Біблія як феномен культуры і літаратуры
Частка I. Духоўны i мастацкі свет Торы: Кніга Быцця
Галіна Сініла
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 451с.
Мінск 2003
Безумоўна, усё сказанае вышэй тычыцца і тых таямнічых дрэваў, што па волі Божай выраслі ў Эдэмскім садзе —
1 Топоров В. Н. Древо мнровое // Мнфы народов мнра: Энцнклопедня: В 2 т. М., 1991. Т. 1. С. 399.
2 Тамсама. С. 405.
дзеля чалавека і ў перасцярогу яму. I Дрэва Жыцця, і Дрэва Пазнання дабра і зла — два варыянты arbor mundi, але вельмі спецыфічныя, менавіта ў Бібліі напоўненыя асаблівым зместам. Гэта вобразы, кардынальна пераасэнсаваныя ў рэчышчы Адзінабожжа, у рэчышчы найвышэйшага маральна-філасофскага падыходу. Цікава, што і ў тых культурах, якія заявілі пра сябе раней, чым культура біблейная, існавалі вырыянты дрэва пазнання — побач з дрэвам жыцця. Так, яны былі вядомыя ў старажытнаегіпецкай культуры. У «Кнізе мёртвых», галоўным рэлігійным помніку старажытных егіпцянаў (час стварэння і распаўсюджвання — эпоха Новага царства, прыкладна XVI—VIII стст. да н. э.), ёсць запрашэнне да нябожчыка, каб ён у выглядзе птушкі сеў на прыгожую сікамору (егіпецкую смакоўніцу — дрэва, што ўзгадваецца і ў Бібліі) з пладамі жыцця, якія ператвараюць чалавека ў бога (вядома, у бога ў яго язычніцкім разуменні). Згодна з егіпецкімі ўяўленнямі, смерць вяртае чалавека ў боскую краіну, адкуль ён быў выгнаны ў зямным жыцці; нябожчык спасцігае вялікую тайну, сваё паходжанне ад Ра, сваё зліццё з нашчадкам Ра Асірысам. У акадскай (вавілонскай) культуры таксама былі вядомыя два дрэвы — дрэва ісціны і дрэва жыцця. Мы бачым нешта роднаснае ў розных культурах, бо існуе тыпалогія чалавечай свядомасці, пэўнае адзінства чалавечага мыслення — адзінства, дадзенае нам Богам. Аднак пры ўсім тым чалавеку дадзены яшчэ адзін найвялікшы дар — свабода волі, свабода выбару шляхоў жыцця і ў тым ліку напаўнення розным сэнсам старажытных архетыпаў. Нездарма навукоўцы мяркуюць, што той варыянт дрэва пазнання, дзе само пазнанне скіраваная на адрозненне дабра і зла, «не з’яўляецца пераважна ні распаўсюджаным, ні архаічным», што ён «набывае змест маральна-ацэначнага кшталту толькі ў позняй стадыі свайго развіцця»1. Патлумачым, што маецца на ўвазе ў рэдакцыйным артыкуле славутай энцыклапедыі пад «позняй» стадыяй развіцця гэтага архетыпу. Тут гаворка ідзе менавіта пра тое ўсведамленне, што было зафіксаванае на старонках Кнігі Быцця ў яўрэйскай культуры — старажытнай,
1 Гл.: Древо познання // Мнфы народов мнра: Энцнклопедня: В 2 т. Т. 1. С. 407.
але ўсё ж такі маладой у параўнанні з вялікімі старажытнымі цывілізацыямі Блізкага Усходу (егіпецкай, шумерскай, акадскай і г. д.).
Тое прынцыпова новае, што ўбачыла біблейная свядомасць у старажытных архетыпах, — гэта магчымасць іх скіравання на этычныя веды, на маральную дасканаласць, на спасціжэнне Адзінага Бога і свету, Ім створанага. Безумоўна, Дрэва Жыцця — сімвал усяго жыцця, створанага Усявышнім так гарманічна, так дасканала, сімвал самой несмяротнасці чалавечага духу. Як можна зразумець з тэксту Кнігі Быцця, Бог, дазваляючы чалавеку есці ад усіх дрэваў, акрамя Дрэва Пазнання дабра і зла, дазваляе ў тым ліку есці і ад Дрэва Жыцця. У гэтым і заключаецца сэнс самага Першага Запавету, заключанага Богам з чалавекам, бо ўсяго такіх запаветаў у Бібліі сем — згодна з колькасцю Дзён Стварэння, улічваючы Суботу. Першы з іх і быў заключаны з Адамам. Гэты Запавет адпавядае Першаму Дню Стварэння, калі Бог адлучыў святло ад цемры. Калі мы памятаем пра гэта, то разумеем, што «святло», апрача прамога сэнсу, мае значэнне святла духоўнага, адпавядае таму стану чалавечай душы, калі яна слухаецца волі Бога, а «цемра» — гэта парушэнне Яго волі і ў рэшце рэштаў — духоўная смерць. Людзі не павінны рабіць толькі адно: есці плады з Дрэва Пазнання, але ад усіх астатніх дазволеныя плады радасці і асалоды (нагадаем: сам Ган Эдэн — Сад Асалоды, сімвал найвышэйшага шчасця, гарманічнага стану свету). Далей, зноў і зноў прапануючы людзям Свой Саюз-Запавет (Аўрааму, Майсею, усяму народу Ізраіля, Давіду, усяму чалавецтву), Бог будзе абяцаць Зямлю Запаветную, Свой клопат аб сваіх людзях, будзе патрабаваць выканання вялікай колькасці запаведзяў, каб быць годнымі Яго благаславення і любові. А тут — нічога, акрамя адной забароны, і ніякіх асобных абяцанняў. Гэта значыць толькі адно: Бог усё даў першым людзям для абсалютнага шчасця, і ўжо нікому не будзе дадзена столькі адразу — проста з прычыны велізарнай любові Бога да чалавека. Як слушна заўважае Дз. У. Шчадравіцкі, «Адам ... ужо меў несмяротнасць і райскую асалоду. Запавет з ім таму змяшчае ў сабе толькі тыя ўмовы, пры выкананні якіх чалавек зможа захаваць,
утрымаць атрыманыя благаславенні. Ад Адама патрабуецца толькі адно: паслухмянасць волі Божай»1.
Самыя першыя каментатары Святога Пісання, яўрэйскія мудрацы, ужо даўно разважалі аб тым, што еў Адам у Ган Эдэн і ў чым была яго праца, бо яму Бог наказаў апрацоўваць і захоўваць гэты Сад. I яны прыйшлі да высновы, што ежа ў Садзе мела не толькі фізічную, але перадусім і духоўную прыроду: «Ашэм (дакладней — га-Шэм-, літаральна — «гэтае Імя»; адна з найбольш распаўсюджаных замен Тэтраграматона — невымоўнага Імя Бога. — Г. С. ) дазволіў Адаму есці ад усіх пладоў Саду, бо да таго, як ён саграшыў, ежа не ўзмацняла матэрыяльную прыроду Адама, а ўзвышала яго духоўна. Таму Ашэм хацеў, каб чалавек атрымліваў нічым не абмежаваную асалоду ад усіх пладоў»2. Што тычыцца працы Ддама, то яна ніяк не магла быць ні падразаннем і падвязваннем вінаградных лозаў, ні аніякай працай на зямлі, бо дрэвы ў Садзе раслі самі сабою. Можа, патрэбна было паліваць Сад? Але сказана, што з Эдэма выходзіла рака, якая давала ваду ўсім раслінам (Быц 2:10). Дык што ж гэта была за праца? Бог запаведаў Адаму берагчы само Слова Божае, Яго Закон, Яго Тору. У самых старажытных тлумачэннях сказана, што Дрэва Жыцця сімвалізуе Тору — Закон, дадзены Богам людзям. Пра Тору, увасабленне найвышэйшай Мудрасці, гаворыцца ў Кнізе Прыпавесцяў Саламонавых: «Яна — Дрэва Жыцця для тых, хто падтрымлівае яе» (Прып 3:18). Дарэчы, гэтая экзэгеза прывяла да таго, што ў іудзейскай традыцыі той драўляны валік, на які накручваецца пергамент са святым тэкстам Торы, завецца метафарычна Эц га-Хайім — Дрэва Жыцця. Мы яшчэ раз упэўніліся, якое значэнне мае Слова Божае для найстаражытнейшай монатэістычнай традыцыі: без гэтага Слова жыццё — не жыццё, яно страчвае сэнс. Таксама і для хрысціянскай традыцыі сапраўднае жыццё магчымае толькі з Богам, і перадусім з Богам Словам — Ісусам, Які прыйшоў на зямлю ў абліччы чалавека, каб данесці да тысячаў і мільёнаў людзей Божыя Запаведзі.
1 ІЦедровнцкпй Д. В. Введенне в Ветхяй Завет: В 8 т. Т. 1. М., 1994. С. 49.
2 Вейсман М. Мндраш рассказывает: В 6 т. Яерусалнм, 1990. Т. 1. С. 69.
Калі мы ведаем, якім гарманічным быў чалавек у Эдэме, непазбежна ўзнікае пытанне ці нават серыя пытанняў: навошта там спатрэбілася забароненае Дрэва — Дрэва Пазнання? Што яно сімвалізуе? Што азначае «пазнанне дабра і зла»? Чым была абумоўленая забарона есці плады з гэтага Дрэва? Ці можна разумець гэта як забарону ведаў пра дабро і зло або ведаў цалкам? I наогул — можа, не патрэбна было б зусім забараняць, тады б людзі не ведалі спакусы? Ці ўсё ж такі іх трэба было перасцерагчы? Тады ад чаго? Што небяспечнага ў ведах, у пазнанні? I чаму нельга было зрабіць так, каб людзі не паспыталі той таямнічы плод? Паспрабуем адказаць на гэтыя пытанні хаця б часткова, усведамляючы яскрава, што аніякія адказы не могуць лічыцца канчатковымі.
Безумоўна, Дрэва Пазнання дабра і зла сімвалізуе ўсю чалавечую цывілізацыю, якая будуецца на ведах, усю сукупнасць чалавечых ведаў, а перадусім, як сведчыць сама яго назва, — этычныя веды, здольнасць вылучаць найважнейшыя маральныя катэгорыі, якія складаюць бінарную апазіцыю — дабро і зло. Нагадаем, што дзеяслоў йада («ведаць», «спасцігаць»), ад якога і створаны назоўнік даат («веданне», «спасціжэнне», «пазнанне»), выкарыстаны ў вызначэнні таямнічага Дрэва, мае на іўрыце дадатковае лексічнае значэнне, якое не перакладаецца, бадай што, ні на адну мову: гэта значэнне самага цеснага набліжэння, прыналежнасці, дачынення да чаго-небудзь, нават любові (напрыклад, у выразе Даат Элогім — «пазнанне Бога» — або ў тым выпадку, калі пра мужчыну Біблія гаворыць: «спазнаў жанчыну»). Такім чынам, «пазнанне дабра і зла», па сутнасці, азначае такі стан, калі чалавек набывае прыналежнасць і да аднаго, і да другога, дапускае дабро і зло ў сваю душу. Заўсёды, калі Біблія гаворыць пра веды, яна перадусім мае на ўвазе веды этычныя. Для нас цяпер, як даўно ўжо і для ўсяго чалавецтва, ясна, што чалавек, не ведаючы, што такое дабро і зло, не можа быць сапраўды чалавекам, не можа свядома выбіраць паміж дабром і злом. Значыць, чалавек павінен быў даведацца пра гэта? Навошта тады было забараняць веды? I наогул вядома, што адзін з найстаражытнейшых архетыпаў культуры — забарона, якая заўсёды вымагае яе
парушэння. Дык можа Бог свядома выклікае гэтае парушэнне?
Адзначым, што забарона есці плады з Дрэва Пазнання дабра і зла не з’яўляецца вынікам нейкай «зайздрасці» Бога да чалавека ці нават Яго «страху», што чалавек стане роўным Яму, як будзе тлумачыць змей у вядомым сюжэце. Тлумачэнне вельмі простае: калі Бог «баяўся» саперніцтва з боку чалавека, то можна было зусім яго не ствараць, бо ўсё ў руцэ Божай. Калі Ён нечага і баяўся, гледзячы, як адбываецца падзенне чалавека, то нечага іншага. Дарэчы, старажытны іудзейскі каментар нагадвае, што анёлы папярэджвалі Бога, калі Ён задумаў стварыць чалавека, — набярэцца Ён гора з гэтым новым Сваім стварэннем, бо чалавек зазнае зло і будзе свядома яго рабіць. Але Бог выслухаў анёлаў і ўсё роўна стварыў чалавека.
Забарону можна патлумачыць толькі адным: Бог папярэджвае сваё ўлюбёнае стварэнне, выпрабоўвае яго і адначасова дае яму адчуць свабоду волі, свабоду маральнага выбару. Ён перасцерагае ад той небяспекі, якую нясуць у сабе веды. А што гэта так, што небяспечныя нават проста навуковыя веды, веданне ў яго спекулятыўным, грэчаскім сэнсе, — пра гэтае сведчыць уся гісторыя цывілізацыі. Чалавек бясконца ставіў і ставіць свае веды на службу разбурэнню, самазнішчэнню. Напэўна, гэта адбываецца таму, што нельга вылучыць навуку ў «чыстым» выглядзе, што ў чалавечым грамадстве яна непазбежна будзе звязаная з этычнымі катэгорыямі, і вельмі страшна — калі са злом. Веды небяспечныя і ў іншым сэнсе: яны прымушаюць пакутаваць, бо ўскладняюць бачанне чалавекам свету і самога сябе, прыводзяць да страты яснай цэласнасці быцця, да балючага ўнутранага разрыву. Пазнанне, паводле азначэння, — трагічнае, хаця б таму, што экзістэнцыяльна абмежаванае. Вось чаму мудры Эклесіяст сказаў: «Бо ад вялікай мудрасці шмат смутку, // I хто памнажае веды, тугу памнажае» (Экл 1:18).
КНІГІ ОНЛАЙН
