Антычнасць вачыма Сярэднявечча
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 187с.
Мінск 2016
173
караблях уздоўж каўказскага берага Чорнага мора рушылі бараны (ЬогапІ), рабуючы горад за горадам на ўсходнім і паўднёвым узбярэжжах гэтага мора'. А на ўсходніх межах Рымскай імперыі магутным сапернікам стаў сасанідскі Іран. Шахіншах Шапур захапіў Антыёхію, сярод палонных апынуўся і яе епіскап Дэметрыян. Паход Валерыяна супраць іранцаў скончыўся яго ганебным палонам, і ён стаў першым рымскім імператарам. які трапіў у палон да варвараў2.
У «Рускім хранографе» (як і ў яго крыніцы «Хроніцы» Георгія Амартола) аб гэтых драматычных для Рымскай імперыі падзеях паведамляецца надзвычай мала і вельмі лаканічна ў параўнанні з творамі антычных гісторыкаў (асабліва «Аўтарамі жыццяпісаў Аўгустаў», а таксама працамі Яўтропія і Аўрэлія Віктара, дзе на іх зроблены галоўны акцэнт, Яўтропій пісаў аб «отчаянном положеннн дел н почтн полном распаде рнмского государства»3). У абодвух сярэднявечных творах больш месца адведзена апісанню жахаў эпідэміі чумы, што ахапіла імперыю, чым смяротнай знешняй небяспецы для Рымскай дзяржавы. Паведамляецца аб гібелі Дэцыя ад «скмфян» («скнфов»), аб тым, што пры Трэбонію Галу і Валузіяну (251253) «скнфяне пріндоша, рекомін Козаре, весь западь, йталію, востокь же н Асію попленнша до Солнечнаго града»4. Відавочна, атаясамленне скіфаў і хазараў з’явілася ў славянскім перакладзе «Хронікі» Георгія Амартола ў якасці ўстаўкі, зробленай перакладчыкам5, і яно ж было выкарыстана ў «Рускім хранографе». А вось далей кароткія аііісанні барацьбы рымлян з варварамі ў хранографе і хроніцы разыходзяцца. Так, Георгій Амартол паведамляе аб барацьбе імператара Эміліяна ў Мёзіі са «скнфамн», а «Рускі хранограф» аб гэтым маўчыць6. Чаму зніклі «скнфы» Георгія Амартола? Магчыма, расійскі складальнік палічыў няправільным змяшчаць хазараў у той час на Балканы. Але чаму Георгій Амартол называў готаў і іншыя германскія народы «скнфамн»? Такое атаясамленне яшчэ ў познеантычных крыніцах заўважыў харкаўскі даследчык
' Сергеев Н. П. Рнмская нмперня в III веке нашей эры. С. 118; Федосйк В. А. Семь чудес света. С. 202 ; Яго ж. Кшірнан н антнчное хрнстнанство. С. 170171 ; Brauer G. The Age of the Soldier Emperors. Imperial Rome A. D. 244284. P. 7092.
2 Сергеев H. П. Рммская нмперня в III веке нашей эры. С. 127 ; Федосйк В. А. Кнпрнан н антнчное хрмстнанство. С. 171.
’Евтропнй. Краткая нсторня от основання города. С. 60.
4Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 259 ; Матвеенко В., ІЦеголева Л. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С.252253.
5Матвеенко В., ІЦеголева Л. Временнпк Георгпя Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 252.
6Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 259; Матвеенко В.,ІЦеголеваЛ. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амаргола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 253.
174
I. П. Сяргееў1. Відаць, разгадку варта шукаць менавіта ў іх. Адзін з «Аўтараў жыццяпісаў Аўгустаў» Трэбелій Паліён у сваім аповедзе аб Галіену паведамляе пра спаленне храма ў Эфесе і спусташэнне рымскай Азіі, адзначаючы, што зрабілі гэта «скнфы, то есть часть готов»2. Значыць, візантыйскі гісторык у сваёй ідэнтыфікацыі варвараў зыходзіў з тэкстаў познерымскіх гісторыкаў, а больш зразумелае для ўсходнеславянскага чытача атаясамленне «скіфаў» з хазарамі (а не готамі) зроблена славянскім перакладчыкам Георгія Амартола і было перанесена ў «Рускі хранограф».
Амаль ідэнтычныя тэксты «Рускага хранографа» і «Хронікі» Георгія Амартола ў апісаннях вайны Валерыяна з персідскім царом «Пором» (Шапурам), паланення імператара і яго смерці ў палоне, дзе з яго жывога злупілі скуру3. Такая неверагодная версія лютай смерці Валерыяна ў іранскім палоне ўзыходзіць да «хрысціянскага Цыцэрона» Лактанцыя з яго канцэпцыяй гвалтоўнай смерці рымскіх імператараў, якія пераследавалі хрысціян. Язычніцкія ж рымскія гісторыкі пісалі толькі аб тым, што Валерыян сканаў у палоне ад старасці4. Асабліва дзіўнай выглядае адсутнасць у візантыйскай хроніцы і «Рускім хранографе» нават упамінанняў аб пераследах і пакараннях хрысціян пры Валерыяну. Лактанцый імкнуўся паказаць смерць у пакутах жорсткага ганіцеля хрысціян, а ў дадзеных сярэднявечных крыніцах сама смерць упамінаецца, аднак яе правідэнцыялісцкая прычына адсутнічае.
Аб жахлівай знешняй пагрозе Рымскай імперыі з боку «скнфов» у «Рускім хранографе» распавядаецца ў кароткім нарысе аб праўленні Клаўдзія II: «Скнфе все грады попленнша»5. Гэта калька з «Хронікі» Георгія Амартола6. Характэрна, што абодва сярэднявечныя аўтары зусім не ўпамінаюць аб вялікай перамозе Клаўдзія над готамі, пасля якой ён і ўвайшоў у гісторыю як Клаўдзій Гоцкі. Калі для антычных гісторыкаў, якія пісалі пра Клаўдзія, галоўнай падзеяй была гэта перамога, то для сярэднявечных храністаў больш важным выступае факт яго роднасных сувязей з будучым імператарам Канстанцінам (у царкоўнай традыцыі «Вялікім»)7. Цікава, што ў хранографе прыведзена апавяданне Георгія Амартола аб тым, што «скнфы» (готы) у захопленай імі
1 Сергеев Н. ГІ. Рнмская нмперня в III веке нашей эры. С. 129.
2Требеллнй Поллнон. Двое Галлненов // Вестн. древней нсторнн. 1959. № 2. С. 239.
’Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 259; Матвеенко В., ІЦеголеваЛ. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 253.
4 Федосйк В. А. Кнпрнан н антачное хрнстаанство. С. 171172.
'Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 259.
6Матвеенко В., ІЦеголева Л. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 253.
’Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 259; Матвеенко В.,ІЦеголеваЛ. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 253.
175
Грэцыі хацелі спаліць усе кнігі, але адзін з гоцкіх мудрацоў адгаварыў іх ад гэтага, заявіўшы, што, пакуль грэкі будуць заняты кнігамі, яны не будуць думаць аб вайне'. Што гэта адлюстраванне сярэднявечных цывілізацыйных адрозненняў паміж непісьменнымі крыважэрнымі «франкамі» і сапраўднымі высокакультурнымі «рамеямі»? Відаць, гэты тыпова візантыйскі стэрэатып трапіў і ў «Рускі хранограф».
У творы абсалютна нічога не паведамляецца аб барацьбе з уварваннямі варвараў і мяцяжамі ў Рымскай імперыі ў апісаннях «царстваў» рымскіх імператараў ад Квінціла (брата Клаўдзія) да Дыяклетыяна. Адзінае ўпамінанне аб барацьбе са знешнімі ворагамі — дзіўны аповед аб няўдалым паходзе на персаў Нумерыяна, падчас якога імператар быў узяты ў палон: «Самь же царь побежень бывь от Персь: яша его н одравше кожю его, сотворнша мехь н смнрны наліаша на славу себе»2.1 тут жа паведамляецца аб нейкім ганенні на хрысціян з мноствам пакутнікаў. У Георгія Амартола нічога падобнага няма. У яго «Хроніцы» ў поўнай адпаведнасці з антычнымі гісторыкамі гаворыцца аб бліскучай перамозе Кара (бацькі Нумерыяна) над іранцамі (з узяццем іх сталіцы Ктэсіфона), а таксама паведамляецца ўсяго аб двух пакутніках, адным з якіх быў Святы Георгій3. Па версіі Георгія Амартола, Нумерыян быў забіты Дыяклетыянам, а Карын (іншы сын Кара) нейкім рымлянінам Апрам4. Познерымскія гісторыкі паведамлялі аб тым, што Карын быў забіты сваім воінам падчас вайны з Дыяклетыянам, а Нумерыян быў тайна забіты цесцем Апрам пры адыходзе рымлян з Ірана пасля таго, як ад маланкі загінуў Кар5. Найбольш верагодна, што версія «Рускага хранографа» аб жудаснай смерці «ганіцеля хрысціян» Нумерыяна з’яўляецца вынікам вельмі вольнай інтэрпрэтацыі тэксту «Царкоўнай гісторыі» Яўсевія, дзе ў адной фразе пералічаны праўленні Проба, Кара з яго сынамі Карынам і Нумерыянам і паведамляецца аб пераходзе ўлады да Дыяклетыяна і яго суправіцелях, пасля чаго адзначаецца: «Прн ннх совершнлось современное нам гоненне, когда разрушаемы былн н церквн»6. Магчыма, стваральнікамі «Рускага хранографа» словы «прн ннх» былі ўспрыняты як указанне на пераследаванні хрысціян усімі пералічанымі Яўсевіем імператарамі, а далей была прыменена фантазія па аналогіі з Валерыянам (аб ганенні якога раней якраз нічога і не гавары
1 Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 259; Матвеенко В., ІЦеголенаЛ. Временннк Георгня Монаха (Хронлка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 253.
2Руссклй хронограф. 4.1. С. 260.
^Матвеенко В., Шеголева Л. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 258259.
4Там жа. С. 259.
5Евтропнй. Краткая мсторня от основання города. С. 63; Секст Аврелнй Внктор. О цезарях. С. 112.
бЕвсевнй Памфнл. Церковная нсторпя. С. 347.
176
лася). Хоць, канешне, выкарыстанне мяшка з чалавечай скуры для смірны іранцамізараастрыйцамі яўны абсурд.
Аднак самае адметнае гэта адсутнасць і ў «Рускім хранографе», і ў візантыйца Георгія Амартола важнейшага для антычных гісторыкаў у апісаннях праўлення Аўрэліяна, а менавіта падпарадкавання ім сваёй імператарскай уладзе Гальскай імперыі і разгрому правіцельніцы Пальміры Зенобіі1. Фактычна гэта было аднаўленне цэласнасці імперыі, хоць і ненадоўга. Але для сярэднявечных гісторыкаў цікавасць выклікала іншае. Георгій Амартол амаль увесь свой даволі вялікі аповед прысвяціў апісанню маніхейства і ерасей у хрысціянстве (ерасі Апалінарыя, Феадора Мапсуэсцкага, Несторыя, Яўціхія, Паўла Самасацкага)2. У «Рускім хранографе» аб ерасях не сказана нічога, але паведамляецца аб пакутніцтве пры Аўрэліяну Грыгорыя Цудатворца і Еўдакіі3. А вось агульнымі ў гэтых абодвух сярэднявечных творах з’яўляюцца падрабязпыя апісанні смерці рымскіх імператараў (забойствы, самагубствы) у барацьбе за ўладу і, зразумела, такая незвычайная прыродная з’ява, як выпаданне разам з дажджом зерняў пшаніцы пры імператару Пробу са спасылкай на падобны незвычайны дождж пры Аўрэліяну (сюжэты, якія патрапілі і ў «Аповесць мінулых часоў»)4.
Пры параўнанні апісанняў праўлення Дыяклетыяна антычнымі і сярэднявечнымі гісторыкамі адразу бачны кантраст. Яўгропій і Аўрэлій Віктар значную частку сваіх апавяданняў прысвячаюць войнам Дыяклетыяна і яго суправіцеляў па тэтрархіі з унутранымі і знешнімі ворагамі, паказваючы аднаўленне цэласнасці Рымскай дзяржавы. Яны выкладаюць шэраг рэформ (утварэнне тэтрархіі і новы парадак кіравання імперыяй, падатковую рэформу), акцэнтуюць увагу на тым, што Дыяклетыян «первым в Рнме ввел царскне обычан вместо прежней рнмской свободы»5. Пад «царскммй обычаямв» Яўтропій разумеў патрабаванне кланяцца імператару, каштоўныя камяні на вопратцы і абутку, а Аўрэлій Віктар дадаваў увядзенне звароту «господйн» (dominus) да імператара (так раней у Рыме звярталіся толькі рабы да сваіх гаспадароў), сатканае з золата адзенне6. Гэта значыць, што антычныя аўтары
КНІГІ ОНЛАЙН
