Антычнасць вачыма Сярэднявечча
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 187с.
Мінск 2016
У апісанні праўлення Гардыяна і наступнага імператара Філіпа Араба ў «Рускім хранографе» выключаны ўсялякія звесткі аб вайне з «парфянамн», «Шапуром, царем персндскнм» з «Хронікі» Георгія Амартола. I як вынік з фразы аб тым, што Філіп «совершнл мнрные клятвы с Шапуром, царем персндскнм, который уднвнтелен был размерамн своего тела: до него не бывало такого человека»1, у хранографе пасля скарачэнняў упамінанняў аб персах і Шапуру з’явілася такая дзіўная характарыстыка самога Філіпа: «Толнкь же бяше велнчествомь телеснымь, яко преже его не бысть таковь человекь»2. Астатнія фразы аповеду аб праўленні Філіпа ў «Рускім хранографе» даслоўная кампіляцыя тэксту Георгія Амартола. Аднак у іх не ўключана павучальнае адступленне Георгія аб неабходнасці спраўляць хрышчэнне толькі прэсвітарамі і епіскапамі, але ніяк не дыяканамі і шэраговымі вернікамі. Затое захавалася галоўнае сцвярджэнне, што Філіп нібыта быў «зашнтннком», «поспешнтелем» хрысціянскай веры, за што і быў забіты Дэцыем. Легенда аб тым, што Філіп Араб быў першым імператарамхрысціянінам, пайшла ад Яўсевія Кесарыйскага3, затым была развіта Іеранімам, але пацвярджэння іншымі крыніцамі таго часу (у прыватнасці, язычніцкімі) не мае4.
Аднак для сярэднявечнага хрысціяніна менавіта гэта выглядала галоўным, a не, напрыклад, тое, што якраз пры Філіпу была пышна адсвяткавана важнейшая падзея ў рымскай гісторыі 1000годдзе Рыма, што лічыў неабходным адзна
' Матвеенко В., ІЦеголева Л. Временннк Георгня Монаха (Хронмка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 250.
2Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 258259.
’Евсевнй Памфнл. Церковная нсторня. С. 283.
^Федосйк В. А. Церковь н государство. Мннск : Наука н техннка, 1988. С. 6366.
170
чыць кожны з нехрысціянскіх познерымскіх гісторыкаў, якія пісалі пра Філіпа Араба1. He зацікавіла сярэднявечных храністаў і варварскае паходжанне рымскага імператара з арабаў (Георгій Амартол свае першыя фразы кампілюе з Аўрэлія Віктара, але выкідвае з яе слова «араб»2), і нават сенсацыйнае паведамленне псеўдаАўрэлія, што бацька Філіпа Араба быў знакамітым важаком разбойнікаў3.
Відавочна, паводле Георгія Амартола ў «Рускім хранографе» выкладзены імператарскія ганенні на хрысціян у сярэдзіне III ст. Спецыфікай абедзвюх крыніц з’яўляецца тое, што ў іх распавядаецца толькі аб ганенні Дэцыя, але абсалютна нічога не гаворыцца аб ганенні Валерыяна4. Гэта ніяк не адпавядае не толькі гістарычным рэаліям, але і выкарыстанай у «Хроніцы» Амартола і «Рускім хранографе» канцэпцыі «айца царкоўнай гісторыі» Яўсевія Кесарыйскага, у якога рэпрэсіі Валерыяна супраць хрысціян выкладзены на больш багатым фактычным матэрыяле, чым ганенне пры Дэцыю.
У «Царкоўнай гісторыі» Яўсевія прычыны рэпрэсій Дэцыя супраць хрысціян тлумачацца нянавісцю імператара да зрынутага ім Філіпа, які, маўляў, сімпатызаваў хрысціянам5. Аўтары хронікі і хранографа (хоць і не так яўна) прытрымліваюцца такога ж пункту гледжання6. Як і Яўсевій, яны канцэнтруюць асноўную ўвагу не столькі на фактах рэпрэсій супраць хрысціян, колькі на ерасі Навата, што ўзнікла зза праблемы «паўшых» (хрысціян, якія прынеслі ахвяры язычніцкім багам і такім чынам паставілі сябе паза царквой). Яўсевій не прыводзіў тэкст антыхрысціянскага эдыкта Дэцыя (аб яго сэнсе можна меркаваць па тэкстах пасланняў Дыянісія, якія ён цытуе), але ў «Царкоўнай гісторыі» даволі ясна сцвярджаецца, што ад хрысціян патрабавалі публічнага ахвярапрынашэння «ідалам» (язычніцкім багам). У Георгія Амартола і ў «Рускім хранографе» аб гэтым нічога не гаворыцца, ёсць толькі туманныя намёкі ў аповедзе аб ерасі Навата: ён выступаў супраць вяртання ў царкву тых хрысціян, якія пакаяліся пасля ахвярапрынашэння «ідалам» («вдолопоклонннков» у Амартола, «пожмраху н потомь каяхуся» з акцэнтам на
1 Евтропнй. Краткая нсторня от основання города. С. 59; Секст Аврелнй Внктор. О цезарях. С. 102; Секст Аврелнй Внктор. Нзвлечення о жнзнн н нравах рнмскнх нмператоров. С. 146.
2 Матвеенко В., ІЦеголева Л. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 250; Секст Аврелнй Внктор. О цезарях. С. 102.
3Секст Аврелнй Внктор. Взвлечення о жнзнн н нравах рнмскмх нмператоров. С. 146.
“Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 258259; Матвеенко В., ІЦеголева Л. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 252253.
5 Евсевнй Памфнл. Церковная нсторня. С. 285.
‘Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 259; Матвеенко В.,ІДеголеваЛ. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 252.
171
ўжыванні «ідалаахвярнага» ў хранографе)1. Адносна фактаў антыхрысціянскіх рэпрэсій тэкст «Рускага хранографа» мае істотную асаблівасць агульную лічбу пакутнікаў пры Дэцыю, якая складае 103 чалавекг. Такога «дакладнага» падліку няма ні ў адной антычнай крыніцы, ды і для сучасных даследчыкаў ён уяўляецца чымсьці спекулятыўным. Можна меркаваць, што аўтарам «Рускага хранографа» (асабліва калі гэта быў клірык або манах) для вызначэння названай ім лічбы быў выкарыстаны матэрыял памінанняў па днях святых пакутнікаў з тагачаснага літургічнага цыкла.
На самай справе прычыны ганення на хрысціян пры Дэцыю зусім не былі выкліканы яго нянавісцю да імператара«хрысціяніна» Філіпа, які ім не быў (гэта была фантазія Яўсевія, а хрысціянскія гісторыкі за ім ігнаравалі язычніцкае святкаванне 1000годдзя Рыма пры Філіпу). Знакаміты «ахвярны» эдыкт Дэцыя не патрабаваў рэпрэсій супраць хрысціян. Яго тэкст (які не захаваўся) можна рэканструяваць па сукупнасці іншых крыніц (як хрысціянскіх, так і нехрысціянскіх). Прыкладна на пачатку 250 г. імператар Дэцый выдаў эдыкт, у якім усяму насельніцтву Рымскай дзяржавы загадвалася прынесці ахвяры і ўзнесці малітвы да галоўных рымскіх багоў аб атрыманні перамогі над варварамі, якія прарвалі абарону на дунайскіх рубяжах. Гэта быў момант выключнай небяспекі для Рыма, і ў такіх выпадках рымляне нярэдка кідаліся да храмаў маліць багоў аб дапамозе. У сярэдзіне III ст. падобнае выглядала абгрунтаваным на хвалі прапаганды «рымскага міфа», у адпаведнасці з якім Рым (як і рымская ўлада над іншымі народамі) непераможны, бо яго вядуць па шляху перамог рымскія багі. Але ў адрозненне ад рэспубліканскіх часоў пры рэжыме манархічнага прынцыпату акцыя ўсеагульных малебнаў і ахвярапрынашэнняў стала не добраахвотнай, а прымусовай. Яна адбывалася па эдыкце імператара, і кожны жыхар імперыі (апроч дзяцей) павінен быў узнесці малітву і прынесці ахвяры перад спецыяльнымі камісіямі, якія выдавалі адпаведнае пасведчанне аб выкананні патрэбнага рэлігійнага вернападданніцкага акта. Адзінымі «адмоўнікамі» выявіліся хрысціяне, для якіх пакланенне язычніцкім «ідалам» было смяротным грахом. 3за адмоў і пачаліся рэпрэсіі супраць хрысціян'. Першымі непасрэдна антыхрысціянскімі эдыктамі былі эдыкты Валерыяна ў 257 і 258 гг., накіраваныя ў першую чаргу супраць хрысціянскага духавенства4. Загінулі многія выдатныя прадстаўнікі хрысціянскага епіскапату, але аб гэтых рэпрэсіях у «Рускім хранографе» (як і ў Георгія Амартола) няма ні слова,
1 Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 259; Матвеенко В., ІЦеголева Л. Временннк Георгня Монаха (Хронпка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 252.
2Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 259.
3 Федосйк В. А. Кішрнан н антнчное хрнстпанство. Мннск : Уннверснтетское, 1991. С. 94111.
4Там жа. С. 182192 ; Яго ж. Церковь н государство. С. 148160.
172
таксама як і аб адмене антыхрысціянскіх захадаў нашчадкам (і суправіцелем) Валерыяна Галіенам.
Адсутнасць звестак аб рэпрэсіях Валерыяна супраць хрысціян у «Рускім хранографе» можна растлумачыць іх адсутнасцю ў выкарыстанай «Хроніцы» Амартола.
Часы праўлення Дэцыя, Валерыяна і Галіена былі апагеем крызісу ПІ ст. для Рымскай імперыі, якая апынулася тады на мяжы поўнага развалу. Ад імперыі адпалі ўсходнія рэгіёны (Пальмірская дзяржава Адэната і Зенобіі), Гальская імперыя (гальскія, іспанскія правінцыі, Брытанія)1. Рым не мог дапамагчы сваім правінцыям адразу на захадзе і на ўсходзе, таму іх насельніцтву і легіёнам, што там размяшчаліся, даводзілася адбіваць націск варвараў самастойна. Гэта быў і апагей унутраных мяцяжоў рымскія гісторыкі называлі гэты час перыядам «трыццаці тыранаў», разумеючы пад гэтым колькасць узурпатараў імператарскай улады. На перыяд з 248 па 268 г. (ад пачатку праўлення Дэцыя да смерці Галіена) прыйшоўся самы моцны націск варварскіх народаў на Рымскую імперыю. Вясной 250 г. у Фракію і Мёзію ўварваліся готы на чале з Кнівам. Імператар Дэцый, які рушыў у паход на іх, загінуў у бітве, стаўшы першым рымскім імператарам, які загінуў ад варвараў2. У 254 г. готы зноў уварваліся ў Мёзію і Фракію, выклікаўшы паніку ў суседняй Грэцыі. Амаль адначасова Рэйн перайшлі франкі і, забіваючы і рабуючы насельніцтва, прайшлі па Галіі і іспанскіх правінцыях. Поўнач сучаснай Італіі ў 258259 гг. была спустошана алеманамі, якія дайшлі да Равены. Але тады паходы германскіх плямёнаў мелі рабаўніцкі характар — яны вярталіся са здабычай дадому. Да іх месцаў пражывання яшчэ не дакацілася хваля Вялікага перасялення народаў, узнятая гунамі. Праз паўтарадва стагоддзі многім варварскім народам, якія спусташалі Рымскую імперыю, ужо не будзе куды вяртацца іх месцы рассялення зоймуць іншыя народы, якіх штурхалі на захад з усходу гуны. Настане час стварэння варварскіх каралеўстваў на тэрыторыі Заходняй Рымскай імперыі, на якую і абрынецца асноўны ўдар гунаў, якія праклалі традыцыйны маршрут для будучых нашэсцяў качэўнікаў праз венгерскую пушту. У III ст. готы нападалі і на рымскія ўладанні ў Малой Азіі. На захопленых караблях яны праплылі ўздоўж заходняга ўзбярэжжа Чорнага мора, потым атакавалі Халкідон, захапілі і спалілі Нікею, Нікамедыю. Гэта яны ў 262 г. разрабавалі Эфес і ўшчэнт знішчылі храм Артэміды Эфескай адзін з сямі цудаў свету. Адноўлены пасля падпалу Герастратам храм на гэты раз быў знішчаны канчаткова. Крыху раней за готаў на захопленых
1 Сергеев Н. П. Рнмская нмперня в III веке нашей эры. Харьков : Майдан, 1999. С. 117137.
1Федосйк В. А. Кнпрнан н антнчное хрнстнанство. С. 106; Brauer G. The Age of the Soldier Emperors. Imperial Rome A. D. 244284. New Jersey : Noyes Press, 1975. P. 5156.
КНІГІ ОНЛАЙН
