Археалогія і нумізматыка Беларусі
Выдавец: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі
Памер: 702с.
Мінск 1993
Ён вісеў у царкве св. Міколы і ў выпадку ваен. небяспекі апавяшчаў жыхароў горада. К. з. перажыў шматлікія аблогі ў 1507, 1508, 1514, 1535, 1633 (тройчы), 1648, 1651, 1654, 1658, 1661 і 1744. Гарматы і інш. агнястрэльная зброя пастаўля ліся ў замак цэнтралізавана з Вілен скага арсенала. У 1519 з 11 вял. гармат К. з. 7 было трафейных «маскоў скіх». Акрамя таго, у цэйхгаузе захоўваліся 33 палутарасніцы грохаўніцы, 12 ручніц, 3 фуглірыкі, 9 бочак пораху, арбалеты. У цяжкія часы абароны сюды часта прывозілі гарматы з Магілёва. Часам у К. з. размяшчаліся гарнізоны рэгулярных войск. Так, у 1534 тут стаяла 200 коннікаў і столькі ж салдат драбаў каралеўскага ротмістра Пясецкага. Абаронай і ваенным будаўніцтвам займаліся і жыхары Крычава і воласці. Паводле інвентара за 1673, у К. з. мелася па 2 бронзавыя і жалезныя палявыя гарматы, 1 шмы гаўніца, 24 гакаўніцы, 13 жал. штурмачкоў, 33 мупікеты, 270 фунтаў пораху, 1,5 тыс. муйікетных, 230 гарматных і гакаўнічных куль, гра наты, волава, муінкетны кнот і інш. Захоўваліся болып за 150 бочак зерня (пшаніца, жыта, ячмень, га рох, грэчка), мёд, соль, патаіп. У 1679 у замку пастянна знаходзіўся невял. гарнізон: «жаўнеры — 24 чалавекі, 1 афіцэр, 1 барабаншчык, драгунаў — 14 радавых, 1 харунжы, 1 барабаншчык». Гэта новая з’ява ў прынцыпах абароны К. з. была выклікана яго стратэг. значэннем. У 1690 гетман ВКЛ Казімір Сапега адзначаў, што замак быў пастаўле ны «як ад Масквы, так і ад казакоў каля ўвахода ў дзяржаву». У рус.польскую вайну 1654—67 у чэрве ні — верасні 1654 К. з. асадзіла рус. войска ваявод Шарамецева і Шчар батага. Рускі ертаульны полк не змог прамымі штурмамі авалодаць замкам. ГІастаянная бамбардзіроўка К. з. з марцір 5-пудовымі і болыпымі ядрамі прывяла да вял. разбурэнняў і пажараў, якія тым не менш тушыліся. Агульная ваен. сітуацыя восенню 1654 складвалася яўна не на карысць войск ВКЛ, што паўплывала на знясілены гарні зон замка, і ён мусіў здацца. Хоць у канцы 17 ст. К. з. удалося цалкам аднавіць, сляды вайны яшчэ адчуваліся доўга. Паводле інвентароў за 1709 і 1729, у Паўн. вайну 1700—21 замак быў канчаткова раз бураны. Адрадзіўся ён толькі перад 1744, калі змог вытрымаць штурмы паўстанцаў В. Вашчылы. У 1778 рус. ваенныя тапографы, якія здымалі план Крычава, зафіксавалі замак з частаколам на вяршыні вала і амаль засыпаны роў. Пасля 1780 х г. К. з. страціў сваё ваен. значэнне. Гл. таксама арт. Крычаўскія гарадскія ўмацаванні.
Літ.: 231, 314, 707, 708, 812, 1194. М. А. Ткачоў.
КРЫЧАЎСКІ КРАЯЗНАЎЧЫ МУ ЗЁЙ. Адкрыты ў 1961 у г. Крычаў. Пл. экспазіц. залаў 298 м2, каля 14 тыс. экспанатаў асн. фонду (1991), у т. л. 350 археал. знаходак: косці маманта, каменныя свідрава ныя і дзяржанневыя сякеры, камен ны таўкач, скроневыя кольцы, шкляныя пазалочаныя пацеркі, шыферныя прасліцы, арабскі дырхем з курганнага могільніка радзімічаў каля в. Бацвінаўка. У ліку знаходак пры раскопках на крычаўскім гарадзішчы Гарадзец і гарадзішчы Замкавая гара: шкляныя пацеркі, бранзалеты, ганчарны посуд, вял. асартымент кафлі, нажы, ключы і дэталі замкоў
Крэва. Руіны Крэўскага замка. Выгляд з Юравай гары.
10—17 ст. і інш. У нумізмат. калекцыі больш за 2500 сярэбраных і медных манет 17 — 20 ст. Рус. дзяржавы, ВКЛ, Рэчы Паспалітай і інш. КРЫЧАЎСКІЯ ГАРАДСКІЯ ЎМАЦАВАННІ. Існавалі ў 14— 18 ст. у сярэдневяковым г. Крычаў. Пасля пераносу ў канцы 11 — пач. 12 ст. ўмацаванага цэнтра з гарадзішча Гарадзец на Замкавую га ру ўмацаванні гарадзішча выка рыстоўваліся жыхарамі паселішча да 14 ст. 3 узнікненнем на Спаскай гары новага гандлёва-рамеснага паселішча, т. зв. «Зубялышынскага пасада», вакол яго быў створаны самастойны пояс абароны, які ўключаў вал і драўляныя збудаванні. 3 У пасад засцерагалі воды і высокі правы бераг р. Сож, з ПдЗ — забалочаны роў і ручай. Пазней на ручаі была зроблена запруда з вял. ставам і млыном. Пра дакладную колькасць брам меркаваць цяжка, хоць з пісьмовых крыніц вядома «брама Зубялышынская», якая слу жыла выхадам з пасада на плаціну і да Крычаўскага замка. 3 паўд. боку стаяла, відаць, яшчэ адна брама, што адчыняла шлях на Прапойск і Магілёў. Каля 16 ст. «Зубялышынскі пасад» перамясціўся за забалочаны роў, заняўшы паўд.-зах. частку плато перад замкам. Тут ад бываўся далейшы рост тэрыторыі сярэдневяковага Крычава. У 16 ст.
гэта частка горада была абнесена земляным валам і драўлянымі сцена мі. 3 Пн да яго прымыкалі крутыя схілы прыроднага яра і млынавы стаў на р. Крычаўка. Уезд і выезд з горада быў нраз Мсціслаўскую і Магілёўскую брамы.
У студзені — сакавіку і снежні 1633 Крычаў тройчы асаджала войска дан скіх казакоў С. Пірага, Балаша, Б. На гога, Яраслаўца Малога, рус. ваяводы I. Тарбеева. У студз. 1633 атрады ваяводы Нагога «воевалв мствславскне н крнчевскне места, н полону взялн польсквх н лнтовскнх людей с жёнамв н
с детьмн с 3000 человек». У снеж. 1633 К. г. ў. аблогі не вытрымалі. Ваявода Тарбееў паведамляў цару, што «с рат нымн людьмн в Крнчеве болыпой острог взялн н многвх польскнх н лвтовсквх людей побнлв н острог выжглн в к мень нюму (замку) прнступалн многажды». Але замак выстаяў. He здолелі авало даць адноўленымі К. г. ў. і замкам у 1648 і 1651 паўстанцы сяляне і ўкр. ка закі, якія потым былі разбіты па даспеўшымі атрадамі шляхты Мсціслаўскага і Аршанскага паветаў. У час рус. польскай вайны 1654—67 К. г. ў. былі поўнасцю разбураны, аднак пазней адноўлены і ўпамінаюцца ў дакументах вад назвай «астрог». Пра яго наяўнасць ускосна сведчаць і назвы вуліц: «Астрогавая», «Затынская», «слабада Затын». Адсутнасць у гіст. крыніцах 18 ст. звестак пра К. г. ў. дае падставу меркаваць, што пасля Паўн. вайны 170021 умацаванні не адрадзі ліся. Інвентары гэтага часу апісваюць Крычаў спустошаным, разрабаваным і абязлюдзелым, у якім пустых дамоў было больш, чым жылых. У ся рэдзіне 18 ст. горад адбудаваны і пасту пова перасягнуў межы 16—17 ст. і ста рую лінію К. г. у. Узнікла новая вуліца «Юр'еўская Перакоп, названая таму, іпто ў час даўняй вайны там быў закладзены шанец». Адрадзілася жыццё на гарадзішчы «Гарадзец». Горад паступова перасягнуў Крычаўку і сфарміраваў 3 новыя раёны: Падгарадзішча, Загарадзішча і Гарадзішча. Пра апош няе ў дакуменце за 1747 сказана: «Гарадзішча старое на гары высокай, поўцыркуля якой змыла рэчка Крычаў ка. Калісьці замак стаяў тут». Сляды К. г. у. зніклі.
Літ.: 231, 314, 707, 708, 812, 1194. , М. А. Ткачоў.
КРЭВА, вёска, цэнтр сельсавета Смаргонскага р-на. За 21 км ад Смаргоні, на шашы Мінск — Вільнюс. Паходжанне назвы К. не высветлена. Найбольш пераканаўчай з’яўляецца версія М. I. Ермаловіча, заснаваная на сугучнасці назвы вёскі з назваю племяннога саюза крывічоў (крэвічаў), што звязваецца з каланізацыяй крывічамі гэтых тэрыторый. Аднак нельга пакі даць па-за ўвагай і яе сувязь з тэрмінам «крэва-крывайтэ», якім пазначаўся вярхоўны літоўскі жрэцвяшчун. Упершыню К. згадваецца ў нямецкіх хроніках 13 ст. як сталіца Нальшчанскай .зямлі — раннедзяр жаўнага ўтварэння балцкага племя нальшаў. Верагодна, у 12—13 ст. на крэўскім гарадзішчы знаходзілася ўмацаваная рэзідэнцыя нальшчан скіх князёў — драўляны замак. Гарадзішча мае авальную форму па мерам 40x20 м, выш. 20 м. Умацавана землянымі валамі выш. да 5 м. Абследавалі ў канцы 19 ст. Ф. В. Пакроўскі, у 1974 —Г. В. Штыхаў.
У 1884 і 1885 у К. знойдзены манетныя скарбы. Скарб 1884 складаўся з 84 білонных солідаў Рэчы Паспалітай і Шведскай Прыбалтыкі, схаваны ў 1650. У скарбе 1885 таксама прадстаўлены манеты Рэчы
каторых месцах выяўлены сляды каменнай брукоўкі.
У 1258 К. зведала напад татарамангольскіх войск хана Бурундая і валынскага кн. Васількі Раманавіча. У міжусобнай барацьбе паміж Літвой і Жэмайціяй у 1260-х г. Нальшчаны падтрымалі Жэмайцію. У 1263 налыв чанскі кн. Доўмант забіў вял. кн. ВКЛ Міндоўга, пасля чаго навагрудскі кн. Войшалк заваяваў Нальшчаны і ўклю чыў К. ў склад ВКЛ. 3 14 ст. мястэчка К. развівалася ў непасрэднай сувязі з Крэўскім замкам, побач з якім і фарміравалася цэнтр. плошча. Будаўніцтву мураванага замка спрыялі асаблівасці мясцовасці. Наваколлі К. былі бязлеснымі, але густа ўсеяныя камянямі. Пэў ную ролю ў агульным абарончым ком
Крэва. Руіны Крэўскага замка. Гравюра Н. Орды. 19 ст.
дэманстратыўна закладзены на рэштках язычаскага капішча, куды прыходзілі аддаваць даніну павагі Перуну мясцовыя крывічы і літоўцы. Пошук месцазнаходжання капішча і касцёла 14 ст. трэба лічыць перспектыўнай мэтай. Магчыма, гэта было ўзвышша, дзе ў 20 ст. знаходзіўся касцёл (зараз буды нак бальніцы).
Пасля таго, як Ягайла стаў польскім каралём (1386), ён перадаў К. свайму брату Аляксандру Вігунду. У 1391 Аляксандр-Вігунд быў атручаны, a Крэўскі ўдзел ліквідаваны. Паводле адм. тэрытарыяльнага падзелу К. ўва ходзіла ў склад Ашмянскага пав. Віленскага ваяводства. Але на працягу стагоддзяў К. заставалася ў пэўнай ступені сімвалам дзяржаўнасці і месцам ба-
Крэйцар трайны. Германская « С Рэйнгард, 1616; 2. СольмоЛіхтэнштэйн
Паспалітай. У 1985 A. К. Краўцэвіч заклаў 5 шурфаў у раёне гал. плошчы б. мястэчка. Культурны пласт 1—2 м. 3 археал. матэрыялаў пераважаюць бытавы посуд (непаліваны мораны і шкляны), кафля (гаршковая з квадратным вусцем і пласціністая). Найб. ранняя знаходка — фрагмент гаршка 14 ст. з кропкавым і лінейным арнаментам. Сярод пласціністай кафлі вылучаецца тэракотавая 2-й пал. 16—17 ст. з рэнесансным арнаментам — вазы з кветкамі. Сярод кафлі з зялёнай палівай выклікаюць цікавасць экземпляры 2-й пал. 17 ст. з дывановым арнаментам («сонца»). Параўнальны аналіз матэрыялаў мястэчка і замка сведчыць пра агульнае паходжанне бытавых рэчаў (за выключэннем элітарных вырабаў). У не-
вяшчэнная Рымская імперыя (графства), Эрнст, 1613; Рэч Паспал
плексе выконвала і Юрава гара, што знаходзіцца на У ад замка і з’яўляецца дамінантай наваколляў. Магчыма, гэта гара была звязана з язычніцкімі вера ваннямі, пра што сведчыць і яе назва.
У 14—20 ст. К. вядома і як цэнтр ганчарнага промыслу (гл. Крэўская ке раміка). У 1338 мястэчка разам з зам кам вял. кн. ВКЛ Гедымін перадаў свайму сыну Альгерду (з 1345 вял. князь).Верагодна, да гэтага часу адно сіцца і пасяленне ў К. татар. Потым па спадчыне яно належала сыну Альгерда кн. віцебскаму Ягайлу. Ягайла актыўна скарыстоўваў свой крэўскі ўдзел для барацьбы за велікакняжацкі пасад. Менавіта ў К. знаходзіліся ў зняволенні ў 1382 яго праціўнікі — вял. князі ВКЛ Кейстут і Вітаўт, але апошняму пашанцавала выратавацца, а Кейстут быў забіты. Тут прымалі польскіх паслоў і была падпісана Крэўская унія 1385. У 1387 па загаду Ягайлы ў К. заснаваны адзін з першых у ВКЛ касцёл, які быў
КНІГІ ОНЛАЙН
