Архітэктура Беларусі
У 4 т. Т. 3, кн. 2.
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 549с.
Мінск 2007
На мяжы XIX - пачатку XX ст. у Белый існуе некалькі авангардных творчых саюзаў: трупа «Сва-боднае мастацтва», саюз «XX» і інш. Творчыя саюзы вылучаліся крайнім ухілам у бок абстракцыі, фармалі-зацыі рэалістычных рыс і з энтузіяз-мам выступалі супраць класічных
20. Купал будынка «Сэцэсіёна».
Архітэктар Ё. Ольбрых. 898-1899 гг. Вена
традыцый. Адкрыцці навукова-тэх-нічнай рэвалюцыі, новыя формы жывых арганізмаў і неарганічных структур натхнялі мастакоў. Да гэ-тага трэба далучыць шырокую моду на экзатычныя творы мастацтва за-морскіх краін.
I тым не менш, В. Орце не заўсё-ды ўдаецца пераадолець арганіч-насць тэктонікі класіцызму. Асаб-няк Цісэнь у Бруселі (1892-1893 гг.) у будове фасада захоўвае характэр-ны класічны гарызантальны і верты-кальны падзел, такія дэталі, як кар-нізы. А вось інтэр’ер цалкам адпавя-дае новаму стылю: цэласная пра-стора з верхнім святлом, нізкія пераборкі, тонкія, пластычныя лі-ніі, якія згадваюць формы падвод-ных раслін, мікраарганізмаў. Метал і шкло,нейтральная фактура аздаб-лення падлогі і сцен, лёгкая, геамет-рычная мэбля, дэкаратыўныя краты робяць прастору празрыстай і сва-боднай. Залітыя святлом інтэр’еры В. Орты, напоўненыя лёгкімі, вы-
37
Увоазіны
21. Біржа. Архітэктар X. П. Берлагэ. 1897-1909 гг. Амстэрдам
танчанымі лініямі, выглядалі шы-коўна.
У суседніх Нідэрландах, нягле-дзячы на бурнае прамысловае раз-віццё і шырокія інвестыцыі ў бу-даўніцтва банкаўскага капіталу, у архітэктуры пераважалі кансерва-тыўныя тэндэнцыі. Нацыянальны варыянт стылізацыі пад готыку -старагаландскі стыль, вызначаў аб-лічча як прыватных ферм, так і до-каў, і даходных дамоў, і масавага, калідорнага тыпу жылля для рабочих. Пад готыку афармляліся парталы мастоў і чыгуначныя вак-залы. Мадэрн у Галандыі асацыі-руецца ў асноўным з творчасцю X. П. Берлагэ. Пабудаваная ім біржа ў Амстэрдаме (1897-1909 гг.) уяўляе сінтэз неадназначных архітэктур-ных тэндэнцый. План комплексу біржы - у цэлым рэгулярны, класіч-ны (сукупнасць замкнутых прастор
правільнай формы). Архітэктура, аб’ёмна-прасторавая будова - пе-раважна гатычныя (з прысутнасцю асобных элементаў галандскага рэ-несансу). Элементы «новага» стылю бачны ў вітражах, зашкнёных схілах дахаў над заламі. Найбольш віда-вочны «новы» стыль у інтэр’ерах, залітых верхнім святлом. Але і тут ажурныя металічныя канструкцыі спалучаны з гатычна-рэнесанснымі лоджыямі, галерэямі.
Пазначаныя тэндэнцыі ў архі-тэктуры канца XIX - пачатку XX ст. былі характэрны і для Скандынаў-скіх краін. Гатычна-рэнесансныя сты-лізацыі тут атрымалі абагульненне ў так званым «стылі вікінг» (буды-нак Паўночнага музея ў Стакголь-ме, арх. I. Класан, 1897-1907 гг.; ратуша ў Капенгагене, арх. М. Нюроп, 1892-1908 гг.; будынак тэлеграфнай кампаніі ў Гельсінфорсе, арх. Л. Сонк, 1905 г. і інш.). Гатычнае стылізатар-ства скандынаўскіх краін вызнача-лася эмацыянальнасцю і падкрэсле-най архаічнасцю (муроўка з каменных блокаў, суровыя формы, цяжкі, масіўны дэкор). Будынак ратушы ў Стакгольме (арх. Р. Эстберг, 1911-1923 гг.) зусім не адлюстроўвае воб-раз будынку гарадскога самакіра-вання. Аскетычная суровая вежа самотна стаіць над водамі канала, а будынак з прасторным унутраным дваром і рэнесанснымі галерэямі згадвае сярэднявечны замак.
Эмацыянальныя, рамантычныя праявы аказалі ўплыў і на аблічча архітэктуры «новага» стылю Фін-ляндыі. Нацыянальны каларыт фін-скага мадэрна («Вітрэску») грунту-ецца на традыцыях народнага дой-лідства. Архітэктары Эліэл Саарынен,
38
Аа архітэктуры выбару да новай архітэктуры
22. Чыгуначны вакзал. Архітэктары Э. Саарынен, Г. Гевеліус, А. Лінгрэн. 1905-1914 гг. Хельсінкі
Г. Гевеліус і А. Лінгрэн збудавалі экзатычны павільён на Сусветнай выстаўцы ў Парыжы 1900 г. Ён вы-глядаў як традыцыйная сядзіба з элементам! абароннай архітэктуры.
Эліэл Саарынен і яго сябры пра-явілі яркія наватарскія здольнасці, цалкам адышлі ад гістарычных цы-тат і даказалі, што «новы» стыль можа мець уласныя формы. Прык-лад - будынак чыгуначнага вакзала ў Хельсінках (1905-1914 гг.). Тупі-ковы вакзал мае П-падобны блок бу-дынкаў. Галоўны фасад - арка-шматграннік з вітражом, фланкіра-ваная пілонамі. Манументальныя парныя фігуры, якія трымаюць ліх-тары, звернуты ў бок плошчы. Зной-дзена новая арганічная суаднос-насць манументальнай скульптуры
і архітэктуры. Арыгінальна і стылі-заваная фактура, што імітуе дра-піроўку з матывамі народнага ткац-тва. Формы строгія і манументальныя, вертыкальныя нішы вокнаў задаюць рытм і метрычнасць. Га-дзіннікавая вежа падхоплівае дына-мічны такт манументальных форм. У збудаванні ўдала раскрыты эстэ-тычныя якасці граніта. Аб’ёмы нібы адліты, тонкія гарызантальныя лініі нюансны, кампазіцыя ў цэлым гар-манічная, звязаная адзіным сілуэт-ным штрыхам. Скульптурнасць аб’-ёмаў - адметная рыса творчай манеры Э. Саарынена.
Стылі «вікінг» і «Вітрэску» -своеасаблівыя праявы архітэктуры мадэрна Скандынавіі з яркім нацыя-нальным каларытам. Абодвум на-
39
Уводзіны
прамкам характэрны манументаль-насць, выразнасць буйных форм, насычанасць фактуры і танальнасці (шэры, чырвоны граніт, бетон). Дэ-каратыўныя матывы адсутнічаюць, што зусім не зніжае адчування экс-прэсіі. Пластычная трактоўка буйных форм знойдзе пазней, у новай архітэктуры далейшае развіццё як у краінах Еўропы, так і ў ЗША.
«Новы» стыль у Італіі, вядомы пад назвай «Ліберці», па сваёй пры-родзе аналагічны Ар-Нуво, Фларэалю і Венскаму сэцэсіёну. Карані яго -у арнаментальных, фларыстычных кампазіцыях дэкаратыўна-прыклад-нога мастацтва. «Ліберці» вызнача-лася як стылёвая манера ў архітэк-туры на фоне працэсаў станаўлення «новага» мастацтва, мастацтва бу-дучыні ў культуры краіны. У аван-градзе працэсу стаялі актрыса Элеанора Дузе і драматург Габрыэлін Д’а-нунцыа, пісьменнік Джорджа Верга. У выяўленчым мастацтве і архітэк-туры «новы» стыль праявіўся як экспрэсіўная манера, сродак выраз-насці. Пры такой сітуацыі нельга было разлічваць на з’яўленне маш-табных збудаванняў. Не дзіўна, што адзін з яркіх прадстаўнікоў «Лібер-ці» Эрнэста Базіле (1867-1917) быў вучоным, мастаком і майстрам ма-люнка. Райманда Д’Арнана (1857-1932) шырока выкарыстаў вытвор-ныя ад фларыстычных формы ў вы-ставачных павільёнах.
«Ліберці» не стала стабільным мастацкім напрамкам на шляху пе-раходу архітэктуры краіны ад сты-лізатарства да функцыяналізму. Новый матэрыялы (сталь, шкло, бетон) не асацыіраваліся з легкадумнымі футурыстычнымі формамі. У гра-мадскай свядомасці дом, збудаванне
па-ранейшаму ўяўляліся як капі-тальная, трывалая пабудова. Футу-рыстычныя ідэі ў архітэктуры ў боль-шасці сваёй застануцца ў выглядзе праектаў і малюнкаў. Аднак у іх і сёння бачны актуальный прастора-выя і кампазіцыйныя рашэнні, тэх-налагічныя і індустрыяльныя, мас-тацкая выразнасць якіх стала зра-зумелай амаль праз стагоддзе.
Мадэрн у Іспаніі фарміраваўся ва ўмовах спецыфічнай нацыяналь-най культуры, традыцыйна меней звязанай з культурамі суседніх краін кантыненту, а болей - з экза-тычнымі культурамі заморскіх ка-лоній, а раней - арабский культурай. Адметная сваёй рэгіянальнай раз-настайнасцю архітэктура краіны вызначалася традыцыйнай повяззю з прыродай (двор-паціа), дэкорам як галоўным сродкам выразнасці. Ака-мянелыя фларыстычныя кампазі-цыі і скульптура перапаўнялі архі-тэктуру, пераўтвараючы апошнюю ў скульптурны, пластычны твор. Так было і ў эпоху Рэнесансу, і ў эпоху барока. Элементы маўрытанскага дойлідства надавалі палацам экс-прэсію і ў эпоху класіцызму.
У канцы XIX ст., ва ўмовах бур-нага росту гарадоў, апошнія, чыя структура складвалася вякамі, ака-заліся няздольнымі для дынамічна-га росту. Мадэрнісцкая канцэпцыя А. Сорыа-і-Мата лінейнага горада (кварталы ўздоўж дарог, што злуча-юць гарады) - унікальная ў гісторыі горадабудаўніцтва. Эксперымент, часткова рэалізаваны ў прадмесці Мадрыда, меў паслядоўнікаў тэорыі лінейнага горада. Такая ідэя для аг-рарнай краіны была небеспадстаў-най: паабапал дарог-кварталаў прас-ціраліся палі і фермерскія гаспадаркі.
40
Ад архітэктуры выбару да новай архітэктуры
23. Дом Міла. Архітэктар А. Гаўдзі. 1905-1910 гг. Барселона
У архітэктуры будынкаў у тэты час фарміруецца новы стыль - «ма-дэрнізмо». Адной з адметных яго рыс з’яўлялася імкненне інтэрпрэта-ваць збудаванне як твор прыроды, выявіць новыя сувязі прыроды
з інтэр’ерам і экстэр’ерам. Лоджыі і галерэі ўздымаліся ярусамі, каскады тэрас рабілі будынкі падобнымі на тару, пячоры, грот. Пластычныя самі па сабе формы ўпрыгожваліся гірляндамі расліннай ляпніны.
Буйнейшым прадстаўніком но-вага стылю ў Іспаніі быў Антоніо Гаўдзі (1852-1926). Спадчынны му-ляр, ён выдатна разумеў разнастай-насць форм прыроднага каменя. Скончыўшы Вышэйшую тэхнічную архітэктурную школу ў Барселоне, ён прысвяціў гораду асноўныя свае творы. Гаўдзі ў поўную сілу выявіў пластычныя якасці бетону. У параў-нанні з Э. Саарыненам ён выйшаў у вытворчых пошуках за межы архі-тэктанічнасці і імкнуўся ўвасобіць у архітэктуры непрадбачанасць і шматграннасць прыродных форм. Стракатая каляровая аздоба з маё-лікі, мазаіка давершылі ўвасоблены ў архітэктуры гімн прыродзе. Дом Міла (Барселона, 1905-1910 гг.) нібы імітуе тварэнне ландшафту. Уваход
41
Уводзіны
24. Палац Гуэль. Архітэктар А. Гаўдзі. 1903-1908 гг. Барселона
згадвае фантастычныя дрэвы, а ін-тэр’еры - гроты на тонкіх парабаліч-ных арках.
Трэба адзначыць, што ідэаліза-цыя прыродных форм і прасторавай свабоды - спадчынная якасць архі-тэктуры іспанскага барока, у XIX ст. з’яўлялася водгукам, матывам эк-лектызму. Складаныя барочныя кам-пазіцыі і пластычныя іспана-маўры-танскія дэкаратыўныя формы XV ст. выкарыстоўваліся ў XIX ст. архі-тэктарамі Іспаніі. У такіх умовах увасабленне прыродных форм з’яў-лялася лагічным працягам трады-цый. Даўняя традыцыя двара-паціа, дзе жыллё і прырода (інтэр’ер, га-лерэі, двор) цесна сумяшчаліся, не-чакана набыла новыя магчымасці ўвасаблення. Сядзіба і парк мецэна-
та Кандэ дэ Гуэль (Барселона, 1903-1908 гг.) якраз вырашае даўнія тра-дыцыі ў новым матэрыяле і машта-бе. Палац, звернуты да двара гале-рэямі з парабалічных арак, парк з каскадамі тэрас, складанымі малым! формамі, стракатая каляровая маёліка стваралі ілюзорную прасто-равую кампазіцыю. Аркі з нахіле-нымі, вітымі апорамі, галерэі, нібы цяністыя гроты, стваралі фантас-тычнае асяроддзе. Гэта быў нечака-на новы, уласцівы тэмпераментнаму іспанскаму характару дух фіесты. Пры гэтым відавочныя арабскія, гатычныя і барочныя матывы ра-біліся непрыкметнымі.
КНІГІ ОНЛАЙН
