Біблія як феномен культуры і літаратуры
Частка I. Духоўны i мастацкі свет Торы: Кніга Быцця
Галіна Сініла
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 451с.
Мінск 2003
Так, ёсць веды, з якімі цяжка, амаль немагчыма жыць, і перадусім гэта веды пра тое ліха, што адны людзі робяць другім, пра чалавечыя пакуты. Вялікі паэт XX стагоддзя, што зазнала шмат ліха, Р. М. Рыльке пісаў, што веды пра наш свет і жыццё — заўсёды «ўтрапёныя веды»,
«шалёныя веды», «жорсткія веды» («еіп grimmige Einsicht»). Веды, якія лепш не ведаць. Але гэта ўжо немагчыма — напэўна, з таго часу, як першыя людзі зрабілі свой выбар у Эдэме. Гэта не азначае, што Бог не даў бы ім веды пра дабро і зло. Здаецца, Ён якраз хацеў падрыхтаваць іх да гэтых ведаў, як, напрыклад, душа дзіцяці павінна пасталець, каб успрыняць пэўныя бакі жыцця, жорсткую яго праўду. Як сапраўдны Бацька, Бог хацеў ахаваць Сваіх дзяцей, каб падрыхтаваць іх душы да разумення таго, што можа далей сустрэцца ў іх жыцці, да ўсведамлення ўласнага ўнутранага свету. Ён хацеў, каб менавіта разам з Ім, у пэўны час, людзі зрабілі гэты няпросты крок да спасціжэння свету і саміх сябе. Магчыма, тады ўся наша гісторыя пайшла б зусім іншымі шляхамі. Але людзі паспяшаліся. Яны вырашылі, што могуць самі зразумець, што такое дабро і зло. Разважаючы над тым, што такое «пазнанне дабра і зла» ў чалавечым разуменні, Дз. У. Шчадравіцкі піша: «Напэўна, гэта такі стан, у якім чалавек жадае сам вырашаць, што для яго з’яўляецца дабром, a што злом, не падпарадкоўваючыся волі Божай. Ёсць шмат такіх этычных праблемаў, якія чалавечы розум спрабуе да сённяшняга дня вырашыць уласнымі сіламі і зусім інакш, чым гэта запаведаў Бог. Напрыклад, Бог загадвае: “He забі” (Зых 20:13). Гэта запаведзь тычыцца забойства ўсялякай чалавечай істоты. Аднак розум, які не давярае волі Божай, можа разважаць над пытаннем: чаму б, напрыклад, не забіць дзіця, якое нараджаецца слепаглуханямым і паралізаваным, без надзеі акрыяць, і становіцца цяжарам для грамадства? Як вы ведаеце, у старажытнай Спарце дзяцей кідалі ў раку, пры гэтым кволыя танулі, а дужыя выплывалі. Аднак Бог кажа: “He забі”, і Яму лепш ведаць, чаму той ці іншай душы, што ў плоці з’явілася на зямлі, наканавана прайсці свой шлях менавіта ў тых ланцугах, у якія яна закутая...»1
Так, грэхападзенне сталася тым момантам у жыцці чалавека, калі ён упершыню адчуў, што можа рабіць учынкі, кіруючыся толькі сваімі розумам і воляй, забываючы ці ігнаруючы волю Бога. Па сутнасці, у тым і заключаец-
1 ІЦедровнцкнй Д. В. Введенне в Ветхнй Завет: В 8 т. Т. 1. С. 49—50.
ца грэх першых людзей, што яны выказалі недавер Богу і даверыліся першаму сустрэчнаму з яго салодкай і хітрай гаворкай (якая горкая парадыгма для нас, як часта мы ігнаруем тых, хто больш за ўсё любіць нас, клапоціцца пра нас — бацькоў і Самога Бога, і гатовыя ісці ўслед за ненадзейнымі дарадцамі, што часта вядуць нас зусім не туды, куды трэба). Узнікае ізноў пытанне: чаму ж Бог не спыніў чалавека напярэдадні гэтага сапраўды фатальнага, лёсавызначальнага кроку? Адказ на гэта можна даць такі: па-першае, для Бога найгалоўнейшае — вернасць Яму чалавека не па прымусу, не з-пад палкі, а свядомая (нагадаем, што Яго воля можа быць задаволеная толькі праз звернутую да Яго добраахвотную волю чалавека); Богу паводле азначэння «нецікава» мець справу з механічнай лялькай, робатам ці камп’ютэрам, каб цягнуць іх за вяровачкі ці націскаць на кнопкі; Бог зацікаўлены ў істоце, надзеленай свабодай выбару; па-другое, што чалавек у сумна вядомым эпізодзе грэхападзення і павінен быў цалкам адчуць у сабе гэтую здольнасць да свабоднага выбару, нават калі апошні стане памылкай. Чалавек не можа не памыляцца. Як афарыстычна сказаў Гётэ ў сваім «Фаўсце» (дарэчы, у «Пралогу на небе», навеяным біблейным кантэкстам), і сказаў менавіта вуснамі Бога, «чалавек памыляецца, пакуль ён імкнецца» («Es irrt der Mensch, solang er strebt») — імкнецца спасцігнуць ісціну i самога сябе. Чалавек павінен свядома выбіраць дабро. Але гэта магчыма толькі тады, калі ён свядома будзе ўхіляцца ад зла. Сітуацыя са спакусай — сітуацыя выпрабавання чалавека, іспыту на трываласць веры і адданасць Богу. Вось чаму Бог глядзіць на тое, што адбываецца ў Эдэме (глядзіць, напэўна, з найвялікшым смуткам), і ніяк да пэўнай пары не ўмешваецца ў падзеі. Паспрабуем уявіць, як усё адбывалася адпаведна вонкавай абалонцы старажытнага падання, а таксама зразумець хоць часткова змешчаныя ў гэтай абалонцы сэнсы.
Таямнічае Дрэва Пазнання дабра і зла красавала недзе ў цэнтры Эдэма, недалёка ад Дрэва Жыцця. Пра забарону есці плады з першага Адам сказаў, вядома, сваёй жонцы. I можа таму, што яна толькі ў пераказе Адама чула словы Божыя, ці таму, што ад гэтага Дрэва нельга было
есці, яна ўсё часцей углядалася ў дзівосныя плады. Дарэчы, што магло быць на месцы гэтага Дрэва, калі ўяўляць яго канкрэтна? Як і ў выпадку з Дрэвам Жыцця, Біблія нічога не гаворыць пра гэта, хаця само старажытнае ўпрыгожанне скрутка Торы нагадвае, што ўяўляла старажытная свядомасць на месцы Дрэва Жыцця: магчыма, гэта было гранатавае дрэва, бо маленькая галінка гранатніку адначасова з кветкай і плодам упрыгожвае карону, што вянчае скрутак Торы (так званая Кетэр Тора — «карона Торы»). Так, гранатнік, які вечна зелянее і несупынна дэманструе несмяротнасць жыцця, вечны працэс яго аднаўлення, таму што побач красуюць плады і новыя кветкі, вельмі стасуецца да ролі Дрэва Жыцця. А Дрэва Пазнання? Як кажа старажытны іудзейскі каментар, Бог не адкрыў яго прыроду для нас, бо не хацеў, каб дрэвы гэтай пароды абвінавачвалі ў тым, што яны прынеслі ў свет смерць (як убачым далей, грэхападзенне звязанае са смерцю). Тым не менш яўрэйскія мудрацы выказвалі свае думкі наконт пароды Дрэва, і вельмі розныя. Так, адны лічылі, што гэта быў вінаград. Сапраўды, вінаград — дрэва, якое жыве вельмі доўга, шмат стагоддзяў, і патрабуе вялікай працы і пашаны ад чалавека. Вінаград — найстаражытнейшая цывілізацыйная расліна не толькі ў Бібліі, але амаль ва ўсіх старажытных культурах. Сімволіка, звязаная з вінаградам, з’яўляецца вельмі важнай як для Старога, так і для Новага Запаветаў. Вінаград сімвалізуе ісціну і ахвяру ў самым высокім сэнсе гэтых словаў, але, на слушную думку тых жа яўрэйскіх мудрацоў, ён нясе ў сабе небяспеку і выпрабаванне: з вінаграду робяць віно, якое разбуральна ўздзейнічае на слабых людзей. На думку другіх, гэта было дзівоснае пшанічнае дрэва: у старажытнай традыцыі менавіта пшаніца сімвалізуе веды, бо дзіця набывае здольнасць называць бацьку і маці ў тым узросце, калі пачынае есці ежу з пшаніцы. Трэція лічылі, што гэта было фігавае дрэва (яно ж — смакоўніца, або інжыр). Гэта вельмі слушная думка, бо, як вядома, пасля грэхападзення людзі, убачыўшы, што яны голыя, зрабілі сабе апяразванні з фігавых лісцяў (паводле адной версіі, вельмі рэалістычнай, менавіта гэтае дрэва і было побач з людзьмі, што ўсвядомілі сорам, г. зн. яно і было Дрэвам Ila-
знання; паводле другой версіі, усе астатнія дрэвы не далі грэшнікам сваіх лісцяў, і прыйшлося іх даваць таму дрэву, праз якое саграшылі людзі). Яшчэ адно тлумачэнне даводзіць да нас, што Дрэва Пазнання было этрогам, бо вялікія залацістыя плады яго — дзівоснага, цудоўнага цытрусавага дрэва — вельмі прыемныя і на выгляд, і на смак. Больш таго, прыемнай на смак з’яўляецца драўніна этрога, яе можна ўжываць у ежу. У Кнізе Быцця сказана: «I ўбачыла жанчына, што дрэва добрае для ежы» (Быц 3:6).
Так ці інакш, чым бы там ні было таямнічае Дрэва, каля яго часта спынялася жанчына. I аднойчы побач з Дрэвам у такі момант апынуўся нейкі змей. Дарэчы, ужо ў самых старажытных культурах сусветнае дрэва ў розных яго мадыфікацыях часта «мела» пры сабе змея ці змяю. Так, у шумерскім паданні «Гільгамеш і дрэва хулупу» распавядаецца пра тое, як багіня Інана ўзяла сабе з берагу Еўфрата маленькае дрэўца, што расло над вадою (нешта накшталт нашай вярбы ці івы), перанесла ў свой сад (ізноў сад!) і вырашыла, калі дрэўца падрасце, зрабіць з яго для сябе святыя рэчы. Але, калі дрэва вырасла, высветлілася наступнае: у кроне яго пасяліўся вялізны арол Анзуд, у ствале — злосны дух у прывабным жаночым абліччы — Ліліт, у каранях жа — змяя, непадуладная замовам. Гільгамеш здзяйсняе некалькі подзвігаў, каб дапамагчы Інане, у прыватнасці выганяе змяю. Як бачым, гэтыя змеі з першых крокаў цывілізацыі суправаджаюць чалавека, «блытаюцца» ў яго пад нагамі, перашкаджаюць, нешта нашэптваюць... Узнікае пытанне: чаму спакуснікам стаў менавіта змей, а не якая-небудзь іншая жывёліна? Так, мы ведаем выраз, што стаў крылатым дзякуючы Бібліі, — «змей-спакуснік». Але чаму — змей? Асэнсаваць гэтае пытанне дапамагаюць веды пра старажытныя (і не вельмі) язычніцкія культуры і пра тое, што культура старажытнаяўрэйская несла ў сабе нешта тыпалагічна роднаснае, нешта запазычвала з іх, а ў нечым — і вельмі прынцыповым — спрачалася з язычніцкімі культурамі, дыстанцавалася ад іх. Бо, пагадзімся, каб успрыняць Адкрыццё Божае, культура павінная ўпарта шукаць новае, павінны намагацца дух чалавечы, павінныя працаваць душа і свядомасць.
Ва ўсіх язычніцкіх культурах да змяі (змея) стаўленне было амбівалентнае. 3 аднаго боку, змей (дракон, цмок) увасабляў сусветнае зло — можа проста таму, што сустрэча са змяёй заўжды была не вельмі бяспечнай і прыемнай для чалавека. Адным з найстаражытнейшых архетыпаў з’яўляецца барацьба божышча ці героя са змеем: егіпецкі Ра ўступае ў бойку з Апопам; шумера-акадскі Гілыамеш — з Хуваваю, або, па-вавілонску, Хумбабаю; бог Мардук — з Тыямат, што на выявах паўстае як сямігаловая гідра — вадзяная змяя; грэчаскі Зеўс змагаецца з Тыфонам, Апалон — з Піфонам, Геракл — з лернейскай гідрай; у шматлікіх казках і эпічных паэмах героі змагаюцца з драконамі, розныя Іванушкі — са Змеямі Гарынычамі... Гэты «змеяборчы» пералік можна працягваць бясконца. Водгукі метафорыкі, звязанай з увасабленнем у змею сусветнага зла, мы чуем і ў Бібліі, напрыклад у Кнізе Іова, дзе пра Бога сказана: «Духам Яго ўпрыгожаныя нябёсы, рука Яго паразіла Змея...» (Іоў 26:13), заўважым, што ў рускім Сінадальным перакладзе гэта перададзена недакладна: «От духа Его — велнколепне неба; рука Его образовала быстрого скорпнона». Такім чынам, даволі ўстойлівая культурная традыцыя нібыта «назначыла» на ролю таго, хто адкрые зло для чалавека, — змея.
КНІГІ ОНЛАЙН
