Антычнасць вачыма Сярэднявечча
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 187с.
Мінск 2016
Тэрмін «варвары» (грэч. pdp^apoi) прымяняўся грэкамі і рымлянамі ў адносінах да большасці іншых народаў. Спачатку ён абазначаў чужаземцаў, якія размаўлялі на незразумелай мове («барбар»), Па меры фарміравання полісаў у Грэцыі і цывітас у Рыме (як супольнасцей грамадзян) тэрмін стаў выкарыстоўвацца галоўным чынам для абазначэння народаў, якія жылі ў сістэме іншых грамадскіх адносін, чым грэкі і рымляне. Варварамі называлі не толькі адсталыя народы, у якіх не было ні дзяржавы, ні пісьменнасці, ні законаў, але і жыхароў дзяржаў Усходу, якія не ведалі праў грамадзян, роўнасці перад законам, выбарнасці прадстаўнікоў улады, суда толькі па законе, а не па прыхамаці валадара2. Менавіта для такіх варвараў звычайным было пытанне: «Хто правіць у дзяржаве?» Грэкаў жа ў часы Арыстоцеля цікавіла іншае: «Ці правіць у дзяржаве закон і ці аднолькавы ён для ўсіх грамадзян?»3
' Матвеенко В., ІЦеголева Л. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарлн, указателн. С. 72.
2Федосйк В. А., Яновская В. В., Яновскйй О. А. Мученнчество в раннем хрнстнанстве: очерк нсторнческого воспрнятня. Мннск : йздво Белорус. экзархата Моск. патрнархата, 2012. С. 19.
^Ханкевйч О. П. Древнне цнвнлнзацнн. Мннск : БГУ, 2000. С. 61.
22
Сутнасць паняцця «варвары» ў Грэцыі класічнага перыяду і ў Рыме перыяду рэспублікі зводзілася да ўсведамлення адрозненняў паміж сістэмамі сувязей людзей у грамадствах і шкаламі іх каштоўнасцей у соцыумах Антычнасці і Старажытнага Усходу: у Грэцыі і Рыме асноўнай сувяззю паміж грамадзянамі была роўнасць у правах і перад законам, у старажытнаўсходніх манархіях адносіны панавання падпарадкавання.
Рознае ўспрыняцце народамі жыццёвых каштоўнасцей выразна бачна ўжо ў Герадота ў яго аповедах аб егіпецкіх пірамідах, аб абсалютным неразуменні персамі сэнсу Алімпійскіх гульняў, значэння сходаў грамадзян полісаў і г. д. Ліслівасць, падлашчванне, прыніжэнне перад тым, хто мае ўладу, у грэкаў і рымлян разгаядаліся як якасці, уласцівыя варварам або рабам (якія пасля адмены рабства за запазычанасці ў Грэцыі і Рыме былі чужаземцамі і ў дачыненні да якіх у поўнай меры дзейнічалі адносіны панавання падпарадкавання). Зварот «пан» (dominus) рымскага грамадзяніна да іншага лічыўся абразай1. Рэзкае адрозненне грэкаў ад варвараў праілюстравана ў «Анабасісе» Ксенафонта пры апісанні службы грэчаскіх наёмнікаў у персідскага прэтэндэнта на царскі трон Кіра (перад боем, дзе наканавана было біцца і гінуць разам, «Кір спярша правёў агляд варвараў... затым ён агледзеў элінаў») (I, 2)2. У эліністычны ж перыяд элінамі пачалі называць не толькі грэкаў, але і ўсіх людзей, якія засвоілі грэчаскую мову, асновы грэчаскай культуры і рэлігіі. Крызіс поліса, яго каштоўнасцей, стварэнне пасля заваяванняў Аляксандра Македонскага вялізных дзяржаў на Усходзе, дзе распаўсюдзілася грэчаская мова, культура, рэлігія і дзе грэчаскае насельніцтва гарадоў складала толькі адзін з многіх слаёў новага соцыуму, прывялі да прынцьшовага змянення сэнсу паняццяў «эліны» і «варвары». Іх эліністычнае значэнне выкарыстоўвалася візантыйскімі храністамі. Чытачы іх твораў, у тым ліку ў Старажытнай Русі, не маглі зразумець сутнасці поліснай гісторыі Старажытнай Грэцыі (таксама як і Рыма), сістэмы сацыяльных сувязей поліса і цывітас.
У хроніках Іаана Малалы і Георгія Амартола сустракаецца вялізная колькасць фактычных памылак, скажэнняў падзей, іх храналогіі, прычынных сувязей і г. д. Асабліва шмат іх у працы Малалы, напісанай вельмі жывой, захапляльнай мовай. Так, М. П. Самойлава адзначае, што ў Малалы «Сапфо представлена современннцей Кроноса, Геродот назван последователем Полнбня, а Цнцерон рнмскнм поэтом»3. Гісторыя Пунічных
' Перзашкевйч О. В., Федосйк В. А. Древннй мнр. Культура, нскусство, нсторня. М. : Эксмо, 2008. С. 127128.
2Ксенофонт. Анабасмс. Греческая нсторня. М. : Ладомнр, 2003. С. 11.
3 Самойлова М. П. Наследне антнчностн в древнерусской кннжностн на прнмере славянского перевода «Хроннкн» Ноанна Малалы. URL: http://www.culturalnet.ru/ main/getfile/559
23
войнаў паказана Іаанам Малалай у восьмай кнізе яго працы як вайна «цара афрыканцаў» Ганібала супраць рымлян «на працягу дваццаці гадоў», у ходзе якой ён разрабаваў значную частку Італіі. Рым тады «кіраваўся не царамі, a консуламі», і сенат «прызначыў» консулам Сцыпіёна Вялікага, які ўварваўся ў Афрыку, захапіў Карфаген, «горад, дзе Ганібал быў царом», спаліў яго ўшчэнт, «захапіў усіх яго жыхароў разам з яго сенатам». А Ганібал, маўляў, быў у Італіі і, калі даведаўся аб падзенні Карфагена, адразу збег у Віфінію. Ен заключыў саюз з Антыёхам, і «цар Афрыкі» і «цар Азіі» разам выступілі супраць Рыма. I тады сенат прызначыў консулам «другога Сцыпіёна, брата першага Сцыпіёна», і той у жорсткай бітве разбіў двух «цароў»1. У Малалы нічога не сказана аб трэцяй Пунічнай вайне, бо, паводле аўтара, горад Карфаген быў знішчаны яшчэ ў той вайне, якую гісторыкі называюць другой Пунічнай. А Сцыпіён Афрыканскі Малодшы, які ўзяў Карфаген у 146 г. да н. э., зусім не мог быць братам Сцыпіёна Афрыканскага Старэйшага, які разграміў карфагенян пад асабістым камандаваннем Ганібала пры Заме ў Афрыцы ў 202 г. да н. э. і ваяваў затым супраць Антыёха III. На самай справе Сцыпіён Малодшы (які і нарадзіўся на свет усяго за два гады да смерці Ганібала) быў сынам знакамітага рымскага палкаводца Эмілія Паўла (якога, дарэчы, узгадвае Малала), але пасля смерці бацькі быў усыноўлены сынам Сцыпіёна Старэйшага і перайшоў такім чынам у род Сцыпіёнаў.
У Георгія Амартола скажэнняў гістарычных фактаў значна менш, у асноўным яны звязаны з гісторыяй ранняга хрысціянства. Прычына гэтага не толькі ў хрысціянскім светапоглядзе візантыйскага храніста, але і ў крыніцах, якімі ён карыстаўся. Гісторыю ранняга хрысціянства Амартол выкладаў па Яўсевію Кесарыйскаму, строга ішоў за ім, хоць іншы раз і дазваляў сабе ўласныя інтэрпрэтацыі. Ад Яўсевія ўзяты аповед Георгія аб тым, што імператар Філіп Араб, пры якім язычніцкі Рым пышна адсвяткаваў сваё тысячагоддзе, быў быццам бы хрысціянінам2. У адрозненнс ад Яўсевія Георгій узмацняе эфект, паведамляючы, што Філіп быў «абаронцам хрысціян» і быў забіты Дэцыем разам з сынам, «змагаючыся за хрысціян».
Візантыйскія храністы своеасабліва выкладалі вучэнні найбольш вядомых антычных філосафаў, імкнучыся паказаць іх прадвеснікамі хрысціянства. Даследчыкамі ўжо адзначалася, што ў Малалы «Софокл пронзноснт речн хрнстнанского проповедннка» супраць політэізму, а «“еллннск же фнлософ н казнтель Платон премудрый” предстает едва лп не апологетом догмата о
'Тэкст па англійскім перакладзе восьмай і дзявятай кніг Малалы. URL : http:// www.attalus.org/translate/chronicles.html
2Евсевнй Памфнл. Церковная нсторня. М. : Нздво православ. СвятоТнхон. богосл. ннта, 2001. С. 283, 285 ; Матвеенко В., ІЦеголева Л. Временнпк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 250.
24
трончностн Бога»1. Але і Георгій Амартол спрабуе падаць вучэнне Платона як вучэнне аб адзіным Богу, пры гэтым асуджаючы «блуднлка» Арыстоцеля за нападкі на «знаменнтого мужа» (11, 7)2.
Старажытнарускі пераклад «Іўдзейскай вайны» Іосіфа Флавія ўтрымлівае нашмат менш гістарычных недакладнасцей, чым візантыйскія хронікі. Іосіф Флавій быў, па сутнасці, прыдворным гісторыкам імператараў дынастыі Флавіяў, карыстаўся шырокім колам крыніц, у яго працах сустракаюцца ўнікальныя даныя па рымскай гісторыі, якіх няма ў іншых крыніцах (напрыклад, аб замаху на Гая Калігулу, аб змове Сеяна супраць Тыберыя, аб уключэнні ў Рымскую імперыю Камагены і г. д.)3. Аднак твор Іосіфа Флавія не з’яўляўся хронікай з традыцыйным асвятленнем усёй вядомай аўтару гісторыі айкумены. Рэгіён ахопу і храналагічныя рамкі гісторыі Іосіфа Флавія абмежаваныя (напрыклад, там амаль нічога няма па гісторыі Грэцыі, надзвычай скупыя звесткі па рэспубліканскім Рыме). Праца Іосіфа Флавія была цікавай для хрысціянскага чытача перш за ўсё інфармацыяй аб рэгіёне, дзе зараджалася хрысціянства.
Светаўспрыманне сярэднявечнага еўрапейца было рэлігійным. У дайшоўшых да нас старажытнарускіх пісьмовых крыніцах гістарычнага жанру (як арыгінальных, так і перакладных) адлюстравана ментальнасць людзей, у якой дамінуюць хрысціянскія ўстаноўкі. стэрэатыпы, каштоўнасці. Зразумела, нельга гаварыць аб іх дамінаванні ў ментальнасці ўсяго насельніцтва Старажытнай Русі ХІХІІІ стст.: творы, што дайшлі да нас, адлюстроўваюць светапогляд іх аўтараў і тых слаёў соцыуму, да якіх яны належалі і чые інтарэсы выказвалі.
ПАДЗЕІI ПЕРЫЯДЫ ГІСТОРЫІ АНТЫЧНАСЦІ, АДЛЮСТРАВАНЫЯ Ў ПІСЬМОВЫХ КРЫНІЦАХ СТАРАЖЫТНАЙ РУСІ
Сярод сюжэтаў антычнай гісторыі, якія знайшлі адлюстраванне ў пісьмовых крыніцах Старажытнай Русі, непадзельная перавага належала тым, якія былі звязаны з хрысціянствам у Рымскай імперыі, перш за ўсё новазапаветнага перыяду. Большасць астатніх сюжэтаў успрымалася як фон да хрысціянскай гісторыі, які часам нават заставаўся незапатрабаваным. Уражвае ў гэтым плане ітынерарый ігумена Данііла (пачатак XII ст.).
1 Удальцова 3. В. Развнтне нсторнческой мыслн. С. 252 ; Самойлова М. Л. Наследне антнчностн в древнерусской кннжностн на прнмере славянского перевода «Хроннкн» Ноанна Малалы. URL: http://www.culturalnet.ru/main/getfile/559
2Матвеенко В., ІЦеголева Л. Временнмк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 74—76.
3Ревяко К. А., Федосйк В. А. Преднсловне // йоснф Флавнй. йудейская война. С. 26.
25
Данііл апісаў сваё паломніцтва да святых месцаў у Палесціне, дзе, паводле яго ўяўленняў, знаходзіцца «Пуп зямлі» (г. зн. Іерусалім), на той час захоплены крыжаносцамі. Усю значнасць і гісторыю хрысціянскіх святынь Данііл выводзіць з біблейскіх тэкстаў (не толькі нова, але і старазапаветных) і, у невялікай ступені, з пазнейшага Падання. Калі старазапаветныя сюжэты ён часам неяк звязвае з палітычнымі падзеямі гісторыі Ізраіля, Вавілона, Персіі, то падзеі хрысціянскай гісторыі перыяду Антычнасці нідзе ў яго не дапаўняюцца звесткамі з рымскай гісторыі. Напрыклад, паведаміўшы, што «ветхнй бо град Нерусалнмь разорень есть весь не еднною», далей аўтар прыводзіць толькі адзін выпадак разбурэння Іерусаліма вавілонскім царом Навухаданосарам. I ні слова няма аб рымскіх захопах горада ў 70 і 135 гг., пасля якіх два стагоддзі Іерусаліма наогул не існавала1. Рымскія імператары Дэкій (Дэцый) і Феадосій I (першы з якіх разгарнуў агульнаімперскае ганенне на хрысціян, а другі забараніў язычніцтва і зрабіў хрысціянства адзінай афіцыйнай рэлігіяй імперыі) фігуруюць у ітынерарыі побач з апісаннем пячоры каля малаазійскага Эфеса, у якой «лежать телеса 7мн отрок», якія заснулі пры Дэцыю, а прачнуліся ўжо аж пры Феадосію. Але Данііл не дае абсалютна ніякага тлумачэння чытачу, што зрабілі гэтыя імператары для хрысціян, ён проста называе іх імёны і нават ніяк не тлумачыць галоўны сэнс падання аб «сямі отраках»2. У Данііла фігуруе Понцій Пілат як чалавек, што асудзіў Ісуса Хрыста на смерць, але кім быў гэты суддзя, чаму гэты рымлянін пакараў смерцю ўраджэнца Галілеі (якая не ўваходзіла ў рымскую правінцыю), Данііл не тлумачыць3. Наўрад ці ігумен Данііл не ведаў шмат з таго, аб чым змаўчаў, відаць, экскурсы ў рымскую гісторыю, па яго меркаванні, былі б нецікавымі і незразумелымі яго чытачам.
КНІГІ ОНЛАЙН
