Біблія як феномен культуры і літаратуры
Частка I. Духоўны i мастацкі свет Торы: Кніга Быцця
Галіна Сініла
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 451с.
Мінск 2003
1 Мнхеев К. Стнхн Мнемознне. М.: Новое знанне, 2002. С. 196.
СУСВЕТНЫ ПАТОП
Хваліце Госпада ад зямлі, вялікія рыбы і ўсе бездані, Агонь і град, снег і туман, бурны вецер, што спаўняе слова Яго...
(Пс 148:7-8)
Адкрыліся ўсе крыніцы вялікай бездані, і вокны нябесныя адчыніліся...
(Быц 7:11)
Чалавечая гісторыя, якая ў асэнсаванні Бібліі пачалася з амбівалентнага, супярэчліва-складанага па сваіх наступствах кроку нашых агульных прабацькоў, і надалей ішла няпростымі шляхамі — праз узлёты і падзенні, вялікія адкрыцці і такія ж вялікія блуканні чалавека. Паказальна, што Біблія яскрава бачыць нібыта два рэчышчы ці дзве плыні гісторыі, якія — у тым і складанасць — не існуюць асобна, але цесна пераплятаюцца, — плынь, якая спускаецца, звязаная з духоўным і маральным паніжэннем чалавека, і плынь, што ўзыходзіць, прабіваецца праз завалы грахоў і распусты. Адразу, з самога пачатку, канцэпцыя гісторыі, увасобленая ў Бібліі, паўстае як трагічна-аптымістычная: гэта і яснае бачанне зла, і адначасова вера ва ўсепераможнасць дабра, у тое, што гісторыя не з’яўляецца чымсьці дарэмным. Так, Усявышні ўжо не звязвае амаль ніякіх надзеяў з цывілізацыяй Каіна і яго нашчадкаў: Ён дае ім яшчэ нейкі час, але ўжо бачыць наперад, што гэта шлях тупіковы. Цяпер усе надзеі на сапраўдны сэнс гісторыі, сэнс свайго існавання, які ў рэшце рэштаў знойдуць людзі, звязваюцца з сынам, дадзеным Богам Адаму і Еве як суцяшэнне ў страшэннай роспачы, — з Шэтам (Сіфам). Яго імя звязанае па сэнсу са словамі «апірышча», «фундамент», як і з дзеясловам «засноўваць», «класці ў аснову», «закладваць падмурак», бо ён быў утвораны ў лоне Евы замест забітага Авеля, нібыта «пакладзены»
замест яго. Тым самым на яго ўскладаецца надзея на аднаўленне праведнага роду, надзея, што чалавецтва будзе ісці шляхамі Божымі, што ўся зямля не будзе населеная толькі нашчадкамі Каіна. Таму ён — яшчэ адно тлумачэнне яго імя — быццам бы «пакладзены ў фундамент» наступнай цывілізацыі. Але і лінія нашчадкаў Шэта ўяўляе сабою трывожна-складаную і не толькі аптымістычную карціну, якая ў рэшце рэштаў канчаецца амаль поўным запаланеннем зямлі злом і вымушанай страшэннай карай Божай — сусветным патопам. Чаму ж гэта сталася магчымым? Як можна зразумець сэнс гэтай жудаснай катастрофы, што была свядома санкцыянаваная Богам? Ці не супярэчыць гэта нашаму ўяўленню пра Яго міласэрнасць і літасць? I якія больш старажытныя прататыпы ці рэальныя факты стаяць за біблейным паданнем пра патоп?
На пачатку гісторыі роду Шэта Біблія дае нам зразумець, што Бог вельмі спадзяецца на свядомасць людзей, на тое, што дадзены ім выбар паміж дабром і злом яны будуць скіроўваць на дабро, на добрыя ўчынкі і процістаянне ліху. Уменне рабіць гэта, а яшчэ — усёй душой імкнуцца спасцігнуць Бога, «прыляпляцца» да Яго — і ёсць, як ужо адзначалася раней, праведнасць у разуменні Бібліі. Згодна з тэкстам Кнігі Быцця, такія «натуральныя» праведнікі (г. зн. тыя, што жылі яшчэ да даравання Торы, Закону Божага, запаведзяў) існавалі: яны былі першапраходцамі, што шукалі шляхоў да Бога, нават апярэджвалі, як кажа іудзейская традыцыя, задумы і пажаданні Усявышняга. Так тлумачыцца слынны біблейны выраз «хадзіў перад Богам», якім карацей за ўсё апісваецца жыццё такіх «натуральных» праведнікаў: Бог толькі падумае, як добра, што ў Яго ёсць такі праведнік, няхай бы ён зрабіў тую ці іншую добрую справу, ды гляне — а той ужо яе зрабіў. Такім чынам, «хадзіць перад Богам» значыць ва ўсім адпавядаць высокай годнасці чалавека як вобраза і падабенства Божага, бясконца імкнуцца да той дасканаласці, якую ўяўляе Сабою Бог. I хоць гэтыя праведнікі жывуць не толькі да Майсея, але і да першага яўрэя Аўраама, з якім Усявышні заключыў Саюз-Запавет, іудзейская традыцыя ставіцца да іх з велізарнай пашанай, падкрэсліваючы, што кожнаму чалавеку, незалежна ад па-
ходжання, Бог адкрывае шлях да Яго, да духоўнай дасканаласці. Існаванне праведных айцоў свету, якія жылі, на думку Бібліі, тады, калі чалавецтва яшчэ было адзіным і не падзялілася на розныя народы, нясе ў сабе надзею на тое, што яно стане ў рэшце рэштаў на шлях Божы, прыйдзе да адзінства і маральнай дасканаласці, аб’яднанае верай у Адзінага Бога.
Адным з найбольш славутых і загадкавых праведнікаў (першаправеднікаў свету) быў Ханох (па-грэчаску — Энох; традыцыйная перадача яго імя ў славянскай Бібліі — Енох), сын Йерэда (у славянскай Бібліі — Іарэд). Пра Ханоха, імя якога можна перакласці як «выхаваны» (верагодна, выхаваны ў добрых традыцыях нашчадкаў Шэта, у любові да Бога), сказана проста і адначасова таямніча: «I хадзіў Ханох перад Богам; і не стала яго, таму што Бог узяў яго» (Быц 5:24). Звяртае на сябе ўвагу, што нічога не сказана канкрэтна пра смерць гэтага чалавека: ён жыў 365 гадоў (Быц 5:23), і гэта надае яму рысы міфалагічнага салярнага героя, які, магчыма, увасабляе сонечны гадавы цыкл; проста яго не стала (можа, менавіта на зямлі не стала?); сказана толькі, што «Бог узяў яго». Шматлікія пакаленні будуць разгадваць: як гэта — «узяў»? Узнікне версія, што Бог узяў Ханоха на неба жывым за яго праведнасць, што там ён ператварыўся ў анёла Метатрона, стаў адным з галоўных памочнікаў Бога і што яму, як ніводнаму са смяротных, былі адкрытыя дзівосныя таямніцы Нябёсаў... Усё гэта складае змест апакрыфічнай Кнігі Ханоха (Эноха), якая была створаная на аснове больш ранніх паданняў прыкладна ў II ст. да н. э. і дайшла да нас у некалькіх версіях. Вачыма легендарнага Ханоха невядомы аўтар-апакаліптык углядаецца ў таямніцы свету тутэйшага, зямнога, і тамтэйшага, нябеснага, спрабуе асэнсаваць шляхі чалавечай гісторыі. Дарэчы, Кніга Ханоха — першы твор у монатэістычнай літаратуры, сюжэтам якога з’явілася падарожжа ў Рай, і гэта даволі моцна паўплывала на еўрапейскую так званую візіянерскую літаратуру, вяршынямі якой сталі «Боская Камедыя» Дантэ і «Страчаны Рай» Джона Мілтана. Фігура Ханоха як уладальніка сакральных ведаў стане, як кажуць зараз, культавай для містыкі — як яўрэйскай, так і хрысціянскай, а таксама для розных плыняў герметызму і эзатэрычнай літаратуры.
Яшчэ адно імя з нашчадкаў Шэта, якое ўрэзалася ў памяць чалавецтва і стала з уласнага агульным, хадзячай назвай, — сын Ханоха Метушэлах, або — праз грэчаскую мову — Мафусал, ці, як яго вымаўляюць найчасцей ва ўсходнеславянскіх мовах, — Мафусаіл. Ён праславіўся як чалавек, якому Бог даў пражыць на зямлі найвялікшы тэрмін — ажно 969 гадоў. I цяпер, калі мы бачым чалавека ці нават жывёліну, якія пражылі шмат больш за той час, што звычайна бывае адлічаны простым смяротным, мы ўсклікаем: «Сапраўдны Мафусаіл!» Адсюль жа паходзіць і выраз «мафусаілаў век». Старажытнай свядомасцю доўгае жыццё ўспрымалася як ласка Боская, як знак прыхільнасці Бога да чалавека, скарачэнне ж тэрміну жыцця — як паказчык незадаволенасці Бога чалавекам і разбэшчанасці апошняга. Мафусаіл быў адным з найвялікшых праведнікаў, і само яго імя паходзіць ад слоў мот — «смерць» і шалах — «адсылаць» (або шэлах — «меч»). Паданне кажа, што ён сваёй малітвай мог адсылаць смерць, змагацца з ёю (адольваць яе свайго кшталту духоўным мячом), і гэтая малітва, злучаная з малітваю Ноя, унука Мафусаіла, ратавала чалавецтва ад кары Божай. Вось чаму патоп пачаўся толькі пасля смерці Мафусаіла.
Аднак зло, нягледзячы на асобныя «выспачкі» праведнасці і дабра, усё больш і больш распаўсюджвалася сярод людзей. Асаблівай яго праявай сталі, паводле аповеду Кнігі Быцця, забароненыя Богам сувязі паміж таямнічымі «сынамі Божымі» і «дачкамі чалавечымі», нараджэнне ад гэтых сувязяў не менш таямнічых асілкаў-волатаў, ад якіх памнажалася зло на зямлі. Гэты кароткі аповед на пачатку шостага раздзела Кнігі Быцця — адзін з найстаражытнейшых і найцяжэйшых для інтэрпрэтацыі ў Бібліі. Хто маецца на ўвазе пад «сынамі Божымі» (ці «сынамі Бога»)? У арыгінале стаіць выраз бнэй га-Элогім, што можна перакласці і як «сыны моцных», «сыны магутных». Іудзейская экзэгеза даводзіць, што гаворка ідзе пра нейкіх асаблівых людзей, магчыма, найбольш моцных фізічна і найбольш багатых, якія ў сваёй ганарлівасці адышлі ад шляху Божага, супрацьпаставілі сябе Богу, што прывяло да катастрафічных вынікаў. Магчыма, маюйца на ўвазе нашчадкі Каіна, вобраз якога стаў пэўнаю парадыгмаю небяспечна-
га багаборніцтва, як і «сыны магутных». Хрысціянская экзэгеза бачыць у «сынах Божых» анёлаў, якія парушылі волю Бога. (Нагадаем, што, паводле іудзейскай традыцыі, анёлы не валодаюць свабодай волі і таму могуць дзейнічаць толькі ў адпаведнасці з загадам Бога.) Але, верагодна, такі падыход не адразу ўсталяваўся ў старажытнаяўрэйскай традыцыі; напэўна, існавала і тая версія, якую наследавала хрысціянства. Пра гэта сведчыць усё тая ж Кніга Эноха, згодна з якой злу навучылі людзей непаслухмяныя анёлы, што адпалі ад Бога. Дарэчы, менавіта з-за гэтай канцэпцыі паходжання зла, звязанай з падзеннем найвышэйшых іерархіяў, з залішняй дэтэрмінаванасцю зла ў свеце, Кніга Эноха і была ў свой час адхіленая яўрэйскімі мудрацамі і не трапіла ў канон Святога Пісання: монатэістычная думка не хацела пагаджацца з дуальнасцю Боскай сферы. Хрысціянская традыцыя таксама адкінула Кнігу Эноха, але яе вобразы і ідэі зрабілі вялікі ўплыў на хрысціянскую культуру, прынамсі на ўяўленні пра сатану (Люцыпара), які быў улюбёным анёлам Бога і паўстаў супраць Яго, апантаны сваёй бязмежнай гордасцю, а потым падбіў на такі ж бунт людзей. Так ці інакш, выток такога меркавання — гісторыя пра «сыноў Божых» і «дачок чалавечых» у Кнізе Быцця (Быц 6:1—4). Цікава, што гэты сюжэт з’яўляецца абсалютнай процілегласцю язычніцкім сюжэтам пра нараджэнне асаблівых людзей — герояў, як яны і зваліся, напрыклад, у элінскай міфалогіі, — толькі ад шлюбаў багоў і людзей, прычым апошнія выконвалі з пункту гледжання язычніцкай свядомасці ролю пасрэднікаў паміж багамі і людзьмі, з’яўляючыся чалавекабагамі. Такімі лічыліся ў Старажытным свеце ўсе абагаўлёныя ўладары — шумерскія цары-жрацы, егіпецкія фараоны, грэчаскія басілеўсы і інш. Жаданне весці свой род ад якога-небудзь бога ці багіні наследавалі і рымскія імператары, якія пасля смерці канчаткова абагаўляліся. У гэтым сэнсе Біблія выразна процістаіць усім астатнім культурам Старажытнасці, і сюжэт на пачатку 6-га раздзела Кнігі Быцця можа быць інтэрпрэтаваны як спроба свядома дыстанцавацца ад язычніцкіх культураў. На думку С. С. Аверынцава, у гэтым сюжэце яскрава выяўляецца той «новы тып грамадскай свядомасці, адметны ад міфалагіч-
КНІГІ ОНЛАЙН
