказаны няўдалыя спробы Пталемеяў у III ст. да н. э. пашырыць свае егіпецкія ўладанні за кошт селеўкідскай тады Палесціны, але асноўны яе змест зведзены да адносін паміж царскай уладай і іўдзейскай дыяспарай у Егіпце.
Значна больш звестак па эліністычнай і рымскай гісторыі давалі пераклады прац рымскага гісторыка Іосіфа Флавія, перш за ўсё «Іўдзейскай вайны», у старажытнарускую версію якой былі інтэрпаліраваны тыя месцы з «Іўдзейскіх старажытнасцей», дзе распавядалася аб Ісусе і Іаану (Хрысціцелю), прычым яны сталі толькі асновай для арыгінальнага тэксту старажытнарускага перакладчыка.
Антычная міфалогія знайшла слабае адлюстраванне ў арыгінальных старажытнарускіх крыніцах, хоць немалое месца ёй было адведзена ў перакладзеных хроніках Георгія Амартола і асабліва Іаана Малалы з іх хрысціянскай інтэрпрэтацыяй грэкарымскай міфалогіі. Разам з тым трэба адзначыць выкарыстанне такой інтэрпрэтацыі антычнай міфалогіі супраць славянскага язычніцтва пры асвятленні хрысціянізацыі Старажытнай Русі ў старажытнарускіх крыніцах (але толькі ў рэдкіх выпадках).
Значна большую цікавасць выклікалі прыклады «знаменнй» (незвычайных, загадкавых з’яў), што адбыліся ў розныя перыяды Антычнасці. Шмат іх было апісана ў візантыйскіх хроніках, і аўтар «Аповесці мінулых часоў» (нягледзячы на хрысціянскі светапогляд) выкарыстоўваў іх для падмацавання праўдзівасці вядомага яму вопыту падобных «знаменнй» у Старажытнай Русі.
1 Ревяко К. А., Федосйк В. А. Преднсловне // Носнф Флавнй. йудейская война. С. 89.
2Прадмовы і пасляслоўі Ф. Скарыны // Францыск Скарына і яго час. Мінск : Беларус. сав. энцыкл., 1988. С. 11.
27
3 перыядаў Антычнасці ў перакладных гістарычных творах найбольш поўна асвятляліся часы элінізму (асабліва паходы Аляксандра Македонскага і гісторыя эліністычных царстваў), рымская гісторыя перыяду імперыі. Надзвычай слаба і фрагментарна апісвалася гісторыя старажытнагрэчаскіх полісаў і рымскай цывітас. Справа ў тым, што аўтарам візантыйскіх хронік, а адпаведна і аўтарам старажытнарускіх крыніц, была незразумела сама сутнасць поліса і цывітас як супольнасці грамадзян. Адсюль і скажэнні падзей, працэсаў у інтэрпрэтацыі аўтараў з сярэднявечнай ментальнасцю, адаптацыя антычных рэалій да адносін у сярэднявечным соцыуме. Другой прычынай слабай цікавасці пісьменнікаў да поліса і цывітас быў асаблівы інтарэс да перыяду Рымскай імперыі ў сувязі з тым, што мснавіта там знаходзіліся пачаткі хрысціянства і там яно ўзяло верх над язычніцтвам. Адсюль упамінанні імёнаў Аляксандра Македонскага, Антыёха IV з дынастыі Селеўкідаў, рымскіх імператараў Даміцыяна і Канстанціна, Проба і Аўрэліяна ў «Аповесці мінулых часоў». У «Слове аб палку Ігаравым» чатыры разы ўзгадваецца імя «Троян». Мяркуецца, што гэта язычніцкае бажаство, якое таксама ўпамінаецца разам з Перуном, Вялесам і Хорсам у «Хаджэнні Багародзіцы па пакутах»1. Аднак кантэкст узгадвання імя «Троян» дазваляе дапусціць, што гаворка можа ісці аб рымскім імператару Траяну, апошнім з рымскіх імператараў, які праславіўся буйнымі заваявальнымі паходамі на пачатку II ст. Асабліва гэта бачна ў фразе: «Былн вечн Трояна, мннула лета Ярославля, былн пльцн Олговы, Ольга Святьславлячя»2.
ХРЫСЦІЯНСКАЯ ІНТЭРПРЭТАЦЫЯ АНТЫЧНАЙ ГІСТОРЫІ I МІФАЛОГІІ Ў ПІСЬМОВЫХ КРЫНІЦАХ СТАРАЖЫТНАЙ РУСІ
Яшчэ ў мінулым стагоддзі савецкі даследчык A. В. Творагаў выказаў цалкам абгрунтаваную думку, што «не может быть даже отдаленного сравнення разностороннего н актнвного влняння, которое языческая антнчная культура (н в частностн, мнфологня) нмела на внзантнйскую лнтературу, с темн отрывочнымн сведеннямн, которымн располагала лнтература Древней Русн»3. У хрысціянскай Візантыі язычніцкая міфалогія захоўвала заўважныя сляды ў існаваўшых з антычных часоў архітэктурных і скульптурных помніках, міфы захоўваліся ў творах старажытнагрэчаскай, эліністычнай літаратуры,
1 Творогов О. В. Комментарнн. Слово о полку йгореве // Памятннкн лнтературы Древней Русн. ХП век. С. 683.
2Слово о полку йгореве // Памятннкн лнтературы Древней Русн. XII век. С. 376.
3 Творогов О. В. Антнчные мнфы в древнерусской лнтературе // Труды отдела древнерусской лнтературы / Академня наук СССР. йнстнтут русской лнтературы. Л. : Наука, 1979. Т. 33. С. 3.
28
чаго не ведала Старажытная Русь (у прыватнасці, не было ніводнага перакладу на старажытнарускую мову помніка старажытнагрэчаскай літаратуры)1. Зазначыўшы, аднак, што ўсё ж існаваў поўны пераклад са старажытнагрэчаскай мовы працы «Іўдзейская вайна» рымскага гісторыка Іосіфа Флавія, тым не менш трэба прызнаць, што вывад A. В. Творагава цалкам прыдатны для гістарычных твораў Старажытнай Русі. Інфармацыя аб Антычнасці для іх бралася (за рэдкім выкпючэннем) з візантыйскіх, а не з антычных крыніц.
Асноўнымі крыніцамі па грэкарымскай міфалогіі для старажытнарускіх гістарычных твораў з’яўляліся хронікі Іаана Малалы і Георгія Амартола, кампіляцыя «Аповесць аб Варпааме і Іаасафе». Што ж датычыцца познеантычных твораў аб Аляксандру Македонскім і Траянскай вайне, то цікавасць да іх ва ўсходнеславянскім рэгіёне праявілася пазней у самым канцы Сярэднявечча2.
Зразумела, антычная міфалогія як частка язычніцтва падвергпася знішчальнай крытыцы хрысціянскімі мысліцелямі і кіраўніцтвам царквы. У «Хроніцы» Георгія Амартола язычніцкія міфы сустракаюцца даволі рэдка і суправаджаюцца рэзкімі нападамі на язычніцкія вераванні. Гэты візантыйскі гістарычны твор даследчыкі характарызуюць як тыповую «манаскую хроніку»3. У адрозненне ад Амартола Іаан Manana ў сваёй «Хроніцы» шырока выкарыстоўвае грэчаскую міфапогію, прычым пры выкпаданні не топькі грэчаскай і рымскай гісторыі, апе і старажытнаўсходняй і нават біблейскай. Даспедчыкамі неаднаразова адзначалася, што Manana выкпадае міфы «рацыянапістычна», «рэапістычна», з пазіцый эўгемерызму4. На думку М. П. Самойлавай, «Мапала ограннчнвается опнсательностью, которая не подчннена спецнальным задачам апопогетнкн хрнстнанской ндеопогнн»5.
Цяжка ўявіць сабе твор Іаана Малалы без захапляпьных міфапагічных сюжэтаў, якія мапяўніча падае аўтар. Бадай што, наўрад ці без іх «Хроніка» карыстапася б такой папулярнасцю, у тым піку і ў Старажытнай Русі, і дайшла б да нашых дзён. Іаан Малала не адкідваў вепізарны ппаст антычнай культуры ён пераасэнсоўваў яго з хрысціяанскіх пазіцый. Зразумела, ён не мог прызнаць
1 Творогов О. В. Антнчные мнфы в древнерусской лнтературе. С. 45.
2Там жа. С. 1516.
3 Бйбйков М. В. Развнтне нсторнческой мыслн // Культура Внзантнн. Вторая половнна VIIXII в. М. : Наука, 1989. С. 92.
АТворогов О. В. Антнчные мпфы в древнерусской лнтерагуре. С. 8 ; Удальцова 3. В. Развнтне нсторнческой мыслн // Культура Внзантші. IV первая половнна VII в.М. :Наука, 1984. С. 248.
5 Самойлова М. П. Наследае антнчностн в древнерусской кнмжностн на прнмере славянского перевода «Хроннкн» йоанна Малалы. URL: http://www.culturalnet.ru/ main/getfile/559
29
умяшання язычніцкіх «ідалаў» у светабудову, у лёсы людзей і народаў. Згодна з падыходамі эўгемерызму Малала ператвараў язычніцкіх багоў у людзей. Там, дзе яскрава праяўляліся звышнатуральныя сілы язычніцкіх багоў, ён «рацыяналізаваў» міфы, не спыняючыся перад змяненнем не толькі іх сэнсу, але і сюжэтных ліній.
Механізм такой «рацыяналізацыі» ярка ілюструе выкладанне Малалай міфаў аб Мінатаўру1. Цар Крыта «Мннеос» (Мінас) у Малалы «сын Европннн», аб бацькоўстве Зеўса нічога не сказана (цар, такім чынам, пазбаўляецца сутнасці героя, бо не мае боскасці аднаго са сваіх бацькоў). Мінас ахарактарызаваны як уладар мораў («нже н море одрьжаше»). Мінатаўр нараджаецца ў выніку пралюбадзейства жонкі Мінаса Пасіфаі. Аднак гэта ў Малалы паказваецца зусім не як помста боскага ўладара мораў Пасейдона, які прапанаваў Мінасу ўшанаваць яго прынясеннем у ахвяру белага быка, якога падараваў з гэтай мэтай цару Крыта, але так і не дачакаўся ахвярапрынашэння. Разгневаны Пасейдон у грэчаскіх міфах насылае на Пасіфаю вар’яцкі пал да быка, а ажыццявіць задуму бога дапамагае ўцякач з Афін (разам з сынам Ікарам) Дэдал: ён вырабляе фігуру каровы, унутры якой размяшчаецца Пасіфая. У выніку нараджаецца крыважэрная пачвара з целам чалавека і галавой быка (адсюль імя «Мінатаўр», што азначае «Мінасбык»), і Мінас, пакараны богам Пасейдонам, хавае яго ў сваім палацылабірынце. Дэдал і яго сын Ікар ратуюцца ад расправы Мінаса на зробленых Дэдалам крылах адлятаюць з Крыта (Ікар разбіваецца, а Дэдал выратоўваецца). У Малалы не можа быць ні язычніцкага бога Пасейдона, ні ахвярапрынашэнняў, ні гневу багоў. У яго Пасіфая пралюбадзейнічас з Таўрам, зусім не быком, а «нотарем ея». Ад сувязі з гэтым чалавекам нараджаецца немаўля (і зусім не пачвара), якое атрымлівае адпаведнае імя «Мінатаўр». Дэдал і Ікар у Малалы аказаліся ўцягнутымі ў «блуженне» Пасіфаі і Таўра, але дэталей візантыйскі храніст не дае. Расправу разгневанага Мінаса Малала паказвае наступным чынам: Пасіфая «нзрнновена от царьска сана», падвяргаецца заключэнню і памірае «вь язву вьпадшн»; Дэдал і Ікар асуджаны на смяротнае пакаранне, Ікару ўдаецца збегчы з турмы, аднак ён топіцца ў моры, а Дэдал «усекновен бысть».
КНІГІ ОНЛАЙН
