Біблія як феномен культуры і літаратуры
Частка I. Духоўны i мастацкі свет Торы: Кніга Быцця
Галіна Сініла
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 451с.
Мінск 2003
1 ІЦедровнцкнй Д. В. Введенне в Ветхнй Завет: В 8 т. Т. 1. Кнмга Бытня. С. 50.
[цела] Чалавека, жанчыну...»1 Такім чынам, можна зразумець, што Бог вылучае жаночую «частку», жаночую «па*лавіну» з андрагіннага Адама (нездарма муж і жонка часта кажуць адзін пра другога: «мая палавіна»), «I сказаў чалавек: вось, гэта костка ад касцей маіх і плоць ад плоці маёй; яна будзе звацца жонкаю, бо ўзятая ад мужа» (Быц 2:23). У арыгінале глыбінная сувязь — не толькі фізічная, але і духоўная — мужа і жонкі падкрэсленая тым, што гэтыя словы на іўрыце аднаго кораня: іш — іша.
Задумваючы падзяленне мужчынскага і жаночага пачаткаў, Гасподзь вымаўляе дзіўныя словы: «...зраблю яму эзэр кенэгдд», літаральна — «памочніка супраць яго», ці «памочніка-праціўніка». Само гэтае вызначэнне ўтрымлівае ў сабе дыялектычную супярэчнасць, якая мае на ўвазе адзінства. Гэта цудоўна выказалі ўжо найстаражытнейшыя каментатары тэксту. Так, у талмудычным трактаце «Йевамот» запісана: «Сказаў рабі Эліэзэр: “Што [значыць] сказанае: ‘зраблю яму памочніка супраць яго’? Будзе ён годны — памочнік, не будзе ён годны — праціўнік”»2. Сучасная каментатарка і даследчыца, прафесар Нехама Лейбовіч працягвае гэтую думку: «Толькі калі яны “годныя”, калі яны абодва робяць дабро і чыстыя перад Богам, дзве процілегласці злучаюцца і прыляпляюцца адзін да аднаго, і ствараецца гармонія»3. Так, мужчына і жанчына — у пэўным сэнсе дзве процілегласці, што не могуць існаваць адна без другой, яны не могуць спасцігнуць сябе адна без другой і могуць ствараць гармонію, калі адчуваюць у сваім жыцці прысутнасць Трэцяга — Бога. Згодна са старажытнымі тлумачэннямі, Бог прысутнічае ў сапраўднай сям’і, якая жыве паводле законаў Божых. Запаведдзю, што ўсталёўвае шлюб і сям’ю як найважнейшыя ўстановы чалавечага жыцця, завяршаецца аповед пра стварэнне мужчыны і жанчыны і чалавека наогул: «Таму пакіне чалавек баць-
1 Пятнкннжне Монсеево, ялн Тора: Нвр. текст с рус. перев. н комментаряем, основанным на классяч. толкованнях / Под обш. ред. проф. Г. Брановера: В 5 т. М.; Нерусалям: Шамнр, 1991—1996. Т. 1. Брейшят. С. 51.
2 Цыт. па: Лейбовнч Н. Новые ясследовання Кннгн Брейшнт в свете класснческнх комментарнев. Мерусалнм: Амана, 1997. С. 21.
3 Тамсама.
ку свайго і прылепіцца да жонкі сваёй, і стануць адной плоццю» (Быц 2:24). Дакладней, тут адразу дзве запаведзі: аб неабходнасці шлюбу і сям’і, а таксама аб нараджэнні дзяцей. Сапраўды, толькі ў дзіцяці двое, што пакахалі адзін аднаго, стануць сапраўды адной плоццю. Дзівосна, што стасункі ў сям’і, паміж мужам і жонкай, Біблія вызначае як «прыляпленне» — таксама, як і стасункі паміж Богам і чалавекам, бо не аднойчы чытаем мы гэты палкі заклік да душы чалавечай: прыляпляцца да Бога, хадзіць шляхамі Яго...
Такім чынам, у двух аповедах пра стварэнне чалавека сцісла і разам з тым глыбока прадстаўленыя найважнейшыя сэнсы чалавечага быцця. Перад намі паўстае Ддам як род чалавечы і Адам як асоба, чалавек «фізічны» і чалавек «метафізічны», чалавек самадастатковы і чалавек, які, адчуўшы неверагодную самоту, парываецца да другога чалавека, ірвецца да ведаў пра свет і самога сябе... Здаецца, усё зроблена было Усявышнім для сусветнай і чалавечай гармоніі: «1 былі абодва голыя, Адам і жонка яго, і не саромеліся» (Быц 2:25). Як разумець гэтую адсутнасць сораму? Вядома, адсутнасцю граху. У тэксце, на першы погляд такім простым, ізноў ёсць таямніца: арўм — «голы» — мае агульны корань з дзеясловам арам — «прасякаць», «пранікаць», «быць праніклівым». Такім чынам, арум можна зразумець як «праніклівы», «мудры», а яшчэ — «бачны наскрозь», «адкрыты для Бога». Сапраўды, першыя людзі былі адкрытыя перад Богам наскрозь, нічога не хавалі ад Яго. Аднак хутка, вельмі хутка, зрабіўшы пэўны крок, яны пачнуць хавацца... Пакінем іх пакуль што ў іх радаснай і шчаслівай гармоніі.
ПРЫПАВЕСЦЬ ПРА ГРЭХАПАДЗЕННЕ, АБО ПЕРШЫ ДОСВЕД ДАБРА I ЗЛА
Ухіляйся ад зла, рабі дабро, I будзеш жыць вечна...
(Пс 37/36, 27)
Бог даў усё першым людзям для гармоніі, адгукнуўшыся на тугу Першачалавека, на яго самоту, яго прагу Другога і даўшы яму магчымасць спасціжэння самога сябе і гэтага Другога, каб не быць самотным, каб узнік дыялог паміж Я і Другім, бо толькі ў ім чалавек пачынае жыць духоўным жыццём і ствараць, але пры адной умове: калі гэты дыялог вядзецца ў прысутнасці Трэцяга — Вечнага Ты, Бога (мы скарысталі тэрміналогію Марціна Бубера і Франца Розэнцвейга). Першыя людзі ў Эдэме... Яны аголеныя і не ведаюць сораму, і гэта значыць на сімвалічнай мове Пісання, што душы гэтых людзей цалкам адкрытыя перад вачыма Божымі: яны не думаюць захінацца ці хавацца ад Бога, яны абсалютна чыстыя і празрыстыя, яны не ведаюць, што такое зло, тым больш — свядомае зло, яны незнаёмыя з паняццем «грэх». Але хутка, вельмі хутка, сітуацыя зменіцца, і людзі захочуць схавацца ад Твару Божага, і зазнаюць сорам, і зробяць сабе прымітыўную «вопратку» — апярэзванні (павязкі на сцёгнах) з лісцяў, нібыта так можна схаваць ад Бога «цьмяныя» бакі сваёй душы... Чаму гэта адбываецца? Ці з’яўляецца гэта непазбежнасцю для чалавека? Які сэнс нясе ў сабе слынная прыпавесць пра грэхападзенне, як даўно яна называецца ў еўрапейскай культурнай традыцыі, — прыпавесць, распавяданая ў трэцім раздзеле Кнігі Быцця?
Кніга Быцця, што ў арыгінале, як гэта ўжо ўзгадвалася раней, мае назву Кніга У-Пачатку, прадстаўляе нам найгалоўнейшыя парадыгмы духоўнага і гістарычнага досведу чалавека, найважнейшыя першапачаткі быцця. I адзін з такіх пачаткаў — пачатак досведу дабра і зла, а разам з ім — пачатак гісторыі чалавецтва як супрацьстаяння
дабра і зла, і перадусім — у душы чалавека. Разам з тым гэта пачатак спасціжэння свету і самога сябе, пачатак, без якога чалавек не стаў бы Асобай у поўным сэнсе гэтага слова, Чалавекам з трагічным і высокім лёсам, адзінай у свеце, акрамя Бога, істотай, што ўсведамляе свабоду свайго выбару, свабоду волі.
Як адзначалася, яшчэ ў другім аповедзе пра стварэнне чалавека (у другім раздзеле Кнігі Быцця) гаворыцца, што ў Эдэме, Садзе Асалоды, які насадзіў Бог для свайго найвышэйшага стварэння, Ён вырасціў два таямнічыя дрэвы — Эц га-Хайім (Дрэва Жыцця) і Эц га-Даат тов вэ-ра (Дрэва Пазнання дабра і зла). Зразумела, што гэтыя дрэвы — складаныя сімвалы, іх не трэба ўспрымаць толькі канкрэтна, але з самых першых крокаў старажытнай іудзейскай каментатарскай традыцыі, як і з тых часоў, калі Біблія стала паступова разам з хрысціянствам распаўсюджвацца па свеце, людзі спрабавалі ўявіць іх сабе ў абліччы таго ці іншага дрэва — смакоўніцы, гранатніку, вінаграднай лазы, яблыні, нават нейкай велічэзнай пшаніцы, як фантастычнае дрэва з дзівоснымі пладамі і г. д. Але ўсё ж выявы таямнічага Дрэва Пазнання, як і не менш таямнічага Дрэва Жыцця, паўстаюць большай часткай алегарычнымі і сімвалічнымі ў еўрапейскім мастацтве розных эпохаў. Больш таго, яны аб’ядноўваюцца ў адзінае Дрэва жыцця і смерці, як на мініяцюры Бертальда Фуртмайра ў малітоўніку біскупа Зальцбургскага (Мюнхен, 1481); зліваюцца з Крыжам пакутаў Ісуса Хрыста (карціна італьянскага мастака пачатку XIV ст. Пасіна дэ Банагвіда «Хрыстос, раскрыжаваны на Дрэве Жыцця»); трансфармуюцца ў «алхімічнае» дрэва, якое адлюстроўвае працэс індывідуацыі (у тэрміналогіі Карла Густава Юнга) і ўвасабляе ініцыяцыю, смерць і адраджэнне (мініяцюра з кнігі Фамы Аквінскага «Аб алхіміі», XVI ст.); паўстаюць як Дрэва чалавечага жыцця, падвойны ствол якога то разыходзіцца, то ізноў пераплятаецца, утвараючы своеасаблівы знак вечнасці, як на гравюры англійскага мастака Джона Годарда «Дрэва чалавечага жыцця» (1649); выступаюць як два розныя дрэвы, што сімвалізуюць дзве спакусы, перад якімі стаіць чалавек, на акварэлі слыннага англійскага паэтаперадрамантыка і мастака Уільяма Блэйка «Падзенне ча-
лавека» (1807), дзе гэтыя два дрэвы злучае Ісус Хрыстос, Які выводзіць Адама і Еву ў свет досведу. Гэты шэраг прыкладаў можна было б працягваць бясконца — такую прастору дае для натхнення і фантазіі чалавека біблейны тэкст. Адметнае адно: і ў шматлікіх выявах, і ў самой Кнізе Быцця два загадкавыя дрэвы не падзяляюцца дастаткова дакладна, маюць здольнасць злівацца адно з адным. Так, у Бібліі чытаем: «I вырасціў Гасподзь Бог ... Дрэва Жыцця пасярод раю і Дрэва Пазнання дабра і зла» (Быц 2:9); «I запаведаў Гасподзь Бог чалавеку, кажучы: ад усялякага дрэва ў Садзе ты будзеш есці; // але ад Дрэва Пазнання дабра і зла, не еш ад яго; таму што ў дзень, у які ты паспытаеш ад яго, смерцю памрэш» (Быц 2:16— 17); «Толькі пладоў дрэва, якое пасярод Саду, сказаў Бог, не ешце іх...» (Быц 3:3). 3 аднаго боку, дрэвы «блытае» Ева, якой належаць апошнія словы, з другога — ёсць пэўная невыразнасць проціпастаўлення Дрэва Жыцця і Дрэва Пазнання ў самім тэксце Бібліі, і не ў апошнюю чаргу таму, што і першае, і другое ўяўляюць сабою варыяцыі адзінага архетыпу — arbor mundi (літаральна — «дрэва свету»). Дазволім сабе невялічкі культуралагічны экскурс у старажытныя культуры і міфалогіі, каб лепш зразумець тое прынцыпова новае, што прынесла з сабою Біблія і дадзенае ў ёй Адкрыццё Божае.
«Дрэва свету», або «сусветнае дрэва», «касмічнае дрэва», — адзін з найгалоўнейшых архетыпаў міфапаэтычнай свядомасці, вобраз, што ўвасабляе універсальную канцэпцыю сусвету. Ён вядомы амаль ва ўсіх культурах як у чыстым выглядзе, так і ў шматлікіх варыянтах: «дрэва жыцця», «дрэва ўрадлівасці», «дрэва цэнтру», «дрэва ўзыходжання», «нябеснае дрэва», «шаманскае дрэва», «містычнае дрэва», «дрэва пазнання», «дрэва смерці», «дрэва зла», «дрэва ніжняга свету (падземнага царства)», «дрэва сыходжання» і інш. 3 дапамогай гэтага вобраза, уключаючы такія ізафункцыянальныя яму вобразы, як «вось свету» (axis mundi), «светавы слуп», «светавая гара», «светавы чалавек» («першачалавек»), храм, калона, абеліск, трыумфальная арка, трон, лесвіца, крыж і інш., міфапаэтычная свядомасць ад эпохі бронзы да сучаснасці выяўляе агульныя бінарныя сэнсавыя супрацьпастаўленні, апісвае асноўныя парамет-
ры свету, вызначае агульную структуру розных міфалагічных сістэмаў. Касмаганічныя міфы розных народаў апісваюць станаўленне свету як працэс ператварэння аморфнага бяззнакавага хаосу ў знакава арганізаваны космас — праз увядзенне асноўных бінарных апазіцыяў (неба — зямля, верх — ніз, святло — змрок і г. д.). Пры гэтым касмічным апірышчам свету і становіцца сусветнае дрэва ці яго варыянты. Сусветнае дрэва з’яўляецца свайго кшталту воссю, што звязвае тры асноўныя ярусы свету: падзем’е, зямля, неба. Такую функцыю выконвае, напрыклад, у скандынаўскай міфалогіі ясень Ігдрасіль, а ў славянскіх казках — боб ці гарох, якія вырастаюць да самага неба. Часта гэтае дрэва мае інвертаваную (перагорнутую) структуру, і тады яно «расце» каранямі ўверх. Напрыклад, у індыйскай «Атхарва-ведзе»: «3 неба корань цягнецца ўніз, з зямлі ён цягнецца ўверх»; у індыйскай «Катха-ўпанішадзе»: «Наверсе корань, унізе — галлё, гэта — адвечная смакоўніца»; у рускай замове: «На море на Океане, на острове на Кургане стонт белая береза, вннз ветвямн, вверх корнямн»; у гэтым шэрагу — шаманскае дрэва ніжняга свету ў эвенкійскай міфалогіі — дрэва кронаю ўніз, што натуральна ставілася ля шаманскага чума, які сімвалізаваў сярэдні свет, побач з дрэвам кронаю ўверх як сімвалам верхняга свету. Сусветнае дрэва найчасцей змяшчаецца ў асаблівай сакральнай кропцы прасторы — у цэнтры светабудовы і, паводле слоў слыннага культуролага Ул. М. Тапарова, «з’яўляецца дамінантай, якая вызначае фармальную і змястоўную арганізацыю сусветнай прасторы»1. Даследчык піша: «Асаблівая роля сусветнага дрэва для міфапаэтычнай эпохі вызначаецца, у прыватнасці, тым, што яно выступае як прамежкавае звяно паміж сусветам (макракосмам) і чалавекам (мікракосмам) і з’яўляецца месцам іх перасячэння. Вобраз сусветнага дрэва гарантаваў цэласны погляд на свет, вызначэнне чалавекам свайго месца ў сусвеце»2.
КНІГІ ОНЛАЙН
