Антычнасць вачыма Сярэднявечча
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 187с.
Мінск 2016
3 падзей праўлення Ціта ў «Рускім хранографе» называецца вывяржэнне Везувія: «Прн Тнтове царстве Везвнньскіа горы вь западе верхь разседеся н огнь велій нзыде, яко попалмтм прнлежаіцаа страны н грады»6. Аднак такое буйное стыхійнае бедства выклікала сярэднявечны хрысціянскі каментарый: калі «Еллннн» спыталі ў хрысціян, адкуль ідзе агонь, тыя адказалі: «Оть геоны, уготованныа діаволу н ангеломь его н всемь нечнстнвымь н грешннкомь»7.
1 Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 253.
2Там жа.
3Там жа.
4Светоннй Гай Транквнлл. Жнзнь двенадцатн цезарей. С. 209.
3Там жа. С. 90.
6Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 254.
7Там жа.
162
Праўленне Даміцыяна ў хранографе характарызуецца ў адпаведнасці з антычнай гістарыяграфічнай традыцыяй у негатыўным тоне з яго супрацьпастаўленнем праўленню Ціта і Веспасіяна. У гэтай главе аб «царстве 12» выкарыстаны фрагменты візантыйскай «Хронікі» Манасіі’. Апроч таго, што Даміцыян жадаў «нмення н кровн», раздрабляў «человекн на оуды», быў «блудень сь женамн н сь мужн» і ў рэшце рэшт быў забіты, у хранографе ён абвінавачваецца ў тым, што саслаў на востраў Патмас Іаана Багаслова, пры ім жа пакутнікамі сталі апостал Цімафей, Анісім у Фракіі і епіскап Антыпа Амасійскі2.
Праўленне Нервы ў «Рускім хранографе» выкладзена па «Хроніцы» Манасіі3. Характэрна, што ў параўнанні з тэкстам аб Нерве Георгія Амартола тут значна менш звестак аб хрысціянскай гісторыі. Гаворыцца толькі аб вызваленні з вострава Патмаса Іаана, які быў апошнім жывым з 12 апосталаў Ісуса Хрыста4. Нерва характарызуецца як «благь мужь н мнлостнвь». Асабліва адзначана, што ён ненавідзеў «скопленіе н не повеле скопнтнся»5. Аб гэтым не паведамляюць ні класікі рымскай гісторыі, ні пазнейшыя гісторыкі Рымскай імперыі. Адкуль і навошта з’явілася гэта фраза, застаецца толькі здагадвацца. Прынамсі, не варта ж было чакаць ад сярэднявечнага аўтара разважанняў у рэчышчы Карнелія Тацыта: «Цезарь Нерва в самом начале нынешней благословенной поры совокупнл вместе веіцн дотоле несовместнмые, прпнцнпат н свободу»6. Для чалавека сярэднявечнага грамадства з яго феадальнымі сувязямі слова «прынцыпат» было цалкам незразумелым, а тэрмін «свабода» ўспрымаўся толькі ў рамках адносін феадальнай залежнасці, але зусім не як вышэйшая каштоўнасць грамадзяніна рымскай цывітас ці грэчаскага поліса.
Тэкст «Рускага хранографа» аб імператару Траяну, як паказала A. М. Салміна, з’яўляецца запазычаннем з «Хронікі» Манасіі7. Аднак у хранографе да гэтага тэксту дададзены пералік шэрагу падзей з гісторыі хрысціянства пры Траяну8. Цікава, што апроч указанняў на пакутніцтвы
1 Салмйна A. М. Хронака Константнна Манасснн как нсточннк Русского хронографа. С. 282.
2Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 254.
3 Салмйна A. М. Хроннка Константнна Манасснн как нсточннк Русского хронографа. С. 282.
4Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 254.
5Там жа.
6Корнелнй Тацнт. Жвзнеопнсанне Юлня Агрнколы // Корнелнй Тацвт. Сочннення в двух томах. М. : Наука, 1969. Т. 1. С. 328.
7 Салмйна A. М. Хроннка Константнна Манасснн как нсточннк Русского хронографа. С. 282.
“Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 254.
163
Сімяона (галавы хрысціян у Іерусаліме) і епіскапа Антыёхіі Ігнація, звесткі аб якіх маглі быць узяты з «Царкоўнай гісторыі» Яўсевія' ці з візантыйскай «Хронікі» Георгія Амартола2, у хранографе гаворыцца і аб пакутніцтве Яўстафія Плакіды, аб чым не пісалі ні Яўсевій Кесарыйскі, ні Георгій Амартол. Відаць, гэта вынік самастойнай творчасці стваральніка «Рускага хранографа», бо «Жыццё Яўстафія Плакіды» было адным з самых папулярных перакладных твораў такога жанру ў Кіеўскай Русі і ў Расіі ў XVI ст.3 У тэксце Манасіі ў адрозненне ад Георгія Амартола ёсць інфармацыя аб заваявальных паходах Траяна, але толькі супраць готаў і парфян. Зразумела, аб паходзе супраць готаў у позніх рымскіх гісторыкаў (Яўтропія, Аўрэлія Віктара) нічога не гаворыцца магчыма, візантыйскі храніст зблытаў іх з дакамі. Траян паказаны выключна станоўча: «мужь вонннчень н победоносень», справядлівы суддзя, «мернло правде». Пераказаны і эпізод з працы Аўрэлія Віктара «Аб цэзарах», дзе імператар дае кінжал («мечь») прэфекту прэторыя («епарху Рнмьскому») са словамі, каб ён забіў свайго імператара, калі той «беззаконно» валодае «царством», а калі Траян правіць законна і справядліва, то хай ахоўвае яго ад ворагаў4.
Кароткі аповед аб Адрыяну ў «Рускім хранографе» пачынаецца з запазычання ў Манасіі5, але наступная фраза аб усталяванні куміра «на церковномь месте» і пабудове над ім «церквн» ўзыходзіць, відаць, да «Хронікі» Георгія Амартола6, а звестка аб пакутніцтвах хрысціян (у тым ліку Веры, Надзеі, Любові і іх маці Сафіі) з’яўляецца, хутчэй за ўсё, дадаткам самога расійскага храніста. Адзіны сюжэт аб дзейнасці імператара Адрыяна ў «Рускім хранографе» — гэта задушэнне паўстання ва Іўдзеі (132135), якая імкнулася пазбавіцца рымскага «ярма» (зрэшты, характарызуюцца паўстанцы адмоўна)7. Гэта якраз рэзка адрознівае візантыйскую традыцыю (а за ёй і расійскую) ад познеантычнай. Яўтрогпя, Аўрэлія Віктара не цікавіць гэта падзея, найболыц яскравае выключэнне больш ранні Дыён Касій (візантыйскім гісторыкам добра вядомы). Дадзенае адрозненне даволі зразумелае: яно абумоўлена хрысціянскай ментальнасцю сярэднявечных храністаў Візантыі і Расіі. Познерымскім язычніцкім гісторыкам канчатковае знішчэнне Іерусаліма і знікненне горада
'Евсевнй Памфнл. Церковная нсторня. С. 132133, 135137.
2Матвеенко В., ІЦеголева Л. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарнн, указателн. С. 244.
3Лйхачева О. П. Комментарнн. Сказанне об Евстафнн Плакнде. С. 655.
4 Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 254; Секст Аврелнй Внктор. О цезарях. С. 90.
5 Саллшна A. М. Хроннка Константнна Манасснн как нсточннк Русского хронографа. С. 282.
6 Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 255; Матвеенко В., ІЦеголева Л. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгмя Амартола). Русскмй текст, комментарнн, указателн. С. 244.
’Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 255.
164
з гэтай назвай на два стагоддзі не ўяўлялася настолькі эпахальнай падзеяй, як для хрысціян, для якіх Іерусалім з’яўляўся важнейшым аб’ектам сакральнай гісторыі з ахвярнай смерцю за ўсіх людзей Ісуса Хрыста, з яго ўваскрэсеннем і ўзнясеннем і наступнымі Страшным Судом і Царствам Божым.
Магчыма, сярэднявечных гісторыкаў не зацікавіла знешняя палітыка Адрыяна і Антаніна Пія (аб яго дзейнасці ў «Рускім хранографе» наогул не сказана нічога, а толькі пералічаны хрысціянскія пакутнікі пры яго праўленні') зза адсутнасці буйных заваявальных паходаў рымлян, г. зн. экспансіі «рымскага царства». Рым пры дынастыі Антанінаў перайшоў ад агрэсіі да ўтрымання заваяваных тэрыторый і ўмацавання сваіх рубяжоў. «Залаты век» Антанінаў быў перыядам стабільнасці і росквіту Рымскай імперыі. Гэта зусім не было пачаткам краху «рымскага царства», і ў канцэпцыі «чатырох царстваў» ён, відаць, не ўяўляўся нейкім істотньш этапам. Паказальная ў гэтым плане ацэнка Аўрэліем Віктарам праўлення Антаніна Пія: «Разве только что он может показаться бездеятельным, потому что не получші нн одного трнумфа. Но на самом деле это не так; ведь несомненно, большая заслуга в том, чтобы ннкого не беспоконть без прнчнны н не вестн войны нн с какнм мнрным народом только радн показа своего мужества»2.
Аповед аб Марку Аўрэлію ў «Рускім хранографе» цалкам запазычаны з візантыйскай «Хронікі» Манасіі, што было высветлена A. М. Салмінай3. Цікава, што Георгій Амартол наогул нічога не паведамляе аб праўленні Марка Аўрэлія, акрамя таго, што «прн нем явнлся огонь с неба, несушнйся от запада к востоку», і дэзынфармацыі аб атручанні імператара4. Шмат пазней Манасія будуе свой аповед аб Марку Аўрэлію на падставе эклектычнай кампіляцыі звестак з твораў познерымскіх гісторыкаў, але таксама не забывае пра «цуд». Але ён у Манасіі (і «Рускім хранографе») звязваецца з хрысціянамі: калі квады, нібыта, падчас свайго паходу на Рым пазбавілі рымлян вады, па малітвах хрысціян (якіх у рымскім войску было ажно шэсць тысяч) з неба лінуў выратавальны дождж, а на ворагаў абрынуліся маланкі5. Калі Марк Аўрэлій у «Рускім хранографе» паводле Манасіі атрымлівае даволі пазітыўную ацэнку («н дары добродетелнымі нсполнень бяше»6) у поўнай адпаведнасці з познерымскай гістарычнай традыцыяй, то з такой жа адпаведнасцю яго нашчадак Комад паказаны выключна
1 Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 255.
2Секст Аврелнй Внктор. О цезарях. С. 92.
3 Салмйна A. М. Хроннка Константнна Манасснн как псточннк Русского хронографа. С. 282.
4Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 255; Матвеенко В.,ІЦеголеваЛ. Временннк Георгня Монаха (Хроннка Георгня Амартола). Русскнй тексз, комментарнн, указателн. С. 245.
5 Русскнй хронограф. Ч. 1. С. 255.
6 Там жа.
165
негатыўна (жыў у ігрышчах, п’янстве, пралюбадзействах, быў аматарам пускаць у справу меч). Апавяданне аб Комаду ў «Рускім хранографе», як высветліла A. М. Салміна, таксама ўзята ў Манасіі1. Але цікава, што тут няма ніякіх упамінанняў аб баях Комада ў якасці гладыятара і бестыярыя (галоўны сюжэт аб ім у познерымскіх гісторыкаў). Зразумела, трэба ўлічваць хрысціянскія каштоўнасці сярэднявечных людзей: хрысціянства з самага пачатку катэгарычна адвяргала ўзвядзенне забойства чалавека чалавекам у выглядзе гладыятарскіх баёў у ранг мастацтва. Аб гэтым падрабязна пісаў яшчэ ў III ст. Кіпрыян у сваім трактацепасланні «Да Даната»2.
Сюжэты аб імператарах дынастыі Севераў і наступных імператарах III стагоддзя ў «Рускім хранографе», па высновах A. М. Салмінай, маюць у якасці асновы іншыя крыніцы, чым «Хроніка» Манасіі'.
У аповедзе «Рускага хранографа» аб Септымію Северу галоўнае месца займае апісанне жыцця і дзейнасці Арыгена. Пачынаецца яно з паведамлення, што Север ініцыяваў ганенне на хрысціян, падчас якога «мнозн мученн быша, венчашася» (г. зн. прынялі вянок пакутніцтва пасля катаванняў), a сярод іх пакутнікам стаў і бацька Арыгена Леанід4. Жыццяпіс Арыгена з акцэнтам на яго перакладах Бібліі і каментарыях да біблейскіх кніг у хранографе амаль цалкам (да дэталей, але з невялікімі скарачэннямі) супадае з вядомым яшчэ ў Старажытнай Русі перакладам «Хронікі» Георгія Амартола5 (нават абвінавачванні яго ў ерасі тыя ж). Пры тлумачэнні Арыгенам Тройцы асуджаецца не столькі субардынацыянізм самога Арыгена, колькі яго праекцыя на ерась Арыя. Гэта можна растлумачыць тым, што масавасць і ўплыў арыянскай ерасі (як у Позняй Антычнасці, так і ў Раннім Сярэднявеччы, асабліва ў варварскіх каралеўствах Заходняй Еўропы і Паўночнай Афрыкі) уяўлялі невымерна большую небяспеку для лёсаў хрысціянства, чым інтэлектуальныя разважанні Арыгена. У тэкстах абодвух твораў даецца спасылка на тое, што Арый шмат пераняў у Арыгена (а ў «Рускім хранографе» да Арыя дададзены яшчэ і Несторый)6.
КНІГІ ОНЛАЙН
