Біблія як феномен культуры і літаратуры
Частка I. Духоўны i мастацкі свет Торы: Кніга Быцця
Галіна Сініла
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 451с.
Мінск 2003
перада мною — і не ўбачу Яго; // пранясецца — і не прыкмечу Яго» (Іоў 9:11). Гэта азначае, што, каб адчуць набліжэнне Бога, чалавеку не патрэбны знешні зрок. Спадзеючыся толькі на яго, вельмі лёгка «не ўбачыць», «не прыкмеціць». Дзеля таго, каб «прыкмеціць», патрэбна ўключыць максімальны, абвостраны ўнутраны зрок, а дакладней — слых, і тады нават голасам самой цішыні, ласкавым і ціхім подыхам Бог можа дакрануцца да душы чалавека, як гэта адбылося з прарокам Эліягу (Іллёй; гл. 3 Цар 19).
Самым парадаксальным здаецца наступнае: як пры такім разуменні Бога (абсалютная бесцялеснасць, абсалютная недасягальнасць для чалавека, амаль што абсалютная неадчувальнасць) Ён можа быць блізкім да чалавека? Здаецца, дзеля гэтага больш прыдатныя антропаморфныя багі элінскага міфу, зробленыя па чалавечым падабенстве. Але менавіта так: Адзіны Бог значна бліжэй да чалавека, бо чалавек, а не іншыя багі, стаўся галоўным Яго партнёрам па дыялогу. Воля Бога можа быць задаволеная толькі цераз добраахвотнае прызнанне яе з боку другой волі. I гэта не воля нейкага іншага бога ці багіні, як у язычніцкіх культурах, а воля толькі чалавека. Так нараджаецца, можа, самы дзёрзкі парадокс, адкрыты старазапаветнымі тэкстамі: толькі праз чалавека Бог як жывая Асоба можа адчуць паўнату Свайго быцця. Пра тое, што багі ці нейкія вышэйшыя сілы неабходныя чалавеку, было вядома і paHeft, але пра тое, што чалавек неабходны Богу і адчувае сваю неабходнасць, упершыню сказала Біблія. Валодаць светам недастаткова для таго, хто вызначыў сябе наступным чынам: «Я Той, Хто ёсць» (Зых 3:14; больш дакладны пераклад — «Я ёсць Той, Хто буду»). Вялікае і таямнічае невымаўляльнае Імя Бога нясе ў сабе думку аб найвялікшай з магчымых паўнаце існавання, ажыццяўлення. Вось чаму Ён не столькі патрабуе пакорнасці, колькі, дорачы нам Сваю любоў і вернасць, чакае ад нас адказнай любові і вернасці — «любіць Госпада, Бога вашага, прыляпляцца да Яго і служыць Яму ўсім сэрцам вашым і ўсёю душою вашаю» (Ісус Нав 22:5). Адсюль і вынікае яшчэ адзін вялікі парадокс, адкрыты Бібліяй: ідэя Саюзу (Запавету) паміж Богам і чалавекам — Запавету, які прапаноўвае чалавеку
Сам Бог. Саюз-Запавет немагчымы без свабоднай волі, таму і патрэбныя яму «сведкі» аб Ім, «выбраннікі» Яго — тыя, хто адгукнуцца Яму па сваёй добрай волі і рушаць у шлях, каб кардынальна перамяніць сваё жыццё, пераадолеўшы інерцыю ўласнага існавання. Так з ідэяй Запавету злучаецца ідэя Зыходу, які ўсведамляецца не толькі як рух у фізічнай прасторы, але перш-наперш як рух духоўны, як здольнасць нашай душы пераадолець інерцыю існавання і пачаць жыццё спачатку. Напэўна, таму Бог у самыя адказныя, пераломныя моманты будзе звяртацца да Сваіх выбраннікаў, на якіх Ён ускладае асаблівую надзею, з адной і той жа формулай — «Устань і ідзі!» А з Запаветам і Зыходам, які становіцца своеасаблівай матэрыялізацыяй Запавету, звязаная і ідэя Абетавання (Абяцання) — высокай узнагароды, якую абяцае Бог, але дасягненне якой залежыць ад нас — нашай маральнай дасканаласці і сілы нашага духу. Праз гэта і набывае сэнс гісторыя, бо кожны наш крок не праходзіць дарэмна, набліжаючы ці аддаляючы нас ад вялікай мэты.
Адным з найвялікшых адкрыццяў Бібліі, як ужо гаварылася, было адкрыццё гістарычнага часу, гісторыі як свядомага працэсу. Наша гісторыя не ёсць толькі блытаніна выпадковасцяў, яна мае высокі сэнс — паступовае набліжэнне свету да ідэалу, трыумф запаведзяў Божых у сусветным маштабе, канчатковая перамога Боскага Дабра. Гэтая ідэя непарыўна звязаная з месіянскай ідэяй: пасля доўгіх пакутаў, радасных узлётаў і сумных падзенняў чалавечага духу, напрыканцы нашай адначасова высокай і жудаснай гісторыі павінен з’явіцца Памазанік — Машыях (у грэчаскай трансфармацыі — Месія), які прынясе ўсяму чалавецтву мір і гармонію. Такім бачыць Валадарства Божае вялікі прарок Ісая:
I пойдуць шматлікія народы, і скажуць: прыйдзіце, узыдзем на гару Госпада, у дом Бога Іакава,
і навучыць Ён нас шляхам Сваім, і будзем хадзіць дарогамі Яго...
...і перакуюць мячы на аралы, і коп’і свае — на сярпы: не ўзніме народ на народ меч, болей не будуць вучыцца ваяваць...
Тады воўк будзе разам з ягняткам жыць, I ляжа разам з казлянём барс;
Будуць разам цяля, малады леў і вол, I малое дзіця будзе іх вадзіць.
Немаўля будзе гуляць над нарою аспіда, і дзіця працягне руку сваю да гнязда змяі. He будуць рабіць зла і шкоды на ўсёй Маёй святой гары, бо ўся зямля напоўніцца веданнем Госпада, як воды напаўняюць мора.
(Іс 2:3,4; 11:6-9)
Прарок уяўляе Валадарства Божае як стан абсалютнай гармоніі ў чалавечым грамадстве, паміж чалавекам і прыродай, як свет, у якім назаўсёды знікне нянавісць і будзе панаваць любоў. Нягледзячы на ўсе разыходжанні, вялікая месіянская ідэя аб’ядноўвае старазапаветны і новазапаветны свет. Згодна з вызначэннем старажытных прарокаў, Месія павінен быць сынам (нашчадкам) ізраільскага цара і песняра Псальмаў Давіда з калена (племені) Йегуды (Іуды, або Юды). Пагэтаму і для хрысціянскай традыцыі Ісус Хрыстос (Хрыстос — пераклад на грэчаскую мову яўрэйскага слова машыях — «памазанік») з’яўляецца абавязкова нашчадкам Давіда, а праз яго — Іакава, Ісаака, нарэшце — Аўраама. Уяўленні пра Месію (Махдзі) уласцівыя таксама ісламу, і з’явіліся яны там пад уплывам Бібліі. Так пераплятаюцца шляхі розных культураў, паяднаных агульнымі ідэямі.
Сучасны чалавек павінен памятаць, што менавіта з Бібліі еўрапейская цывілізацыя атрымала вялікую духоўную, маральную спадчыну, без якой не можа існаваць чалавек. 3 другога боку, ад антычнай (элінскай) культуры яна атрымала ў спадчыну разуменне прыгожага і здольнасць да рацыянальнага філасофскага асэнсавання свету. Так і па сённяшні дзень працягваецца ў жыцці еўрапейскай цывілізацыі саюз і адначасова бясконцая спрэчка Іерусаліма і Афінаў — этычнага і эстэтычнага. Сказанае ніякім чынам не азначае, што ў грэкаў не было этычнага пошуку, а ў Бібліі няма нічога прыгожага. Проста сама прыгажосць у асэнсаванні Бібліі, яе эстэтыка — асаблівага кшталту. Прыгожае ў свеце біблейным пеаддзельнае ад высокамаральнага і ўзвышанага. Можна нават сцвярджаць,
што эстэтыка Бібліі трымаецца на катэгорыі ўзвышанага, тады як антычная культура — на катэгорыі прыгожага. Дарэчы, гэта адзначана было яшчэ ў позняй антычнасці невядомым аўтарам трактата «Аб узвышаным» (40-я гады 1 ст. н. э.), напісанага па-грэчаску. Ананімны аўтар не знайшоў больш удалага прыкладу ўзвышанага, чым словы Бібліі, што распавядаюць пра Дні Стварэння: «I сказаў Бог: няхай будзе святло. 1 сталася святло» (Быц 1:3). Разважаючы пра розныя падыходы да свету і чалавека дзвюх старажытных культураў, якія найбольш значна паўплывалі на культуру еўрапейскую, С. С. Аверынцаў піша: «Грэцыя дала ўзор меры, Біблія — узор бязмернасці; Грэцыі належыць “прыгожае”, Бібліі — “узвышанае”, тая асаблівая якасць, якая ў прыродзе ўласцівая не абжытым мясцовасцям, але стромкасцям гораў ды бяздонням мораў. Тэма грэчаскай паэзіі — статыка формы, тэма біблейнай паэзіі — дынаміка сілы. Грэк Пратагор сказаў: “Чалавек ёсць мера ўсіх рэчаў”; але Біблія малюе быццё, якраз непадуладнае чалавечай меры, несувымернае з ёй»1. Падкрэслім, што ідэя несувымернасці Бога і створанага Ім быцця з адной, непазбежна абмежаванай, чалавечай мерай, з’яўляецца адной з найважнейшых духоўных, філасофскіх і эстэтычных ідэй біблейнага тэксту. Такі падыход не толькі істотна дапаўняе пратагораўскі індывідуалістычна-антрапацэнтрычны падыход да свету падыходам тэацэнтрычным, але і істотна супрацьстаіць эгацэнтрычнасці і маральнаму рэлятывізму пратагораўскага падыходу, адкрываючы перад чалавекам велічныя гарызонты бясконцага духоўнага росту — пры поўным усведамленні, што немагчыма дарасці да той найвялікшай Духоўнасці, што заклікае нас да гэтага росту, кліча за сабою.
Доўгі час — амаль васемнаццаць стагоддзяў існавання еўрапейскай культуры — тэксты Бібліі не ўспрымаліся як эстэтычны феномен, але інтуітыўна перажываліся ў гэтай якасці. Пацверджанне таму — моцны ўплыў на еўрапейскае мастацтва пачынаючы з Сярэднявечча. Адным з першых, хто адкрыта абвясціў, што ў Бібліі, апроч усяго, ёсць і шэдэўры старажытнай паэзіі, быў выдатны нямецкі мыс-
1 Аверпнцев С. С. Арфа царя Давнда: У нстоков древнейшей лнрнческой траднцнн II Нностранная лнтература. 1988. № 6. С. 189.
ляр, філосаф, фалькларыст, паэт і перакладчык, старэйшы сябра Ёгана Вольфганга Гётэ — Ёган Готфрыд Гердэр (1744—1803). Менавіта з яго распачынаецца падыход да Бібліі як да помніка мастацтва слова. Але гэта не азначае, што сам Гердэр успрымаў Біблію толькі як паэзію. Ён быў чалавекам высокай і глыбокай веры, таленавітым прапаведнікам. Можа, таму ён раней за ўсіх зразумеў: каб выканаць сваё прызначэнне, адгукнуцца ў чалавечых flymax, Слова Божае павінна быць высокай і прыгожай паэзіяй. Адно непазбежна звязанае з другім. Вось чаму Біблія сталася той вялікай Кнігай, якая не толькі дае нам маральную апору, духоўную падтрымку ў жыцці, але і дорыць асалоду, як заўсёды бывае пры сустрэчы з сапраўды прыгожым і высокім мастацтвам. Без Бібліі не з’явіліся б на свет ні фрэскі Феафана Грэка, ні іконы Андрэя Рублёва, ні шматлікія шэдэўры Рафаэля, Мікеланджэла, Караваджа, Рубенса, Рэмбрандта і іншых вялікіх мастакоў, не была б напісаная геніяльная музыка Баха і Гендэля, не ўзніклі б «Боская Камедыя» Дантэ, «Страчаны Рай» Мілтана, «Каін» Байрана і шмат што іншае.
Адчуваючы надыход апошніх дзён свайго зямнога жыцця, вялікі Гётэ разважаў аб тым, што значыць у яго жыцці і ў жыцці ўсяго чалавецтва Біблія: «Наогул жа недарэчна задаваць пытанне, сапраўднае ці несапраўднае тое ці іншае ў біблейных кнігах. Што можа быць больш сапраўднае, чым тое дасканала-прыгожае, што знаходзіцца ў гармоніі з чысцюткай прыродай і розумам, да гэтага часу дапамагаючы нашаму найвышэйшаму развіццю! ... Колькі б ні развівалася наша духоўная культура, як бы ні паглыбляліся і пашыраліся нашы веды ў прыродазнаўчых навуках, прасвятляючы чалавечы розум, — ніколі нам не пераўзысці той вышыні і маральнай культуры, якая свеціць нам добрым сваім святлом са старонак Евангелляў!»1
1 Цыт. па: Эккерман й. П. Разговоры с Гёте в последнне годы его жнзня. М., 1981. С.639, 640—641.
КНІГІ ОНЛАЙН
