Біблія як феномен культуры і літаратуры
Частка I. Духоўны i мастацкі свет Торы: Кніга Быцця
Галіна Сініла
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 451с.
Мінск 2003
У Бібліі ўпершыню ў чалавечай гісторыі і культуры паўстала карціна свету, вельмі не падобная да той, што малявалі тым ці іншым чынам астатнія культуры Старажытнасці (найстаражытнейшыя культуры, як вядома, узніклі менавіта ў тым рэгіёне, дзе нарадзіліся і біблейныя тэксты — у еўра-афра-азіяцкім геаграфічным арэале, г. зн.
1 Декларацня об отношеннн Церквн к нехрнстнанскнм народам. Рнм, 1967. С. 5-6.
на Блізкім Усходзе і ў Міжземнамор’і). Старажытнаяўрэйская культура, якая пачала свой шлях на пачатку 2-га тыс. да н. э. у Кенаане (Ханаане) на ўсходнім пабярэжжы Міжземнага мора, выпрацавала асаблівую міфалогію, што кардынальна адрознівалася ад міфалагічных сістэмаў суседніх народаў — ханаанеяў (фінікійцаў), егіпцянаў, акадцаў (вавілонянаў і асірыйцаў), элінаў (грэкаў) і інш. Яна настолькі не падобная да гэтых міфалогіяў, што некаторыя лічаць немагчымым нават выкарыстоўваць гэты выраз — «біблейная міфалогія». Але трэба памятаць, што міф у высокім сэнсе гэтага слова — не тое, чаго не было альбо няма, не нешта прыдуманае. Міф нясе ў сабе памяць чалавечай культуры, духоўныя здабыткі той ці іншай культуры і цывілізацыі. Міф становіцца канцэнтрацыяй духоўнага вопыту таго ці іншага народа, сістэмай дазволаў і забаронаў, што выпрацавала тая ці іншая культура. Міф — заўсёды пэўная мадэль Сусвету, ён нясе ў сабе вялікую рэальнасць духу, рэальнасць свядомасці, за якой стаіць і рэальнасць быцця. Як пісаў Мікалай Бярдзяеў, «мова духоўнага досведу ёсць непазбежна мова сімвалічная і міфалагічная, і ў ёй заўжды ідзе гаворка пра падзеі, пра сустрэчы, пра лёс»1. Калі так, то не будзе некарэктным гаварыць пра біблейны міф, за якім стаіць вялікая рэальнасць гісторыі і адкрыццяў чалавечага духу. Так ці інакш, але патрэбна памятаць, што смердзякоўскае «пра няпраўду ўсё напісана» ў дачыненні да Бібліі з’яўляецца не болей, чым смердзякоўшчынай.
Чым жа кардынальна адрозніваецца біблейны міф ад усіх іншых? Перш-наперш — гэта міф Свяшчэннай гісторыі, у той час як у суседніх старажытных культурах мы бачым тыповы міф Свяшчэннага космасу, Свяшчэннай прыроды, якую абагаўляе язычніцкая (паганская) свядомасць. Паводле словаў Бярдзяева, «яўрэйская рэлігія ёсць Адкрыццё Бога ў гістарычным лёсе народа, тады як язычніцкія рэлігіі былі Адкрыццямі Бога ў прыродзе»2. Дададзім толькі, што язычніцкая культура не ўсведамляе гэтага і прымае такія Адкрыцці за розных багоў, атаясамліваючы іх з сіламі прыроды, з прыроднымі стыхіямі, з часткамі света-
1 Бердяев Н. А. Фнлософня свободы. М., 1911. С. 53.
2 Бердяев Н. А. Смысл нсторнн. М., 1990. С. 69.
будовы. Такім чынам, самы істотны падзел палягае ва ўспрыманні Бога, у разуменні Яго сутнасці, што і абумоўлівае ўсе іншыя аспекты светапогляду. Для язычніцкай свядомасці багоў шмат, але так ці інакш у цэнтры культуры апынаецца культ (або некалькі культаў) урадлівасці, пладавітасці і — як лагічны працяг — сексуальнасці, культ бога, які памірае і ўваскрасае, увасабляючы вечную метамарфозу быцця, прыродны цыкл (гэта, напрыклад, егіпецкі Асірыс, шумерскі Думузі, вавілонскі Тамуз, ханаанейскі Баал, грэчаскія Адоніс — дарэчы, узяты з фінікійскай міфалогіі, — Дыёніс, Дэметра і Персефона і г. д.). Ва ўсіх выпадках цэнтральны міф язычніцкіх культураў — міф смерці і ўваскрэсення божышча — увасабляе цыклічнае ўспрыманне часу: усё паўтараецца, рухаецца па вялізным замкнёным коле, як зорнае неба са сваімі знакамі задыяка, якія заўсёды былі і заўсёды будуць. У Бібліі — Старым Запавеце — упершыню паўстае прынцыпова іншы погляд на час, звязаны с адкрыццём гістарычнага часу самога па сабе: час уяўляе сабою не замкнёнае кола. ён мае напрамак, ён накіраваны ад кропкі стварэння свету да нейкай пэўнай мэты. Ён можа ў нейкім дачыненні паўтарацца, але ніколі не замыкаецца ў той жа кропцы і нагадвае дыялектычную спіраль, што ўзыходзіць, рухаецца наперад. Свет упершыню паўстае як адкрытая дынамічная сістэма, і фундаментам такой мадэлі светабудовы з’яўляецца сама ідэя Адзінабожжа. Існуе Адзіны Бог, і няма аніякіх іншых багоў. Гэтую найгалоўнейшую заваёву культуры і замацавала навечна Першая Запаведзь з тых вялікіх Дзесяці, якія былі высечаныя на Скрыжалях — дзвюх каменных табліцах, што прынёс прарок Майсей з вяршыні Сіная: «Няхай не будзе ў цябе іншых багоў перад тварам Маім» (Зых 20:3). Гэта сцверджанне — і назаўсёды — прынцыпу монатэізму як галоўнага сімвала веры.
Але сказаць, што Бог адзіны, мала. Да гэтага патрэбна дадаць яшчэ штосьці вельмі істотнае. Бог — гэта маральны Абсалют і абсалютная духоўнасць. Старазапаветныя тэксты зыходзяць з таго, што Бог, і толькі Ён, валодае абсалютнай паўнатой існавання і маральнай дасканаласці, і толькі Ён — кропка адліку ўсяго, Ён, Які да Сваёй дасканаласці і паўнаты жадае далучыць чалавека. Бог аддзеле-
ны ад нашай прыроднай прасторы і гістарычнага часу, але Ён можа сыходзіць у наш час і прастору, усталёўваючы стасункі з чалавекам. Толькі Ён — Святы ў поўным сэнсе гэтага слова (на іўрыце кадош — «святы» — дакладней азначае «аддзелены»). Такім чынам, Бог мае трансцэндэнтную (не дадзеную нам ні ў нашым адчуванні, ні ў нашым розуме) прыроду, Ён не можа быць лакалізаваны ні ў адной кропцы прыроднай прасторы. Адпаведна Бог не мае ніякай фізічнай, цялеснай (тварнай) формы, наогул — ніякай формы, якую можна было б сабе ўявіць, убачыць, намаляваць, адлюстраваць. Падкрэслім, што гэта быў кардынальны пераварот у поглядзе на Боскую прыроду, зроблены яўрэйскай культурай. Язычнікі так ці інакш уяўлялі і малявалі сваіх багоў, лічылі іх надзеленымі цялеснасцю, формай, якая можа быць даступная чалавечаму зроку. Біблія — у процілегласць гэтаму — сурова папярэджвае і адначасова настойліва напамінае, страсна заклікае: «Цвёрда трымайце ў душах вашых, што вы не бачылі ніякага вобраза ў той дзень, калі гаварыў да вас Гасподзь на Харыве з асяроддзя агню, каб вы не разбэсціліся і не стварылі сабе статуяў, выяваў якога-небудзь куміра...» (Друг 4:15—16). Такім чынам, прадметнае, нагляднае ўяўленне Бога, на думку Бібліі, — прамы шлях у цемру язычніілтва. У гэтым сэнс і вядомай запаведзі, выразанай на Скрыжалях Запавету: «Не рабі сабе куміра і ніякай выявы таго, што на небе ўверсе, і што на зямлі ўнізе, і што ў вадзе ніжэй зямлі; не пакланяйся ім і не служы ім...» (Зых 20:4—5). Строгая забарона на ўсялякія выявы дыктавалася неабходнасцю захаваць маленькі астравок Адзінабожжа ў шырокім свеце язычніцтва, бо язычніцкія культы ўяўлялі і выяўлялі сваіх багоў у выглядзе людзей і самых розных жывёлаў.
Кожны язычніцкі бог меў сваю біяграфію, сваю цікавую гісторыю жыцця, прыгодаў рознага кшталту — і ваярскіх, і любоўных. Ён, як і чалавек, згодна з язычніцкім светапоглядам, нараджаўся, сталеў, жаніўся, нараджаў дзяцей, уступаў у бойкі ці сяброўскія сувязі з іншымі багамі. Пра Бога Бібліі немагчыма сказаць нічога падобнага. Пра Яго нібыта і няма чаго апавядаць, акрамя таго, як заўважае С. С. Аверынцаў, «што Ён стварыў свет і чалавека, a потым увайшоў са сваімі стварэннямі ў драматычныя пе-
рыпетыі саюзу і спрэчкі»1. Даследчык падкрэслівае, што Адзіны Бог не выступае як уладар вялікай патрыярхальнай сям’і, накшталт таго, як малюе Зеўса грэчаскі эпас. У Бога Бібліі «няма сабе падобных, і гэта робіць асабіста матываванай Яго пільную і раўнівую ўвагу да чалавека. Так зразумелыя стасункі Бога і чалавека — новая ступень чалавечай самасвядомасці; тварам да твару з такім вобразам Бога чалавек вастрэй схопліваў свае ўласныя рысы як рысы асобы, што супрацьстаіць са сваёй воляй усяму ладу сусветнага цэлага»2.
He маючы «біяграфіі», Адзіны Бог не мае, як ужо адзначалася, і партрэта. Яго нельга ўбачыць, але можна стаць у дачыненне да Яго, пачуўшы Яго голас: «I гаварыў Гасподзь да вас з асяроддзя агню; голас словаў Яго вы чулі, але вобраза не бачылі, а толькі голас. ...Цвёрда трымайце ў душах вашых, што вы не бачылі ніякага вобраза ў той дзень...» (Друг 4:12; 15). Можна сказаць, што ў адрозненне ад элінскай культуры — культуры зроку, культуры пластычных формаў — біблейная культура — гэта культура слыху, культура голасу, культура Слова. Важна таксама, што Бог першым парушае маўчанне і звяртаецца да чалавека (гэта адна з самых істотных рысаў біблейнага светапогляду) — і не таму, што чалавек «прываражыў» Яго ўвагу нейкімі магічнымі сродкамі ці прынясеннем ахвяраў, спаўненнем рытуалаў, а таму, што чалавек усведамляецца як галоўны партнёр Яго па дыялогу, па ўвасабленню ў жыццё Яго вялікіх задумак. Такім чынам, вельмі важна памятаць, што Бог, адкрыты на старонках Старога Запавету, нягледзячы на Яго абсалютную нятварнасць, — не нейкая абстракцыя, не халодны Вярхоўны Розум, не бяздушны Сусветны Закон, не стыхійны безасабісты Першапачатак, але Бог Жывы, жывая Асоба, якая мае жывое дачыненне да чалавека, можа любіць, спадзявацца, цярпець, пакутаваць, радавацца — за чалавека, разам з чалавекам. Магчыма, найвялікшы парадокс, адкрыты тэкстамі Старога Запавету, — парадокс успрымання Абсалюту як жывой Асобы. Толькі тады стане зразумела, як у Новым Запавеце гэты вялікі парадокс свядо-
1 Аверннцев С.С. Древнееврейская лнтература. С. 275.
2 Тамсама.
масці будзе дапоўнены новым, не менш вялікім і цудоўным, — парадоксам увасаблення гэтага Абсалюту, цялеснага Яго з’яўлення сярод людзей у вобразе Богачалавека. Каб хрысціянская свядомасць навучылася ў момант свайго станаўлення, а затым у працэсе свайго сталення не блытаць Богачалавека з язычніцкім чалавекабогам, вучэнне аб выратавальных для ўсяго чалавецтва смерці і Уваскрэсенні Ісуса Хрыста — са шматлікімі культамі багоў, якія штогод паміралі і ўваскрасалі ў старажытных культурах Блізкага Усходу і Міжземнамор’я, патрэбныя былі тыя сэнсы, якія замацавалі на доўгім шляху свайго станаўлення старазапаветныя тэксты.
У самім жа Старым Запавеце вобраз Бога нясе ў сабе рысы прыродных стыхіяў, бо Бог не можа звяртацца да чалавека на зусім незразумелай яму мове. Ён робіць гэта на мове прыроднай прасторы, па-за якой не можа існаваць у зямным свеце чалавек, як не можа існаваць за межамі свайго цела. Гэтая асаблівасць біблейнага светапогляду праяўляецца ў тэафаніях (даслоўна па-грэчаску — «богаз’яўленнях»), Тэафанія — наглядны, адчувальны знак таго, што прынцыпова нельга ўбачыць і адчуць нашымі знешнімі органамі пачуццяў. Гэта метафара Богапрысутнасці, знак (і не больш таго), які Усявышні дае чалавеку, каб той адчуў Яго набліжэнне, Яго прысутнасць сярод людзей. Гэты сэнс і мае наступны выраз ва ўжо цытаваным фрагменце: «I гаварыў Гасподзь да вас з асяроддзя агню...» Паказальна, што для тэафаніяў выбіраюцца толькі стыхіі агню і паветра (ветру) — найбольш дынамічныя і найменш рэчыўныя (і ніколі — зямля, бо яна — вельмі важнае для язычніцкай свядомасці ўвасабленне першароднага пачатку, ніколі — вада, бо яна таксама выступае ў язычніцкіх культах як атрыбут урадлівасці, пладаноснасці, сексуальнасці). Стыхія вольнага ветру асабліва стасуецца з тым новым вобразам Бога, якім Яго адкрыла чалавечая свядомасць: Ён не можа быць лакалізаваны ні ў якой кропцы прасторы, месца Яго жылля — увесь свет, а дакладней — Ён больш за свет, Ён па-за светам, хоць і сыходзіць у яго. Бог — чыстая духоўнасць, а Дух, паводле словаў апостала, «павявае, дзе хоча». Тады мы лепш зразумеем, чаму так разважае пра Бога герой Кнігі Іова: «Вось Ён пройдзе
КНІГІ ОНЛАЙН
