Антычнасць вачыма Сярэднявечча
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 187с.
Мінск 2016
У Заходняй Еўропе творы Іосіфа Флавія ў Сярэднявеччы чыталіся ў грэчаскім арыгінале або ў лацінскім перакладзе, зробленым у канцы Антычнасці, а на нацыянальныя мовы перакладаліся ў большасці ў Познім
1 Фядосік В. А., Рэвяка К. А., Нічыпаровіч В. У. Іосіф Флавій і ўсходнеславянская хрысціянская традыцыя // Праблемы гісторыі старажытнага свету і сярэдніх вякоў. Мінск : БДУ, 2000. С. 188.
18
Сярэднявеччы'. Пераклад жа «Іўдзейскай вайны» на старажытнарускую мову быў адным з самых ранніх. Яго выдавец і даследчык М. А. Мяшчэрскі ў 1958 г. на падставе філалагічнага аналізу даказаў, што пераклад быў зроблены ў Старажытнай Русі невядомым нам аўтарам не пазней XII ст.2 Старажытнарускі пераклад «Іўдзейскай вайны» дайшоў да нас у 30 спісах XVXVII стст., найбольш поўны і дасканалы з іх так званы Віленскі спіс XVI ст., які ўключае ў сябе таксама візантыйскія хронікі Іаана Малалы і Георгія Амартола, «Александрыю»3. Пераклад быў зроблены з грэчаскага арыгінала, а не з лацінскага перакладу, што, дарэчы, цудоўна ілюструе візантыйскую культурную традыцыю Антычнасці ў Старажытнай Русі. Аднак у старажытнарускім перакладзе адсутнічаюць некаторыя часткі тэксту арыгінала, затое маюцца «дапаўненні», самастойна зробленыя перакладчыкам. Гэтыя дапаўненні надзвычай важныя для выяўлення аб’ектаў інтарэсу ў антычных рэаліях з боку старажытнарускіх чытачоў з іх хрысціянскай ментальнасцю.
На старажытнарускую мову быў перакладзены і так званы «Іасіпон», аўтарам якога быў пазначаны Іосіф бен Гарыён. На самай жа справе гэта «псеўдаФлавій». «Іасіпон» уяўляе сабой сярэднявечную хроніку, кампіляцыю з «Іўдзейскай вайны» і у меншай ступені з «Іўдзейскіх старажытнасцей» Іосіфа Флавія, складзеную ў ІХХ стст. у яўрэйскім асяроддзі ў Італіі, прычым на старажытнаяўрэйскай мове4. Ад сапраўднага тэксту Іосіфа Флавія там засталося мала (дададзена шмат легендарнаказачнага матэрыялу), а яго імя замянілі, бо, як трапна заўважаюць выдаўцы польскага перакладу «Іўдзейскіх старажынасцей», Іосіф Флавій і ў Сярэднія вякі разглядаўся як здраднік, што супрацоўнічаў з рымскімі прыгнятальнікамі5. «Іасіпон» тым не менш таксама быў папулярны ў сярэднявечнай Заходняй Еўропе, а старажытнарускі пераклад яго з’явіўся ў XIII ці нават у XI ст., прынамсі, ён увайшоў у рэдакцыю «Летапісца Еллінскага і Рымскага» пачатку ХШ ст.6 Што ж датычыцца дыскусіі аб уплыве старажытнарускага перакладу «Іўдзейскай вайны» Іосіфа Флавія на «Слова аб палку Ігаравым», распачатай яшчэ Е. В. Барсавым і
1 Фядосік В. А., Рэвяка К. А., Нічыпаровіч В. У. Іосіф Флавій і ўсходнеславянская хрысціянская традыцыя. С. 188.
1 Меіцерскйй Н. А. Псторня Нудейской войны Носнфа Флавня в древнерусском переводе. М. ; Л. : Нздво AH СССР, 1958. С. 2228.
3 Фядосік В. А., Рэвяка К. А., Нічыпаровіч В. У. Іосіф Флавій і ўсходнеславянская хрысціянская традыцыя. С. 188189.
4 Успенскйй А. йосвф Флавнй н его отношенне к Бнблмн // Православный собеседннк. Ноябрь, 1900. С. 16 ; Przedmowa // Josephus Flawiusz. Dawne dzieje Izraela. Poznan, 1962. S. 5.
5 Przedmowa // Josephus Flawiusz. Dawne dzieje Izraela. S. 5.
6MeufepcKuH H. A. Нсторня Нудейской войны Лоснфа Флавня в древнерусском переводе. С. 142.
19
распаўсюджанай іншымі даследчыкамі на ГаліцкаВалынскі летапіс, «Слова аб пагібелі зямлі Рускай», «Паломніцтва» ігумена Данііла і г. д.1, то гутарка можа ісці толькі аб выкарыстанні элементаў літаратурнага стылю аўтара ці перакладчыка, яркіх мастацкіх вобразаў, але зусім не рэалій Антычнасці (у тым жа ітынерарыі Данііла іх адсутнасць проста ўражвае спецыялістаантыказнаўцу).
АДАПТАЦЫЯ АНТЫЧНЫХ РЭАЛІЙ ДА МЕНТАЛЬНАСЦІ СЯРЭДНЯВЕЧНАГА СОЦЫУМУ Ў ПЕРАКЛАДНЫХ ВІЗАНТЫЙСКІХ ГІСТАРЫЧНЫХ ТВОРАХ, ПАПУЛЯРНЫХ У СТАРАЖЫТНАЙ РУСІ
Візантыйскім гістарычным творам быў уласцівы хрысціянскі правідэнцыялісцкі погляд на гісторыю чалавецтва. Хронікі Іаана Малалы і Георгія Амартола пачыналіся са стварэння свету і чалавека, біблейская гісторыя з’яўлялася іх неад’емнай складовай часткай.
Найбольш уражвае слабы інтарэс аўтараў да гісторыі старажытнагрэчаскіх полісаў і гісторыі Рыма перыяду рэспублікі (рымскай цывітас). Малала, у адрозненне ад Амартола, больш увагі надае грэчаскай гісторыі, чым рымскай. Праўда, гэта гісторыя ў значнай ступені міфалагічная, у ёй шмат месца займаюць міфы аб старажытнагрэчаскіх багах (аднак пазбаўленых хрысціянскім аўтарам боскіх характарыстык), аб Траянскай вайне (з поўнай адсутнасцю ў ёй гамераўскага выкладу «вайны багоў», паралельнай вайне грэкаў і траянцаў). Падрабязна апісана ў Малалы гісторыя Аляксандра Македонскага і эліністычных правіцеляў (сам Іаан Малала быў антыахійцам і гісторыі роднага горада адвёў значнае месца). А вось гісторыя старажытнагрэчаскіх полісаў фрагментарная, прадстаўлена адвольным выбарам асобных дзеячаў і падзей (Салон, Пелапанеская вайна)2. У Георгія Амартола старажытнагрэчаскай гісторыі, па сутнасці, зусім няма. Ён выкладае толькі гісторыю Філіпа Македонскага, заваявання Персіі яго сынам Аляксандрам і адну з кніг сваёй працы (сёмую) прысвячае эліністычным дзяржавам. Гісторыя ж Рыма пададзена Георгіем своеасабліва: у самым пачатку падрабязна выкладзены легенды аб заснаванні Рыма, а затым пасля вялізнай лакуны гісторыя імператарскага Рыма ад Юлія Цэзара.
1 Барсов Е. В. Крнтвческнй очерк лнтературы «Слова о полку Нгореве» // Журнал Мва нар. просвешення. 1876. Т. 10. С. 63; Барсов Е. В. «Слово о полку йгореве» как художественный памятннк Кневской «дружннной Русв». М. : Тнпографая Нмператорской Академнн Наук, 1887. Т. 1. С. 213259; Меіцерскйіі Н. А. Нсторня Нудейской войны Носнфа Флавня в древнерусском переводе. С. 143156.
2 Удальцова 3. В. Развнтне асторнческой мыслн. С. 251.
20
Абодва візантыйскія аўтары, на маю думку, яўна кіраваліся хрысціянскай гістарычнай канцэпцыяй «гісторыі царстваў», распрацаванай на аснове біблейскай кнігі Данііла. Адсюль увага да асірыйскага, вавілонскага, лідзійскага, персідскага «царстваў», а далей да дзяржавы Аляксандра Македонскага, да рымскага «царства», пачатак якога звязваўся з Юліем Цэзарам. Класічная полісная гісторыя Старажытнай Грэцыі прадстаўлена толькі зваротам аўтараў хронік да аўтарытэту шэрагу старажытнагрэчаскіх філосафаў (у першую чаргу Сакрата і Платона) для доказу перавагі хрысціянскага веравучэння. Асноўны падзейны матэрыял праўленні цароў, рымскіх імператараў, прычым візантыйскіх храністаў цікавілі не столькі стан і жыццё грэчаскіх, эліністычных дзяржаў, Рымскай дзяржавы, колькі спосабы здабывання вярхоўнай улады тым ці іншым імператарам і іх асабістыя якасці (пры гэтым выкладзеныя надзвычай сцісла, нярэдка адным маляўнічым «штрыхом» на ўзроўні гістарычнага анекдота, бо хронікі былі разлічаны на масавага чытача). Напрыклад, у Малалы чытаем: «По царствен же Севнра царствова Антоннн Гета лето, м убнша п вон. Н царствова Антоннн Каракал, сын Севнров лет 6 н дннн 22, м убнен бысть. По Антоннне же царствова Макрнн лето н месяця 2 н убпен бысть. Н царствова Антоннн Нлнговал лета 3 н месяця 9 н убнен бысть. Н царствова в него место Александр Мамеаннн, сын братучада его, лет 13 н месяць. Прн том бысть глад в Рнме, яко мяса человечя ядоша. Н по том царствова Макснмнн лет 6, сьн пастырь преже, таче вонннкь н потом воевода н пакы цесарь»1. Або ў Георгія Амартола: «А после Отона царствовал Внтеллнй, однн год, бывшнй нз рода высокого. Както раз в праздннчный день он собрал звездннков, н звездословов, н травннков, которые предсказалн ему, что он будет убнт. Н повелел всем расстаться с Нталней. Онн же грамотку разорвалн, говоря: “В день светлый преставнтся он от этой жнзнн”. Так н случнлось, н был убнт воннамн» (IX, 9)2. Такі прынцып адбору матэрыялу быў зусім не суб’ектыўным, а быў жорстка абумоўлены мысленнем сярэднявечнага чалавека, ментальнасцю, уласцівай тагачаснаму соцыуму. Візантыец Ранняга Сярэднявечча не ўспрымаў каштоўнасцей, ідэалаў, ментальных установак і стэрэатыпаў грамадзян старажытнагрэчаскіх полісаў і рымскай цывітас. Структура сярэднявечнага соцыуму рабіла гэта немагчымым. У Візантыі яшчэ не склаліся феадальныя адносіны, але ў сопыуме непадзельна існавалі адносіны панавання падпарадкавання, строгая саслоўная структура, іерархічнасць. Роўнасць грамадзян у правах і перад законам была немажлівай у візантыйскім грамадстве з яго вярхоўнай уладай васілеўсааўтакратара, які
1 Творогов О. В. Матерналы к нсторнн русскнх хронографов. 2. Софнйскнй хронограф н «Хроннка йоанна Малалы» // Труды отдела древнерусской лнтературы / Академня наук СССР. йнстмтут русской лнтературы. Т. 37. С. 213.
2 Матвеенко В., ІЦеголева Л. Временннк Георгвя Монаха (Хронмка Георгня Амартола). Русскнй текст, комментарвн, указателн. С. 214.
21
правіў падданымі з дапамогай немагчымага (нават ва ўяўленні) у полісе ці цывітас велізарнага разгалінаванага апарату чыноўнікаў, якія прызначаліся, а не выбіраліся ўсімі грамадзянамі. Гэта адсутнасць інтарэсу да поліснай гісторыі Грэцыі і рэспубліканскага Рыма ў асноўных візантыйскіх крыніцах самым непасрэдным чынам адбілася і на тых сюжэтах антычнай гісторыі, якія станавіліся вядомымі адукаваным людзям Старажытнай Русі. Адсюль даволі тыповым выглядае такі храналагічны метад, што выкарыстоўваўся ў старажытнарускіх гістарычных творах, як датаванне рымскай гісторыі па гадах праўлення імператараў.
Характэрна, што і ў перакладзе хронікі Георгія Амартола, папулярным у Старажытнай Русі, сустракаюцца тэрміны «эліны» і «варвары», але іх сэнс зусім не полісны, а адкрыта эліністычны, да таго ж у своеасаблівай хрысціянскай трактоўцы: «А поскольку эллнны называют апостолов н нас говоряіціімм поварварскн, пусть онн знают, что н для нас все эллнны скнфствуют. Ведь это ясно показал Павел, говоря: “Еслн я не разумею снлы слов, то для говоряіцего co мной я варвар н говоряіцмй для меня варвар”. Нбо воіістнну как эллннам кажется, что нллнрнйцы, н пеоннйцы н прочне говорят на варварском языке, так н тем, которые не могут понять Элладу н эллннское мскусство н красноречне, эллнны кажутся варварамн. Так что, как учнт опыт, все языкн нмеют одан н тот же смысл, ведь у всех людей едмнос естество. Можно н у варваров обнаружнть в нзобнлнн нскусства, н наукн, н воннскую храбрость, а некоторые нз ннх часто нзобретают н более хнтроумные, чем у эллннов, уловкн, н лучшне слова, н более коварные хнтростн» (II, 6)'.
КНІГІ ОНЛАЙН
