Антычнасць вачыма Сярэднявечча
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 187с.
Мінск 2016
Цікава, што Юліян Апостат (Адступнік) і ў славянскім тэксце «Хронікі» Георгія Амартола, і ў «Рускім хранографе» названы не «Адступнікам», a
'Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 264—268; Матвеенко В., Шеголева Л. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн.С. 265271.
2 Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 269; Матвеенко В., ІДеголева Л. Временннк Георгня Монаха (Хронпка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 272.
3Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 272.
“Тамжа. С. 273.
5Там жа. С. 274; Матвеенко В., ІДеголева Л. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 286287.
6 Казаков М. М. Хрнстнаннзацня Рнмской нмпернн в IV веке. С. 171174.
181
«Преступннком»1. Візантыйская традыцыя следам за патрыстыкай была схільнай прыпісваць Юліяну жорсткія і масавыя рэпрэсіі супраць хрысціян (што адпаведна адюстравана і Георгіем Амартолам). У «Рускім хранографе» пры надзвычай негатыўным стаўленні да Юліяна канкрэтныя прыклады жахлівых рэпрэсій не даюцца («многп замучн Хрнста радн»)2. Зрэшты, не ўпамінаюцца і рэальныя антыхрысціянскія захады Юліяна: забарона на выкладчыцкую дзейнасць хрысціян, адхіленне хрысціян з адміністрацыйных і ваенных пасад, пазбаўленне царквы дзяржаўнага фінансавання)'.
Праўленне імператара Валентыніяна I (364375) і яго суправіцеля Валента II (364378) у «Рускім хранографе» асвятляецца ў візантыйскай хрысціянскай традыцыі. Галоўным крытэрыем ацэнак вынікаў праўлення братоўімператараў выступае іх стаўленне да артадаксальнай царквы. Валентыніян заслугоўвае станоўчую ацэнку («верою н благочестіемь совершень»)4, а ўладар усходняй часткі імперыі Валент ахарактарызаваны выключна негатыўна за яго заахвочванне арыянскай ерасі. Нават яго смерць у баі з готамі пад Адрыянаполем пададзена як здзяйсненне прароцтва нейкага манаха Ісакія, які раіў імператару спыніць рэпрэсіі супраць царквы: «Н тако сгоре окаянный по пророчеству йсакіеву»5. Сама па сабе адрыянапольская катастрофа, якая стала прадвесніцай хуткага краху Рымскай імперыі, не выклікала асаблівай увагі ў сярэднявечных гісторыкаў з’яўленне «готфов», якія «разсеяша себе по всей стране Фракійстей»6, не звязвалася з велізарнай хваляй плямёнаў, што ўжо насоўвалася з усходу пад штуршкамі ваеннай моцы гунаў. Затое магутны землятрус з эпіцэнтрам у Александрыі, які выклікаў разбурэнні і цунамі ў многіх частках імперыі аж да Брытаніі, апісаны даволі падрабязна7.
Праўленне апошняга імператара яшчэ адзінай Рымскай імперыі Феадосія I выкладзена ў хранографе паводле Георгія Амартола з акцэнтам на другім усяленскім саборы з яго асуджэннем ерасей і дапаўненнем Сімвала Веры, на забароне імператарам ерасей і пакаянні Феадосія перад епіскапам Медыялана Амвросіем за крывавую разню ў Фесалоніках8. Канчатковая ж забарона язычніцтва ўказамі Феадосія’ засталася паза ўвагай сярэднявечных
1 Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 276; Матвеенко В.,ІЦеголеваЛ. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 288.
2Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 275.
3 Казаков М. М. Хрнстнаннзацня Рнмской нмпернн в IV веке. С. 174—179.
4Руссклй хронограф. Ч. 1. С. 279.
5Там жа. С. 277278.
6Там жа. С. 278.
7Там жа. С. 279; Матвеенко В., ІЦеголеваЛ. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментармн, указателн. С. 299.
’Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 279283.
9 Казаков М. М. Хрнстнаннзацня Рнмской нмпернн в IV веке. С. 231245.
182
храністаў. Менавіта пры Феадосію J хрысціянства стала адзінай афіцыйнай рэлігіяй Рымскай імперыі, за што ён і атрымаў тытул «Вялікі» ад царквы (як і Канстанцін I). Варта адзначыць і той факт, што ў «Рускім хранографе» не прыводзяцца прыклады разгромаў язычніцкіх храмаў і святыняў, якія дае ў сваёй «Хроніцы» Георгій Амартол1.
Змест «Рускага хранографа» і «Хронікі» Амартола пасля апісання праўлення Феадосія Вялікага разыходзіцца. Візантыец далей асвятляе толькі гісторыю Усходняй Рымскай імперыі, а ў «Рускім хранографе» распавядаецца аб лёсах як Усходняй, так і Заходняй імперыі. Калі ў хранографе пры апісанні візантыйскай гісторыі адчуваецца ўплыў галоўным чынам «Хронікі» Георгія Амартола, то пры асвятленні падзей на захадзе выкарыстоўваліся іншыя крыніцы, адной з якіх (але яўна не галоўнай) была візантыйская ж «Хроніка» Манасіі2.
Ганорый, які стаў імператарам Заходняй Рымскай імперыі пасля смерці Феадосія, ахарактарызаваны ў «Рускім хранографе» адмоўна: «Оноріне же буй сый, ненсправлень во всемь, н возненаввдеша его Рнмляне; онь же оубоявся н преселнся во градь, глаголемый Равеніа»'. Дзейнасць Стыліхона («человека славна»), фактычнага кіраўніка Рыма (не толькі ў якасці апекуна юнага Ганорыя, але і далей да яго пагібелі ў 408 г.), наадварот, атрымала высокую ацэнку4. Віна за захоп вестготамі Аларыха Рыма ўскладаецца на Ганорыя, які неабачліва запрасіў яго на дапамогу. Узяцце вестготамі Рыма толькі канстатуецца (ніякіх дэталей і нават даты не прыводзіцца), галоўную ўвагу храніст надае апісанню рэакцыі Ганорыя на вестку аб падзенні Рыма (сюжэт, вядомы ад Пракопія Кесарыйскага5). Імператар, які знаходзіўся ў Равене, пры паведамленні аб пагібелі Рыма заплакаў, думаючы, што гаворка ідзе аб яго любімай курыцы Роме6. Істотна, што «кокошь» у хранографе мае імя «Ромеа», г. зн. прыведзена ў жаночым родзе паводле грэчаскага арыгінала (Рсоцг)). Відавочна, для сярэднявечных гісторыкаў узяцце готамі Рыма ў 410 г. не ўяўлялася такой эпахальнай падзеяй, як для познеантычных і сучасных гісторыкаў.
А вось узяцце Рыма вандаламі Гензерыха ў 455 г. у «Рускім хранографе», наадварот, ахарактарызавана як канчатковая страта незалежнай дзяржаўнасці Рыма і яго падпарадкаванне ўладзе варвараў: «Н оубо Рнмь дьржавы царьскна до конца лншнся н варварьскымь рнгамь повннуся»7. Пасля гэтай фразы ў
' Матвеенко В., ІЦеголева Л. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 309312.
2Салмйна A. М. Хроннка Константнна Манасснн как нсточннк Русского хронографа. С. 282.
3Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 284.
4Там жа.
5 Федорова Е. В. ймператорскнй Рнм в лнцах. С. 244.
6Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 284.
7Там жа. С. 285.
183
«Рускім хранографе» ідзе просты пералік імёнаў наступных заходнерымскіх імператараў (сярод якіх названы і бацька Ромула Арэст), а аб Ромулу («Ромнле») сказана: «последннй сій»1. Пры гэтым падкрэсліваецца супадзенне імёнаў заснавальніка і апошняга імператара Рыма, звергнутага варварамі (аднак без указання, што другі адрокся зусім не ў Рыме, а ў Равене, што даўно была рэзідэнцыяй заходнерымскіх імператараў). Робіцца наступнае заключэнне: «Сна прнключншася старому Рнму, а нашь же новый Рнмь, Царнград, донть н растеть, крепнться н омлаждаеться, будн же ему н до конца растн»2. Пакуль гэта Рым другі — Канстанцінопаль. Патэтычная канцоўка сюжэта, відаць, указвае на тое, што ў аснове яго тэксту візантыйская «Хроніка» Манасіі3.
Амаль увесь аповед аб праўленнях усходнерымскіх (візантыйскіх) імператараў у «Рускім хранографе» прысвечаны гісторыі хрысціянскай царквы: трэцяму і чацвёртаму ўсяленскім саборам, барацьбе з ерасямі, сюжэту аб Іаану Златавусту. Унутраная палітыка імператараў зводзіцца да іх узаемаадносін з царквой. Адносна знешняй палітыкі ёсць толькі рэдкія ўпамінанні аб вайне Феадосія II з іранцамі, аб наланенні вандаламі будучага імператара Маркіяна і няўдалым паходзе Льва Вялікага на каралеўства вандалаў у Паўночнай Афрыцы4. Зрэшты, у Георгія Амартола няма нават двух апошніх з гэтых кароткіх паведамленняў. У хранографе можна заўважыць тыповую для сярэднявечных хронік павышаную ўвагу да стыхійных бедстваў і незвычайных з’яў: землятрусу («трусь») у Канстанцінопалі пры Феадосію II, цёмных воблакаў і ападкаў у выглядзе попелу пры Льву Вялікім5.
Заснаванне Канстанцінопаля «первымь царемь благочестнвым н равноапостолнымь» Канстанцінам яшчэ раз узгадваецца ў «Рускім хранографе» ўжо ў аповедзе аб узяцці туркамі Канстанцінопаля ў 1453 г. і зноў са словамі, што горад быў названы «новым Рымам». Тэорыя «Масква трэці Рым» у «Рускім хранографе» яшчэ адсутнічае, але падмурак для яе закладзены: гісторыя чалавецтва як гісторыя «чатырох царстваў» з апошнім Рымскім у іх шэрагу (біблейская канцэпцыя Данііла), «першы» і «другі» Рым.
Варта адзначыць, што ў іншай важнейшай расійскай крыніцы «Летапісцу Елінскім і Рымскім» таксама прысутнічаюць многія элементы тэорыі «чатырох царстваў». Сама канцэпцыя «чатырох царстваў» Данііла (тая ж, што і ў «Рускім хранографе») у «Летапісцу» выкладзена з акцэнтам на асаблівую магутнасць «Рымскага царства» (чацвёрты звер «поясть всю землю»), яго непазбежную пагібель і вечнасць наступнага за гэтым Царства
1 Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 285.
2Там жа.
3 Салмйна A. М. Хроннка Константнна Манасснн как нсточннк Русского хронографа. С. 282.
4Русскнй хроноіраф. Ч. 1. С. 284, 288, 289.
5Там жа. С. 286, 289.
184
Божага'. Такім жа чынам пабудавана і кампазіцыя: пасля кароткага нарыса біблейскай гісторыі выкладаецца гісторыя Вавілона, Персіі, «грэчаскага царства» Аляксандра Македонскага, «Рымскага царства». Упамінаецца і прароцтва Данііла аб перамозе Аляксандра над Персідскім царствам2. Гаворыцца і аб псрайменаванні Візантыя ў Канстанцінопаль, і аб тым, што горад стаў «новым Рымам», а імператар там «суньклнт нметн повеле» і загадаў прывезці з Рыма велізарны камень, на якім паставілі прывезены морам з Фрыгіі «кумнрь медяні, образь мужескь», і «вставнвь кумнру на руць н честнын кресть, напнса не немь смце: “Тебе, Хрнсте, предаю град снн"»1. Але, як ні дзіўна, самі факты захопаў Рыма варварамі і падзення Заходняй Рымскай імперыі, па сутнасці, засталіся паза ўвагай стваральнікаў «Летапісца». Канчатковы лёс старога Рыма іх ужо не цікавіў, яго месца заняў новы Рым (прычым Рым хрысціянскі), гісторыя якога падыдзе да свайго канца ў іх часы. А што ж за ім? Канец зямных царстваў і вечнае Царства Божае ці яшчэ адзін Рым?
1 Летопнсец Еллннскнй н Рнмскнй. Т. 1. С. 47—48.
2Там жа. С. 106.
3Там жа. С. 291.
ЗМЕСТ
УВОДЗІНЫ: ЧАЛАВЕК У АНТЫЧНЫМ I СЯРЭДНЯВЕЧНЫМ СОЦЫУМАХ.... 3
АНТЫЧНАЯ ГІСТОРЫЯ I МІФАЛОГІЯ Ў ПСТАРЫЧНЫХ ТВОРАХ СТАРАЖЫТНАЙ РУСІ
КНІГІ ОНЛАЙН
