Антычнасць вачыма Сярэднявечча
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 187с.
Мінск 2016
Пасля смерці Агрыпы I, на думку стваральнікаў «Рускага хранографа», «власть пріать ннь Агрнпа»6. Відавочна, ім засталося невядомым, што пасля Агрыпы кіраванне Іўдзеяй зноў перайшло да рымскіх намеснікаўпракуратараў7, а «нного» Агрыпу яны, відаць, зблыталі з Агрыпай царом Халкіды, які атрымаў уладу ў спадчыну пасля смерці свайго дзядзькі Ірада з дазволу імператара Клаўдзія8. Агрыпа II быў сынам Агрыпы I, але, як паведамляе Іосіф Флавій, імператар Клаўдзій не аддаў яму ўладанні бацькі (хутчэй за ўсё, атручанага рымлянамі зза яго падазроных кантактаў з суседнімі царамімарыянеткамі), а накіраваў туды намеснікам Куспія Фада і, такім чынам, зноў ператварыў Іўдзею ў рымскую правінцыю’. Агрыпа ж атрымаў у спадчыну ўладанні дзядзькі, паводле Іосіфа Флавія, на восьмым годзе праўлення Клаўдзія10. Крывавы разгром руху прарока Феўды, аб якім
'Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 240241.
2 The Cambridge Dictionary of Classic Civilization. P. 159.
Зйоснф Флавнй. йудейскне древностн. Т. 2. С. 482—501.
4Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 240.
5Там жа.
6Там жа.
1 Перзашкевйч О. В., Федосйк В. А. Древннй мнр. Культура, нскусство, нстормя. С. 165.
8йоснф Флавнй. йудейская война. С. 163.
’йоснф Флавнй. йудейскне древностн. Т. 2. С. 527.
10Там жа. С. 540.
158
распавядаецца ў «Рускім хранографе», адбыўся зусім не пры «нном» Агрыпе, а пры новым рымскім пракуратару Куспію Фаду1, г. зн. пры праўленні імператара Клаўдзія. Агрыпа II, па звестках Іосіфа Флавія, атрымаў у сваё царства Галілею, Тыверыяду і Трахею ў першы год праўлення імператара Нерона2. Як вынік паміж рымскай правінцыяй Сірыяй і Іўдзеяй, якой кіравалі рымскія пракуратары, зноў з’явілася «буферная» зона пад уладай «саюзнага цара». Агрыпа II ніколі не правіў тэрыторыяй Іўдзеі, хоць атрымаў права нагляду за іерусалімскім храмам і права прызначаць першасвяшчэннікаў’.
Чамусьці менавіта Клаўдзію, а не Калігуле ў «Рускім хранографе» прыпісваюцца жорсткія рэпрэсіі сунраць іўдзеяў: «Оубнватн н домы н чада нхь расхніцатн»4. Здавалася б, выкарыстанне тэксту «Іўдзейскай вайны» Іосіфа Флавія не павінна было дазволіць такой непраўдзівай трактоўкі падзей. Добра вядома, што ў Іосіфа Флавія (таксама як і ў Філона Александрыйскага ў яго «Пасольстве да Гая») галоўным фактам пры асвятленні праўлення Калігулы выступае яго вар’яцкая спроба паставіць паўсюдна ўласныя статуі ў выглядзе багоў, у тым ліку ў Іерусалімскім храме, што непазбежна выклікала б паўстанне ва Іўдзеі. Але ў хранографе (следам за Георгіем Амартолам) зроблены акцэнт на распаўсюджванне апосталамі хрысціянства сярод іўдзеяў менавіта пры Клаўдзію (напісанне Евангелляў Маркам і Лукой, узнікненне назвы «хрысціяне» ў Антыёхіі, пераследаванні апосталаў іўдзеямі)5. Магчыма, з гэтым і звязана перанясенне антыіўдзейскіх захадаў Калігулы на часы Клаўдзія.
Многія сюжэты главы «Царство Нероново вь Рнме» паўтараюць адпаведны тэкст «Хронікі» Георгія Амартола. Аднак нямала спасылак і на «Носнпа Евренна». Зрэшты, амаль уся глава прысвечана хрысціянскай гісторыі, яна ўтрымлівае даволі мала звестак з гісторыі непасрэдна Рыма і ў ёй мала распавядаецца аб самім Нерону. 3 падзей рымскай гісторыі галоўнай выступае задушэнне антырымскага паўстання ва Іўдзеі. Аб Нерону гаворыцца на пачатку главы: згадваецца аб тым, што Нерон сын Клаўдзія (аб усынаўленні нічога не сказана, як, дарэчы, і пра іншых імператараў у сярэднявечныя дынастычныя нормы такая рымская практыка не надта ўпісвалася), што царстваваў ён 13 гадоў і «сей воздвнже гоненіе веліе на хрнстіаны»6. Затым істотнае ўпамінанне Нерона адносіцца да адпраўкі ім Веспасіяна на задушэнне паўстання ва Іўдзеі7. Напрыканцы главы падводзіцца вынік яго
1 йоснф Флавнй. йудейская война. С. 163.
2йоснф Флавнй. йудейскне древностн. Т. 2. С. 546.
3 Ferguson Е. Backgrounds of Early Christianity. P. 395.
4Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 241.
5Там жа.
6Там жа.
7Там жа. С. 243.
159
праўленню: «Нсронь же сквернаго радн его жнтіа н оубійственаго нрава ото всехь возненавндень бысть, оубн бо матерь н сестру н жену свою н мныя многы сродннкн н мьногыхь нарочнтыхь вь Рнме, востаніа оть ннхь бояся. II от многаго гнева яко скотнна бысть н в село шедь, рукама свонма нзрезася, Божінмь гневомь погнбе»1.
Між тым аб ілжывым абвінавачванні хрысціян у падпале Рыма і жорсткай расправе над імі Нерона ў хранографе не паведамляецца. Хрысціянскія сюжэты главы пачынаюцца з апісання смерці Багародзіцы, яе пахавання ўсімі апосталамі (нават памерлымі, але зышоўшымі з нябёсаў) і яе ўзнясення2. Складана вызначыць, што было непасрэднай крыніцай гэтага сюжэта ў «Рускім хранографе», але ўплыў апакрыфічнай літаратуры відавочны. 3 успеннем Багародзіцы сінхранізуюцца прызначэнні епіскапамі Антыёхіі і Александрыі Ігнація і Аніяна адпаведна (пасля смерці евангеліста Марка)3. У гэтым можна ўбачыць пэўную ўвагу складальнікаў хранографа да праблемы асаблівага аўтарытэту епіскапаў усходніх цэркваў (Антыёхіі, Александрыі, а да таго Іерусаліма) зза паходжання іх паўнамоцтваў ад апосталаў.
Пакаранне смерцю апостала Пятра ў Рыме па загадзе Нерона ў «Рускім хранографе» ніяк не звязваецца з рэпрэсіямі супраць хрысціян зза пажару ў горадзе. Як і ў «Хроніцы» Георгія Амартола, Пятра асуджаюць на распінанне за смерць Сімонавешчуна, які разбіўся ў сваім палёце падчас малітвы ГІятра4. Аднак у хранографе ў адрозненне ад твора Георгія Амартола гэты сюжэт выкладзены каротка (няма, напрыклад, допыту Пятра і Сімона Неронам, не распавядаецца аб спаборніцтве ў цудах паміж апосталам і магам). Як і ў Георгія Амартола, у «Рускім хранографе» забойства «архнерямн н кннжннкамн» (у Амартола толькі «кннжннкамн», г. зн. фарысеямі) Іакава, брата Ісуса, выступае ў якасці апошняга аргумента для Божай кары іўдзеям за іх пераследаванні хрысціян5. Пры гэтым у абодвух тэкстах даецца спасылка на Іосіфа Флавія. У хранографе, аднак, дададзена, што ўсе хрысціяне перад рымскім уварваннем пайшлі з Іерусаліма «в ropy Ііерданову». Там жа названа і іншая («зямная») прычына вайны рымлян ва Іўдзеі «отверженіе Нюдей оть Рпма»6. Даведаўшыся аб гэтым, Нерон даручыў Веспасіяну знішчыць яўрэяў. У Амартола больш канкрэтна: іўдзеі адмовіліся «рнмлянам повнноваться н
1 Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 245.
2Там жа. С. 241242.
3Там жа. С. 242.
4Там жа.
5 Там жа; Матвеенко В., ІЦеголева Л. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгмя Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 211212.
бРусскнй хронограф. Ч. 1. С. 242.
160
дань платнть»1. Аб адмове плаціць даніну рымлянам гаворыцца і ў «Рускім хранографе», але ўжо як паўтор Амартола пасля апісання незвычайных знакаў напрыканцы главьг, дзе даслоўна паўтараецца тэкст візантыйца, але са спасылкай на «йоснпово пнсаніе»2.
Напрыканцы главы аб Нерону паведамляецца аб «царствах» у Рыме з указаннем працягласці ў месяцах і днях «Галвы» (Гальбы), «Офона» (Атона), «Тнлня» (Вітэлія), прычым абсалютна без усякіх дэталей (у адрозненне ад таго ж Георгія Амартола)3.
Цэнтральны сюжэт главы аб «царстве» Веспасіяна аблога і ўзяцце рымлянамі Іерусаліма, дзе галоўная дзеючая асоба ў рымлян не столькі Веспасіян, колькі яго сын Ціт. Аб самім Веспасіяну сказана толькі, што, ад’язджаючы ў Рым, ён пакінуў на аблозе Іерусаліма свайго сына Ціта і «нарекь его кесаря н пріемннка державе», а сам «нзбн вься мятежннкн, нсправн Рммьскую власть»4 (першая частка фразы ўзята з «Хронікі» Манасіі5). Больш падрабязнасцей не прыводзіцца.
Затое сама аблога Іерусаліма выкладзена вельмі падрабязна па «Іўдзейскай вайне» Іосіфа Флавія з частымі спасылкамі на яго аж да эпізодаў з асабістым удзелам Іосіфа, які перайшоў на бок рымлян (нават пра камень, што кінулі ў галаву здрадніку са сцяны горада)6. 3 тэксту Іосіфа Флавія ўзяты самыя эмацыянальныя эпізоды, асабліва з апісаннямі жахаў вайны для тых, хто апынуўся ў аблозе (страшэнны голад, людаедства, міжусобная разня, пажары). Добра бачна, што складальнікі «Рускага хранографа» трымаюцца лініі Іосіфа Флавія (які апраўдваў сваю здраду) па абвінавачванні паўстанцаў у святатацтвах, забойствах святароў, рабунках і забойствах багатых гараджан. Галоўнымі адмоўнымі персанажамі (як і ў Іосіфа) падаюцца правадыры радыкальнага крыла паўстанцаў (зілотаў і сікарыяў). Але цікава, што пры гэтым няма спасылак на прароцтва Данііла, без чаго не абышоўся, напрыклад, візантыец Георгій Амартол, у хроніцы якога большая частка тэксту прысвечана не апісанню аблогі, а прароцтвам аб жудасным лёсе Іерусаліма (якія ў рэшце рэшт зводзяцца да канцэпцыі чатырох царстваў), прычым з апорай яшчэ і на прарока Захарыю7.
' Матвеенко В., ІЦеголева Л. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 212.
Фусскнй хронограф. Ч. 1. С. 245.
3 Там жа; Матвеенко В., ІЦеголева Л. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 213214.
4Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 245.
5 Салмйна A. М. Хроннка Константнна Манасснн как нсточннк Русского хронографа. С. 282.
‘Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 245253.
7 Матвеенко В., ІЦеголева Л. Временннк Георгня Монаха (Хронмка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 216238.
161
Можна заўважыць, што ад першага «кесаря» Юлія Цэзара да Веспасіяна падзеі ў Рыме сінхранізуюцца з гісторыяй Іўдзеі (асабліва задушэнне паўстання 6673 гт.), але ўсё ж галоўны акцэнт зроблены не столькі на самой Іўдзеі, колькі на дзейнасці ў ёй Ісуса і першых хрысціян. Пасля Ціта такой звязкі з гісторыяй Іўдзеі ўжо няма. Пры ўказанні храналагічных рамак яго праўлення ўпамінаецца час разбурэння ім іерусалімскага храма з датамі ад стварэння першага храма Саламонам і другога Зарававелем1. Пералік у гэтай лініі дат і часу ўзнясення Хрыста, відавочна, стаў дастатковым аргументам на карысць расставання ў хранографе з гісторыяй Іўдзеі.
Імператар Ціт у «Рускім хранографе» ахарактарызаваны як «добродетелный іі кротькый моужь, раздоваяй нменіе н властн»2, што нагадвае вобраз узорнага сярэднявечнага сеньёра. У тэксце даецца на першы погляд толькі некалькі перафразаванае выслоўе Ціта, вядомае ад Святонія: «Не быхь царь днесь, нм господннь, яко нн едннаго не наполннхь свонхь благодатныхь дарованій»3. Святоній жа пісаў, што калі за дзень Ціт «ннкому не сделал хорошего», то гаварыў: «Друзья мон, я потерял день!»4. Інтэрпрэтацыя гэтай фразы даволі выразна дэманструе адрозненні ментальнасці чалавека Антычнасці і Сярэднявечча. У Рыме ў першыя дзсяцігоддзі рэжыму прынцыпату называць імператарапрынцэпса «господнн», «царь» лічылася праявай варварства ці рабскай ліслівасці, ганебнай для грамадзяніна. Першыя ж імператары (за рэдкім выключэннем) лічылі такія звароты да іх абразай, бо новы для Рыма рэжым выдаваўся за рэстаўрацыю рэспублікі і старых нораваў рымскай цывітас. Напрыклад, аб Тыберыю Святоній паведамляў: «Когда ктото обратнлся к нему “государь”, он тотчас обьявнл, чтобы более так его не оскорблялн»5. Але для сярэднявечнага чалавека зварот «царя»: «Друзья мон!» неймаверны. А вось выраз «Не был бы нн царем, нн господнном», калі за дзень не здзейсніў уласных «благодатных дарованнй», гэта ўжо зусім іншая справа («царское дело»),
КНІГІ ОНЛАЙН
