Антычнасць вачыма Сярэднявечча
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 187с.
Мінск 2016
1 Евтропнй. Краткая нстормя от основання города. С. 61; Секст Аврелнй Вяктор. О цезарях. С. 109.
2Матвеенко В., [Цеголева Л. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 254257.
’Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 260.
4Там жа. С. 260; Матвеенко В., ІЦеголеваЛ. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателв. С. 258.
5 Евтропнй. Краткая нсторня от основання города. С. 6366; Секст Аврелмй Внктор. О цезарях. С. 112116.
‘Евтропнй. Краткая нсторня от основання города. С. 65; Секст Аврелнй Внктор. О цезарях. С. 112.
177
выкладалі элементы таго новага манархічнага рэжыму, які даследчыкі зараз называюць дамінатам (адкрытай манархіяй, якая змяніла прынцыпат з яго выкарыстаннем рэспубліканскіх устаноў для манархічнага праўлення). Для сярэднявечных гісторыкаў гэта эвалюцыя манархічнага ладу Рымскай імперыі не з’яўлялася істотнай (ды і была незразумелай), для іх «кесары» так і заставаліся «кесарамі». Толькі асобныя інтэлектуалы Позняй Рымскай імперыі маглі заўважыць збліжэнне рымскага рэжыму праўлення з царствамі Усходу з іх неабмежаванай уладай манархаў і ператварэнне рымскіх грамадзян у падданых імператараў. Гэты працэс заняў не адно стагоддзе тры стагоддзі прынцыпату спатрэбіліся на тое, каб некалі роўныя перад законам і ў правах грамадзяне Рыма «забылі» аб сваім праве выбіраць прадстаўнікоў улады (прычым на кароткі тэрмін), асабіста ўдзельнічаць у прыняцці законаў, а армія з апалчэння ўсіх грамадзян яшчэ і раней ператварылася ў наёмную. Гэта былі марудныя, паступовыя змены не толькі ў палітычнай, сацыяльнай сферах, але і ў ментальнасці рымлян. Сярэднявечныя ж гісторыкі кіраваліся ўласнай ментальнасцю, сваімі сацыяльнымі рэаліямі, дзе не было месца такім адносінам, як у рымскай цывітас.
Вельмі паказальна і тое, што калі рымскія гісторыкі ўсхвалялі Дыяклетыяна за яго адмову ад улады, то для сярэднявечных храністаў гэта было нечым цяжка зразумелым. Георгій Амартол (паводле славянскага перакладу яго «Хронікі») зусім не ўзгадвае добраахвотную перадачу ўлады аўгустамі Дыяклетыянам і Максіміянам сваім цэзарам, але паведамляе аб «Божественном суде», які «справедлмво уннчтожнл» гэтых «нечестнвых мучнтелей»: «Однн был убнт в боярском собраннн, у другого вытеклн внутренностн»1. Гэта поўная няпраўда. У «Рускім хранографе» выкладзена іншая версія, якая адпавядае рэальным фактам, але ўражвае сваёй ацэнкай: «Злочестнвыхь же мучнтелей Божій постнже соудь: нзбезумевшеся н простое жнтіе всьпріаша»2. Гэта значыць, добраахвотную адмову ад манархічнай улады стваральнікі «Рускага хранографа» не здолелі растлумачыць інакш як вар’яцтвам Дыяклетыяна і Максіміяна. Прычынай жа «Божьего суда» над імператарамі і ў Георгія Амартола, і ў «Рускім хранографе» выступае іх ганенне на хрысціян. Калі візантыец называе гэта ганенне самым жахлівым і дае прыклады жудасных распраў над хрысціянскімі пакутнікамі3, то ў «Рускім хранографе» пасля патэтычнай фразы з Канстанціна Манасіі аб жорсткасці ганення даецца свайго роду кароткі пераказ тэксту Георгія: «К снм оумыслнша нно злодейство, еже
' Матвеенко В., [Цеголева Л. Временннк Георгня Монаха (Хронмка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 263.
2Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 261.
Мшпвеенко В., ІЦеголева Л. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 259261.
178
скверннті насялнемь скверною блудною святыхь телеса по многымь мукахь мужемь н епнскопомь ськвернымн женамн, а женамь н девнцамь юношамн безчнннымн»1. Усе падрабязнасці гэтай «скверны» ў хранографе цнатліва выкінуты. Названы толькі імёны трох хрысціянскіх пакутнікаў са спасылкай на мноства іншых. У выніку самае маштабнае і крывавае ганенне на хрысціян пры Дыяклетыяну ў дадзеных сярэднявечных гістарычных творах асветлена вельмі слаба па сутнасці, гэта дэкларацыі, падмацаваныя пэўнымі аргументамі, істотнымі, хутчэй, для манаскай ментальнасці.
Аб знешняй і ўнутранай палітыцы Дыяклетыяна, тэтрархіі (акрамя рэпрэсій супраць хрысціян) у «Рускім хранографе» амаль нічога не гаворыцца, як і ў візантыйца Георгія Амартола. Аднак у адрозненне ад візантыйскай хронікі ў «Рускім хранографе» ўсё ж выкладаюцца некаторыя звесткі аб тэтрархіі (шлюбы тэтрархаў) і адносінах Рыма з Іранам, праўда, у раздзеле аб бацьку Канстанціна Вялікага Канстанцыю Хлору («Зеленом»)2.
Пачынаючы з Канстанціна выкладанне рымскай гісторыі ў «Рускім храноі'рафе» набывае паўнату даволі падрабязна характарызуецца ўнутраная і знешняя палітыка імператараў, асноўнае месца адводзіцца іх адносінам да хрысціянства. Асабліва падрабязна апісаны абставіны барацьбы за ўладу Канстанціна, дэталізацыя і паўната якіх непараўнальныя з лаканічнасцю Амартола3. Зразумела, акцэнт зроблены на знакамітым бачанні Канстанцінам крыжа перад вырашальнай бітвай з Максенцыем. Найбольшы інтарэс уяўляе апісанне хрышчэння Канстанціна. Гэты сюжэт шмат у чым паўтарае тэкст так званага «Канстанцінава дару» (эдыкта Канстанціна папе Сільвестру)4, у рэальнасці створанага неўзабаве пасля «Піпінава дару» 756 г. у папскай курыі для прававога анраўдання падарунка каралём франкаў рымскаму папе зямель у цэнтры Італіі, якія юрыдычна знаходзіліся пад уладай візантыйскага імператара (а рымскія папы афіцыйна былі яго падданымі)5. У далейшым гэты «эдыкт» выкарыстоўваўся для апраўдання не толькі свецкай улады рымскіх пап над сваёй дзяржавай у Італіі, але і іх прэтэнзій на вяршэнства ва ўсёй хрысціянскай царкве.
Відавочна, тэкст аб хрышчэнні Канстанціна бьгў узяты ў «Рускі хранограф» з «Хронікі» Георгія Амартола6, але з пэўнымі праўкамі. I ў хранографе, і ў ілжээдыкце распавядаецца аб захворванні Канстанціна на праказу (у
1 Русскмй хронограф. Ч. 1. С. 260261.
2Там жа. С. 261.
3Там жа. С. 261263.
4 The Donation of Constantine // Documents of the Christian Church. Oxford : Univ. Press, 1967. P. 98101.
■ Фядосік B. A. Заходняе хрысціянства ў раннім сярэдневякоўі // Гісторыя сярэдніх вякоў. Заходняя Еўропа і Візантыя (УХІП ст.). Мінск : БДУ, 2002. С. 110122.
6Матвеенко В., ІЦеголееа Л. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгвя Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 262264.
179
Амартола дыягназ хваробы адсутнічае), аб спосабе вылячэння ад «врачеве н вольсвн» («жрацоў Капітолія» у «эдыкце», «ндольскнх нереев» у Амартола) крывёй немаўлят, аб міласэрнасці Канстанціна да дзяцей і іх мацярэй, аб яўленні імператару апосталаў Пятра і Паўла і іх указанні на вылячэнне хваробы хрысціянскім хрышчэннем ад епіскапа (у Амартола — «святого», у «эдыкце» — «епіскапа Рыма») Сільвестра, аб хрышчэнні Сільвестрам і папраўцы Канстанціна'. Але самае істотнае адрозненне ўтрымліваецца ў канцоўцы сюжэта. Калі ў «Канстанцінавым дары» імператар за цудоўнае вылечванне ўзнагароджвае рымскага епіскапа Сільвестра вяршэнствам над усёй хрысціянскай царквой, уладай над усёй заходняй часткай Рымскай імперыі, а сабе пакідае ўсходнюю частку дзяржавы, куды зза гэтага пераносіць сваю сталіцу (у Канстанцінопаль)2, то нічога падобнага ў «Рускім хранографе» няма (як і ў Амартола). У расійскім хранографе (як і ў яго візантыйскай крыніцы) гаворыцца аб здзіўленні прысутных пры хрышчэнні язычнікаў і іх жаданні прыняць хрысціянства, а таксама аб загадзе імператара прымаць хрысціянства (у Амартола добраахвотна, а не па прымусе, а ў «Рускім хранографе» такіх слоў няма)3. Канешне, момант тут надзвычай прынцыповы для праваслаўнай і каталіцкай цэркваў. Праваслаўная царква адвергла прэтэнзіі рымскіх пап на вяршэнства над усёй хрысціянскай царквой, але паказальна, што сюжэт з ілжээдыкта Канстанціна быў не проста праігнараваны, а атрымаў зусім іншую інтэрпрэтаныю.
Далейшы аповед аб Канстанціну ў «Рускім хранографе» пераклікаецца з «Хронікай» Георгія Амартола. Але ёсць і адрозненні ў кампазіцыі і ў змесце. Так, у хранографе нашмат падрабязней (у межах асобных глаў) распавядаецца аб хрышчэнні індыйцаў, «нверен», армян, у эпізодзе спрэчкі Сільвестра з іўдзеямі фігуруе не бык, а юнак (які памёр ад слоў іўдзея Замврыя і быў уваскрэшаны Сільвестрам), устаўлены неверагодны эпізод аб барацьбе Канстанціна з Галерыем пасля гібелі Максенцыя (хоць Галерый сканаў за паўтара гады да бітвы на Мульвійскім мосце), пералічаны пакутнікі, што загінулі ад рэпрэсій Ліцынія, устаўлены сюжэт аб узяцці Канстанцінам Візантыя (зноў з дапамогай знака крыжа, як пры перамогах над Максенцыем і Галерыем), а пры апісанні будаўніцтва ў Канстанцінопалі найбольш істотнае адрозненне ад візантыйскай хронікі ўтрымліваецца ў словах (якіх няма ў Амартола): «Н нарече во свое нмя Коньстянтннь градь н нарече его
1Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 263264; Матвеенко В., ІЦеголева Л. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателв. С. 262264; The Donation of Constantine. P. 98101.
2The Donation of Constantine. P. 100101.
’Русскнй хронограф. Ч. 1. C. 264; Матвеенко B., ІЦеголева Л. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 263264.
180
Новый Рммь»'. Слоў «Новый Рнм» у візантыйскай хроніцы няма, яны ідэя стваральнікаў «Рускага хранографа», якія зыходзілі з канцэпцыі «чатырох царстваў» Данііла ад «першага» Рыма («Рнмского царства») да «Рыма другога» (Канстанцінопаля), адкуль заставаўся толькі адзін крок да «Масквы — трэцяга Рыма».
Гісторыя хрысціянскай царквы становіцца асноўным сюжэтам у апісаннях праўленняў рымскіх імператараў IV ст. у «Рускім хранографе». Зрэшты, тут відавочна наследаванне першакрыніцы «Хронікі» Георгія Амартола. I ў хроніцы, і ў хранографе галоўнай прычынай склікання першага ўсяленскага сабору ў Нікеі названа жаданне Канстанціна спыніць «возмуіцення» ў царкве, якія ўчынялі прыхільнікі Арыя2. У «Рускім хранографе» значна больш увагі нададзена ролі маці Канстанціна Алены ва ўладкаванні хрысціянскіх святынь у Іерусаліме. Называецца нават лічба пабудаваных ёй цэркваў у святых месцах 183. Больш падрабязна ў «Рускім хранографе» ў адрозненне ад «Хронікі» Георгія Амартола распавядаецца аб падзеле кіравання імперыяй паміж сынамі Канстанціна і аб іх міжусобнай барацьбе. У апісанні ўладанняў Канстанцыя яшчэ раз падкрэсліваецца, што яму дастаўся і Візантый, перайменаваны ў «Коньстянтннь градь н наречень Новый Рнмь»4. Характэрна, што і ў візантыйскай хроніцы Амартола, і ў «Рускім хранографе» сутнасць рэлігійнай палітыкі Канстанцыя зводзіцца толькі да падтрымкі ім арыянства. У выніку праязычніцкая палітыка наступнага імператара Юліяна тлумачыцца д’ябальскімі чарамі нейкага язычніка («волхва»), пад якія Юліян патрапіў у Афінах5. Між тым адным з галоўных фактараў рэстаўрацыі паганства пры Юліяну была супярэчлівасць і няздольнасць рэлігійнай палітыкі Канстанцыя. I справа не столькі ў яго арыянстве, колькі ў адносінах да язычніцтва імператарахрысціяніна. Канстанцый П мноствам указаў (аб закрыцці паганскіх храмаў, забароне ахвярапрынашэнняў і інш.) забараніў язычніцтва ў імперыі, пагражаючы смяротнай карай за іх парушэнне. Але справа была ў тым, што сам імператар не выконваў свае ж указы і яны не дзейнічалі6.
КНІГІ ОНЛАЙН
