Антычнасць вачыма Сярэднявечча
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 187с.
Мінск 2016
Пасля бітвы пры Акцыі ў «Рускім хранографе» распавядаецца аб тым, што Актавіян «со Аірнпом зятемь свонм» заваяваў Егіпет і «нны многн страны»5. I толькі потым гаворыцца аб перамогах над забойцамі Цэзара. Войны Аўгуста ў «Рускім хранографе» пададзены не столькі як яго барацьба за ўсталяванне адзінаўладдзя ў Рымскай дзяржаве, колькі як заваявальныя паходы дзеля пашырэння вялізнай тэрыторыі, падуладнай Рыму. Апісанне грамадзянскіх войнаў у Рыме ў «Рускім хранографе» лаканічнае, фрагментарнае, сэнсу змен у рымскім грамадстве яно не закранае. Лакуна ў рэспубліканскай гісторыі Рыма дае эфекг «працягу» гісторыі «Рнмского царства» ад першых яго цароў. Галоўны акцэнт тут зроблены на росце магутнасці апошняга з чатырох зямных царстваў.
’йоснф Флавнй. Вудейскне древностн. Т. 2. С. 510.
2Там жа. С. 509.
3 Федорова Е. В. Нмператорскнй Рнм в лмцах. С. 72; The Cambridge Dictionary of Classic Civilization. Cambridge : Cambridge Univ. Press, 2009. P. 28.
4Носнф Флавмй. Нудейская война. Т. 2. С. 92.
5 Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 229.
154
Зрэшты, у аповедзе аб росце магутнасці і тэрыторыі Рыма ў 110й главе меўся і яшчэ адзін важны аспект сярод падуладных тэрыторый асабліва выдзелена «Нюдейскыа страна»1, пасля чаго стваральнікі «Рускага хранографа» звяртаюцца да новазапаветнай гісторыі.
Пачатак аповеду прысвечаны радаслоўям Багародзіцы, яе бацькоў, бацькоў Іаана Хрысціцеля, а яшчэ ў большай ступені радаводу Іосіфа, мужа Марыі2. У апошнім выпадку прасочваецца яўны ўплыў «Царкоўнай гісторыі» Яўсевія Кесарыйскага, які выкладаў радаслоўе Іосіфа па творах апалагета Арысціда (II ст.) і Юлія Афрыканскага3. У астатніх выкарыстоўваліся як новазапаветныя ўпамінанні, так і апакрыфічная літаратура (але не непасрэдна, а, відавочна, адаптаванай і дапоўненай патрыстыкай, у тым ліку храналогіяй ад стварэння свету, па пасхаліях і па гадах праўлення Аўгуста). Вызначаецца і ўзрост, у якім сканалі бацькі Марыі (Іакім у 80 гадоў, Ганна у 79), узрост Іосіфа пры шлюбе з Марыяй (70 гадоў)4. Складальнікі (ці складальнік) «Рускага хранографа» ў апісанні нараджэння Ісуса выкарысталі і старажытнарускі пераклад «Іўдзейскай вайны» Іосіфа Флавія (вешчуны«персы»)5. Толькі пасля апісання ўцёкаў Марыі і Іосіфа з Ісусам у Егіпет у хранографе ідзе кароткае храналагічнае ўзгадненне падзей з гісторыяй Іўдзеі і Рыма: «Н по ошествін волхвовь пребысть Нродь 3 лета н оумре», яго нашчадак «царь» Архелай правіў дзевяць гадоў і таксама памёр (хоць насамрэч быў адхілены ад пасады этнарха і сасланы Аўгустам), ІрадАнтыпа і Філіп сталі тэтрархамі (а хто ж чацвёрты?), «Августь же кесарь царствова 56 леть, a no вьчеловеченін Господне 15 леть»6.
Глава «Царство Тнвернево» амаль цалкам прысвечана не дзейнасці імператара, а дзеянням і пакаранню смерцю Іаана Хрысціцеля, хрышчэнню Ісуса, суду над ім і распінанню, уваскрэсенню Ісуса Хрыста7. Аб Тыберыю коратка распавядаецца толькі на пачатку і напрыканцы главы. Пачатковы фрагмент главы аб ім, на думку A. М. Салмінай, заснавапы на адпаведным тэксце «Хронікі» Манасіі8. Гэта менавіта фрагмент, бо пасля пачатку характарыстыкі Тыберыя («Сей нсперва оубо кротокь м даролюбнвь»9) няма чаканага наступнага апісання надзвычай адмоўных якасцей і дзеянняў гэтага правіцеля. Адмоўныя характарыстыкі Тыберыя (разам з апісаннем яго станоўчых якасцей або наогул без іх) тыповыя для антычных (напрыклад, Святонія, Яўтропія,
'Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 230.
2Тамжа.С. 231232.
3 Евсевнй Памфнл. Церковная нсторня. С. 3034.
4Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 232.
5Там жа. С. 233; Деревенскйй Б. Г. Ннсус Хрнстос в документах нсторнн. С. 105.
6 Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 234.
7Там жа. С. 234240.
8 Салмйна A. М. Хроннка Константнна Манасснн как нсточннк Русского хронографа. С. 282.
’Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 234.
155
Аўрэлія Віктара') і візантыйскіх (напрыклад, Георгія Амартола2) гісторыкаў. У «Рускім хранографе» для характарыстыкі імператара Тыберыя выбраны фрагмент з «Хронікі» Манасіі, першакрыніцай якога на самай справе з’яўляюцца «Іўдзейскія старажытнасці» Іосіфа Флавія3. 3 тэксту Іосіфа Флавія тут узята толькі прытча аб ляжачым параненым (у хранографе аб чалавеку, у якога «бе нозе оструплене»), ад якога мінак паспрабаваў адагнаць рой мух. Паранены папрасіў не рабіць гэтага, баючыся, што наляцяць новыя, яшчэ нясытыя мухі і зробяць яму больш балюча4. Прытча, канешне, аказвала большы ўплыў на масавага чытача, чым доўгі тэкст гісторыка. Тым не менш і ў храноі'рафе нямала ўвагі нададзена тлумачэнню прытчы ў кантэксце гістарычных рэалій яна паказвае, чаму Тыберый няхутка мяняў тых прадстаўнікоў улады, каму даў «власть нлн воеводство в которомь граде»5.
Далейшы тэкст главы аб Тыберыю ў «Рускім хранографе» амаль цалкам заснаваны на старажытнарускім перакладзе «Іўдзейскай вайны» Іосіфа Флавія, прычым якраз на тых інтэрпаляцыях, якія былі ўнесены перакладчыкам (у дадзеным выпадку больш правільным будзе сказаць «суаўтарам»). Гэта інтэрпаляцыі аб Ісусе Хрысце і Іаану Хрысціцелю, зробленыя на падставе звестак з «Іўдзейскіх старажытнасцей» таго ж Іосіфа Флавія («Моснпа Евренна», як ён названы ў хранографе), Евангелляў Новага Запавету, апокрыфаў у іх своеасаблівай, а ў шэрагу выпадкаў унікальнай інтэрпрэтацыі перакладчыкам«суаўтарам» старажытнарускага варыянта «Іўдзейскай вайны». Аповед аб Іаану Хрысціцелю ў «Рускім хранографе» ўключае ў сябе тыя ж сюжэты: аб судзе над Іаанам пры Архелаю (чаго няма ні ў адной крыніцы, бо Архелай быў адхілены ад улады ва Іўдзеі Аўгустам яшчэ ў 6 г. н. э.) і абвінавачванні на ім у адрас прарока з боку фарысея Сімона і аб змрочнай прароцкай разгадцы Іаанам сну тэтрарха Філіпа6. Але вельмі істотна, што ў тэксце «Рускага хранографа» выпраўлена памылка старажытнарускага перакладчыка«суаўтара» «Іўдзейскай вайны»: Іаан выкрываў за недапушчальны для іўдзеяў шлюб з жонкай брата зусім не Агрыпу, а Антыпу («Антнпа Нродь» у тэксце «Рускага хранографа»)7. Аднак напрыканцы главы аб Тыберыю складальнікі хранографа прытрымліваюцца версіі старажыт
'Светоннй Гай Транквнлл. Жнзнь двенадцатн цезарей. С. 89106; Евтропнй.
Краткая нсторня от основання города. С. 46; Секст Аврелвй Внктор. О цезарях. С. 78.
2Матвеенко В., ІЦеголева Л. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 186187.
’Воснф Флавнй. Мудейскве древностн. Т. 2. С. 453—454.
4Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 234.
5Там жа.
'’Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 234—236; Деревенскйй Б. Г Мнсус Хрнстос в документах нсторнв. С. 112113.
’Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 236.
156
нарускага тэксту «Іўдзейскай вайны» аб пазбаўленні ўлады ІрадаАнтыпы і ссылцы яго з жонкай у Іспанію імператарам Тыберыем’, а не Калігулай (як у арыгінале Іосіфа Флавія2). I што істотна: калі ў старажытнарускім тэксце ссылка звязана з патрабаваннем Антыпай царскага тытула (што адпавядае арыгіналу Іосіфа Флавія), то ў хранографе яна пададзена як кара Антыпы і Ірадыяды за дачыненне да пакарання Ісуса Хрыста і расправу над Іаанам Хрысціцелем пасля пісьма імператару ад Понція Пілата3.
Аповед аб Ісусе Хрысце ў «Рускім хранографе» грунтуецца цалкам на тэксце «сведчання Флавія» ў яго перапрацоўцы (з арыгінальнымі інтэрпаляцыямі) старажытнарускім перакладчыкам «Іўдзейскай вайны» (у арыгінале якой нічога не гаворыцца пра Хрыста і хрысціян, таксама як і пра Іаана Хрысціцеля). Прысутнічае і «падвойны суд» Пілата над Ісусам, і выдача ім Ісуса іўдзейскім «законнікам» на смерць за хабар у 30 талантаў, і просьба натоўпу прыхільнікаў да Ісуса захапіць Іерусалім, забіць рымскіх воінаў і Пілата і царстваваць над імі4. 3 асаблівасцей іх выкладання ў хранографе варта звярнуць увагу на яшчэ адну спробу тлумачэння сучасным ім чытачам кошту антычных ірошай адносна тагачасных рускіх: «Паче всехь завнстію оуязвншася законннцн н даша Пнлату трндесять таланть а едмн таланть 500 рублеві Рускнхь»5.
Уваскрэсенне Ісуса Хрыста выкладзена шляхам своеасаблівай інтэрпрэтацыі тэкстаў кананічных Евангелляў, але пры гэтым з пастаяннымі спасылкамі на «Носнпа Евренна», хоць у таго ні ў адной працы нічога падобнага няма (ды і быць не магло зза яго фарысейскіх перакананняў). Варта адзначыць і яўнае выкарыстанне ў «Рускім хранографе» хрысціянскіх апокрыфаў, частка якіх не ўжывалася ў тэксце старажытнарускага перакладу «Іўдзейскай вайны». Акрамя пісьма Пілата да Тыберыя апакрыфічным з’яўляецца сюжэт аб наведванні Марыяй Магдаленай у Рыме Тыберыя (які свае апошнія гады там не з’яўляўся, а жыў на востраве Капры), пасля чаго Тыберый «зле оумучн» «архнерея Анну н Каняфу»6. Такая ж аснова і сцвярджэння, што «плясавшую же отроковнцу земля пожре жнву» (як пакаранне за смерць Іаана Хрысціцеля), як і паведамлення аб пакаранні смерцю «сотннка Логгнна» Тыберыем зза паклёпу Пілата і іўдзеяў7. Звесткі ж аб самагубстве Понція Пілата маглі быць узяты як з апокрыфаў, так і з «Царкоўнай гісторыі» Яўсевія*.
' Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 240; Деревенскйй Б. Г. Ннсус Хрнстос в документах нсторнн. С. 113.
2йоснф Флавнй. Нудейская война. С. 158.
’Руссквй хронограф. Ч. 1. С. 240.
4Там жа. С. 237238.
5Там жа. С. 238.
6Там жа. С. 240.
7Там жа.
8 Там жа; Евсевнй Памфнл. Церковная мсторня. С. 6364.
157
Праўленне Гая Калігулы адлюстравана ў «Рускім хранографе» амаль толькі падзеямі, звязанымі з гісторыяй хрысціянства ў Палесціне. Аб самім Калігуле інфармацыя лаканічная і ў большай частцы непраўдзівая ці недакладная (напрыклад: «Гаіе кесарь оубіень бысть оть Спафаріа повеленіемь свонхь боярь, вь банн мыюшуся ему, бывь леть 39тн»1). Калігула быў забіты змоўшчыкамі зусім маладым ва ўзросце 29 гадоў2 і не ў лазні, а падчас гульняў у пераходзе палаца, які вёў да ваннага пакоя, дзе імператар збіраўся паглядзець на спевакоў і танцораў, што найбольш дэтальна апісаў Іосіф Флавій ва «Іўдзейскіх старажытнасцях»3. А вось яго характарыстыка («Сей бе сверепь н велнчавь н скверножнтелень н оубнйствень н всемн образы золь») даволі дакладная і ёмістая4. Акцзнт на гісторыю пачагковага этапу хрысціянства можна растлумачыць тым, што яна была больш цікавай для сярэднявечнага чытача. I ў «Рускім хранографе» ў аповедзе аб праўленні Калігулы гаворка ідзе аб забойстве першапакутніка Стэфана, напісанні Матфеем Евангелля. Аб прызначаным Калігулай «саюзным цару» Іўдзеі Агрыпе гаворыцца толькі ў сувязі з яго спробай забіць апостала Іакава (чаго не адбылося зза раскаяння цара). Раптоўная смерць Агрыпы трактуецца як «бысть червьмн нзьядень»5.
КНІГІ ОНЛАЙН
