Антычнасць вачыма Сярэднявечча
Выдавец: Выдавецтва БДУ
Памер: 187с.
Мінск 2016
49
ужо пракуратараў Іўдзеі стаў збор падаткаў (звычайная адміністрацыйнафінансавая кампетэнцыя пракуратараў як імператарскіх чыноўнікаў). Рэзідэнцыяй прэфектаў і пракуратараў Іўдзеі была Кесарыя Палесцінская. Намеснікі Сірыі і Іўдзеі прызначаліся імператарам гэта была тэрыторыя імператарскіх, а не сенацкіх правінцый. Сірыйскія легаты Аўгуста ў выпадку небяспечнай сітуацыі ва Іўдзеі або для здзяйснення важных мерапрыемстваў умешваліся ў кіраванне ёй. Ужо пры першым прэфекце Капонію правядзенне перапісу насельніцтва і маёмасці Іўдзеі было даручана не толькі яму, але і намесніку Сірыі Квірынію.
Двойчы сірыйскія легаты Аўгуста адхілялі ад пасад намеснікаў Іўдзеі прэфекта Понція Пілата (Луцый Вітэлій у 36 г.) і пракуратара Вентыдзія Кумана (Умідзій Квадрат у 52 г.) (Іос. Фл., Іўдз. стараж., XVIII, 4, 13; XX, 6, 13). Пры гэтым Луцый Вітэлій адхіліў ад пасады і іерусалімскага першасвяшчэнніка Іосіфа Каіафу (у 37 г.), а яшчэ раней Квірыній першасвяшчэнніка Іазара. 3 мэтай прыдушэння хваляванняў зза самавольства рымскіх намеснікаў і Луцый Вітэлій, і Умідзій Квадрат прыбывалі ў Іерусалім са сваімі легіёнамі з Сірыі. Найбольш буйныя хваляванні ва Іўдзеі адбываліся пры Понцію Пілату (у Іерусаліме і Самарыі), пры Куспію Фаду (рух прарока Феўды), пры Куману (у Іерусаліме і Самарыі), пры Антонію Феліксу (паміж 52 і 60 гт. рух «ілжэпрарокаегіпцяніна» ў Іерусаліме), а пры Гесію Флору ў 66 г. яны выліліся ў магутнае паўстанне — Іўдзейскую вайну 66—67 гг. Другое антырымскае паўстанне на чале з БарКохбай, які абвясціў сябе Месіем, ахапіла ўсю Іўдзею ў 132135 гг. Пасля яго разгрому Іерусалім знік з твару зямлі на два стагоддзі, а правінцыя Іўдзея стала называцца СірыяПалесціна і намеснікамі туды пасылалі былых консулаў1.
Старажытнарускі перакладчык, можна меркаваць, не ўнікаў у сітуацыю са змяненнямі статусу Іўдзеі, асобных частак Палесціны, якія вызначаліся ў Рыме. Так, у сваім апавяданні ён «пераскоквае» ад Понція Пілата адразу да Куспія Фада (4447) і Тыберыя Аляксандра (4748), паведаміўшы аб тым, што іх прыслаў імператар Клаўдзій, «чтобы сохраннть народ в мнре, не дать ннкому отступнться от чнстого закона». Гэта фраза, узятая ў Іосіфа Флавія (Іўдз. вайна, II, 11, 6), але з цікавымі карэктывамі. У першакрыніцы сказана, што пры гэтых намесніках «народ захоўваў спакой, паколькі тыя не рабілі замахаў на тутэйшыя звычаі». Перакладчык змяніў акцэнт на захаванні іўдзейскага «закону», паколькі ў папярэдняй фразе абвінаваціў іўдзейскіх «законнікаў» у тым, што яны пры Пілату распялі Ісуса «вопрекн отеческому закону». Перакладчык цалкам ігнаруе перыяд 3744 гг., калі ўнук Ірада I Агрыпа атрымаў спачатку ад імператара Калігулы ўладу над тэтрархіямі Філіпа, Антыпы, а потым ад Клаўдзія — над усімі ўладаннямі свайго дзеда. Фраза ў
' ГІерзашкевйч О. В., Федосйк В. А. Древннй мнр. Культура, нскусство, нсторня. С. 165
50
першакрыніцы падкрэслівала меркаванне Іосіфа Флавія, што пры Агрыпе і першых намесніках зноў ператворанай у правінцыю Іўдзеі там не было такіх масавых і небяспечных хваляванняў, як пры Пілату зза здзеклівых адносін да вераванняў іўдзеяў. Хоць ва «Іўдзейскіх старажытнасцях» і распавядаецца аб разгроме конніцай Куспія Фада каля Іардана натоўпу прыхільнікаў прарока Феўды (які сцвярджаў, што па яго загадзе воды ракі расступяцца), аб страшэнным голадзе і распінанні на крыжы сыноў Іуды Галілеяніна пры Тыберыю Аляксандру, але для Іосіфа Флавія ўсе гэтыя людзі мяцежнікі і адступнікі ад сапраўднай іўдзейскай веры. Калі для Флавія менавіта Пілат адна з найбольш злавесных персон, зза якіх потым палыхне Іўдзейская вайна, то для старажытнарускага перакладчыка важным было максімальна зняць віну з Пілата за смяротнае пакаранне Ісуса і ўскласці яе на іўдзейскіх «законнікаў».
Эпізод з допытам Ісуса ІрадамАнтыпай з Евангелля ад Лукі, у выніку якога тэтрарх не прызнаў Ісуса вінаватым (нягледзячы на злосныя абвінавачванні іерусалімскіх святароў), відавочна не ўпісваўся ў канцэпцыю старажытнарускага перакладчыка, бо не даваў яму дадатковага аргумента для доказу віны іўдзейскіх уладарных асоб у смяротным пакаранні Ісуса. Замест гэтага з’яўляепца «падвойны» арышт Ісуса Пілатам. Першы адбываецца па даносе «властнтелей нудейскнх» і першасвяшчэнніка, якія спужаліся патрабаванняў «множества» да Ісуса захапіць сілай зброі Ірусалім і стаць царом. Але пасля жорсткай расправы над гэтым «множеством» арыштаваны Ісус на допыце пераконвае Понція Пілата, што ён не з’яўляецца ні бунтаўшчыком, ні прэтэндэнтам на ўладу цара. Разам з вылячэннем паміраючай жонкі намесніка гэта дае падставу Пілату вызваліць арыштанта.
Доказы выкарыстання старажытнарускім перакладчыкам звестак з іншых першакрыніц (якія дайшлі да нас і якімі ён мог карыстацца), апроч яго інтэрпрэтацыі тэкстаў з Евангелля ад Лукі аб падвойным допыце Ісуса, нам наўрад ці ўдасца знайсці. Найбольш інфарматыўнае аб допытах Ісуса апакрыфічнае евангелле Нікадзіма не дае такога кшталту падстаў. Там арыштаванага Ісуса двойчы ўводзяць да Пілата зза таго, што перад Ісусам схіляліся воінскія знакі, аднак арыштаванага не адпускаюць1. Агульнае ж з гэтым апокрыфам для старажытнарускага перакладу «Іўдзейскай вайны» заключаецца ў прызнанні Пілатам невінаватасці Ісуса і (што вельмі істотна) у падкрэсліванні вялікай колькасці прыхільнікаў Ісуса сярод іўдзеяў. У старажытнарускім перакладзе Флавія яны безыменныя, не з’яўляюцца перад Пілатам. А ў евангеллі Нікадзіма надзвычай выразна і падрабязна выкладаецца палеміка прыхільнікаў і праціўнікаў Ісуса перад Пілатам, так што там нават Пілат «глянуўшы на яўрэяў плачучых, сказаў: “He ўвесь народ хоча Яго смерці”»2.
1 Евангелне от Ннкоднма // Кннга апокрнфов. СПб. : Амфора, 2004. С. 325326.
2Там жа. С. 331.
51
Абгрунтаванне прычын дачынення Пілата да смяротнага пакарання Ісуса ў старажытнарускім перакладзе «Іўдзейскай вайны» сапраўды ўнікальнае. Але ці можна яго характарызаваць як тое, што рымскі намеснік «совершенно устраняется» ад пакарання смерцю Ісуса? I ці з’яўляецца гэта «оправданпем» Пілата?
Рымскія першакрыніцы даюць даволі адназначную характарыстыку дзейнасці гэтага намесніка Іўдзеі. Найбольш падрабязна аб Понцію Пілату пісалі Іосіф Флавій (як ва «Іўдзейскай вайне», так і ва «Іўдзейскіх старажытнасцях»), Філон Александрыйскі («Аб пасольстве да Гая», 38), аб пакаранні ім смерцю Хрыста пісаў Карнелій Тацыт (Аналы, XV, 44). На фоне астатніх першых намеснікаў Іўдзеі Понцій Пілат паўстае злавеснай фігурай. Надзвычай негатыўная ацэнка гэтай асобе даецца як Іосіфам Флавіем, так і Філонам Александрыйскім.
Понцій Пілат сярод намеснікаў Іўдзеі вызначаецца тым, што тэрмін яго кіравання быў адным з самых доўгіх дзесяць гадоў, больш правіў толькі яго папярэднік Валерый Грат 11 гадоў. Калі Валерый Грат змяніў чатырох першасвяшчэннікаў, то Пілат ніводнага; прызначаны Гратам Іосіф Каіафа быў змешчаны легатам Сірыі Вітэліем ужо пасля адхілення Пілата (Іос. Фл., Іўдз. стараж., XVIII, 2, 2; 4, 3). Акрамя таго, большую частку свайго праўлення (з 26 па 32 г.) Пілат гаспадарыў ва Іўдзеі, не маючы непасрэднага начальніка ў Сірыі. Флак прыбыў у Сірыю толькі ў 32 г., а Вітэлій у 35 г. і адхіліў Пілата з пасады праз год. 3 тых эпізодаў намесніцтва Пілата ва Іўдзеі, якія падаюць Іосіф Флавій і Філон Александрыйскі, вынікае, што ён любым чынам імкнуўся прадэманстраваць сваю адданасць імператару Тыберыю. Аб гэтым сведчаць яго загады ўнесці ў Іерусалім выявы імператара на дрэўках воінскіх штандартаў (па іўдзейскіх звычаях выявы людзей былі святатацтвам) і шчытоў з надпісам у гонар Тыберыя (Іос. Фл., Іўдз. стараж., XVIII, 3, 13; 4, 12; Іўдз. вайна, II, 9, 24; Філон Алекс., Аб пасольстве да Гая, 38). Магчыма, гэта адзін і той жа эпізод, які перадаецца ў розных інтэрпрэтацыях Іосіфам і Філонам. Праўда, дэталі істотна разыходзяцца. Іосіф Флавій паведамляе аб воінскіх знаках, якія былі тайна ўнесены ўначы ў Іерусалім, аб шэсці тысяч абураных іўдзеяў да рэзідэнцыі намесніка ў Кесарыі і іх пяцідзённым супрацьстаянні перад прэфектам і яго воінамі пад пагрозай масавай расправы. Пілат тады адступіў і загадаў вярнуць знакі ў Кесарыю. У Філона ж абурэнне іерусалімцаў выклікаюць шчыты без усякіх выяў, але з надпісамі (відаць, у гонар імператара). Яны былі выстаўлены ў палацы Ірада, масавае выступленне ўзначаліла знаць, выставіўшы «чатырох сыноў цара» (трэба меркаваць, кагосьці з унукаў або праўнукаў Ірада I, які меў дзяцей ад васьмі з дзесяці сваіх жонак). Натоўп пагражаў Пілату даносам Тыберыю аб самавольным распальванні намеснікам нянавісці да імператара. На думку Філона, Пілата больш спужала магчымае паведамленне Тыберыю аб яго хабарах, ліхвярстве,
52
абразах, шматлікіх смяротных пакараннях без суда. Ліст ад іерусалімцаў быў адпраўлены, і ад імператара Тыберыя хутка прыйшоў гнеўны адказ з загадам тэрмінова адправіць шчыты ў Кесарыю ў храм Аўгуста. Тэкст знойдзенага надпісу прэфекта Пілата гэта абвяшчэнне аб узвядзенні ім нейкага будынка (магчыма, храма) у гонар імператара Тыберыя.
Пасля выпадку з воінскімі знакамі, па паведамленні Іосіфа Флавія, адбылася крывавая расправа Пілата з масавым выступленнем іерусалімцаў супраць выдаткавання свяшчэннага скарбу храма на будаўніцтва вадаправода ў горад. На вачах прысутнага ў Іерусаліме Понція Пілата і па яго загадзе пераапранутыя воіны, абкружыўшы непрыкметна натоўп, пачалі збіваць людзей дубінкамі. Ад пабояў і цісканіны загінулі тысячы людзей. Як і вышэйзгаданыя эпізоды, гэты таксама сведчыць аб знявазе Пілата да рэлігійных вераванняў іўдзеяў. Але, як сведчаць паведамленні Іосіфа, іерусалімская вярхушка не была ўцягнута ў гэтыя хваляванні. Бунт зза скарбу адбыўся ўжо пасля пабудовы вадаправода, а, напрыклад. пры Гесію Флору абурэнне ўспыхнула ўжо толькі зза намеру ўзяць 17 талантаў са скарбу храма (Іос. Фл., Іўдз. вайна, II, 14, 6—9). Відавочна, пастаяннае знаходжанне Іосіфа Каіафы ў якасці першасвяшчэнніка пры Пілату сведчыла аб супрацоўніцтве прэфекта з іўдзейскай вярхушкай.
У нейкай ступені гэта можна назіраць і ў пакаранні смерцю Ісуса Пілатам. Па тэкстах кананічных Евангелляў дакладна бачна, што галоўнае пытанне Ісуса да Пілата: «Ты цар іўдзейскі?». Там распавядаецца і пра збіццё воінамі схопленага Ісуса са словамі «цар іўдзейскі», здзеклівае надзяванне на яго парфіры і цярновага вянка замест царскай дыядэмы і пра надпіс на крыжы Ісуса: «Цар іўдзейскі» (Мат. 27:131, 37; Map. 15:120,26; Лук. 23:13, 3638; Іаан. 19:122). У Евангеллі ад Іаана першасвяшчэннікі ўгаворваюць Пілата змяніць надпіс на крыжы напісаць, што Ісус не цар Іўдзеі, а самазванец. Аднак Пілат адказвае адмовай. Зразумела, Понцій Пілат быў абыякавы да абвінавачванняў сінедрыёнам Ісуса ў ерэтычных поглядах, рымскі імператарскі намеснік Іўдзеі разглядаў падсуднага менавіта як самазванйа, які прэтэндаваў на аднаўленне ва Іўдзеі царскай улады пад выглядам патомка самай старажытнай царскай дынастыі Давідзідаў. Абвяржэнняў Ісуса Пілат не прыняў. Магчыма, тут паўплывала нежаданне канфліктаваць з сінедрыёнам і Іосіфам Каіафай, але перш за ўсё сваю ролю адыграла боязь новага даносу Тыберыю, дзе яго маглі абвінаваціць у пасобніцтве самазванцу, які пагражаў рымскаму панаванню ва Іўдзеі. Гэта выразна адлюстравана ў хрысціянскіх крыніцах. У Евангеллі ад Іаана сказана: «С этого временн Пмлат нскал отпустнть Его. Нуден же крнчалн: еслн отпустншь Его, ты не друг кесарю; всякнй, делаюцнй себя царем, протнвннк кесарю» (Іаан. 29:12)’. У апакрыфічным
КНІГІ ОНЛАЙН
