Біблія як феномен культуры і літаратуры
Частка I. Духоўны i мастацкі свет Торы: Кніга Быцця
Галіна Сініла
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 451с.
Мінск 2003
ратавацца ў каўчэгу. Яму даецца ўказанне ўзяць у каўчэг «ад усялякай плоці па два ... мужчынскага полу і жаночага няхай яны будуць» (Быц 6:19); адсюль у адпаведнасці са старажытным славянскім перакладам распаўсюджаны выраз: «всякой тварн по паре». Бог турбуецца аб працягу жыцця, і кожнае стварэнне павінна быць прадстаўленае дзвюма асобінамі — самцом і самкаю. Здаецца, што далей тэкст супярэчыць гэтаму: «I з усялякай скаціны чыстай возьмеш сабе па сямі, самца з самкаю, а са скаціны нячыстай — па два, самца з самкаю» (Быц 7:2; з гэтым месцам звязана таксама шырокараспаўсюджанае і заснаванае на скажэнні біблейнага тэксту «сем пар чыстых і сем нячыстых»; у тым і справа, што сем пар — толькі чыстых). Што гэта значыць, і чаму такое разыходжанне? Гэтую супярэчнасць можна прымірыць, памятаючы, што спачатку Бог дае ўказанне «якаснае» — аб захаванні прадстаўнікоў усяго жывога (таму — шнайім, «па два»), а пасля — «колькаснае»: па сем пар ад чыстых і толькі па адной — ад нячыстых. «Чыстыя» ці «нячыстыя» жывёлы ў іудзейскай традыцыі вылучаюцца па ўказанні Самога Бога ў далейшых кнігах Торы, і справа ў тым, што першыя (парнакапытныя, жвачныя, г. зн. недрапежныя) вартыя для ахвяравання Богу, а астатнія — не; да таго ж менавіта мяса чыстых чалавеку будзе дазволена ўжываць у ежу пасля патопу. Таму «чыстых» павінна быць больш паводле азначэння. Апрача таго, словы Божыя маюць, як заўсёды, глыбінны духоўны сэнс: як падкрэслівае Дз. У. Шчадравіцкі, «дабро для свайго распаўсюджвання патрабуе ў сем разоў болып намаганняў, чым зло»1.
I вось выкананыя ўсе наказы Госпада, і Hoax з роднымі (з жонкай, трыма сынамі і трыма жонкамі сыноў — усяго восем чалавек) уваходзіць у каўчэг і шчыльна зачыняе за сабою дзверы. Дакладней, сказана так: «I зачыніў Гасподзь за ім» (Быц 7:16). «I было, праз сем дзён вада патопу прыйшла на зямлю. // На шасцісоты год жыцця Ноаха, у другі месяц, у семнаццаты дзень месяца, у гэты дзень адкрыліся ўсе крыніцы вялікай бездані і вокны ня-
1 ІЦедровнцкнй Д. В. Введенне в Ветхнй Завет: В 8 т. Т. 1—3. Пятнкннжне Моясеево. С. 91.
бесныя расчыніліся: // I быў дождж на зямлі сорак дзён і сорак начэй...» (Быц 7:10—13). Які «другі месяц» маецца на ўвазе? Біблейны каляндар змяняўся некалькі разоў. У Кнізе Зыходу Бог дае Майсею наказ пачынаць адлік месяцаў з вясны, з месяца Авіў (у перакладзе з іўрыту — «колас», бо гэта пара, калі паспявае ячмень; прыкладна адпавядае красавіку). Пазней, пасля Вавілонскага палону, гэты месяц стаў называцца словам, якое было запазычана з акадскай мовы, — Нісан. Але раней, да часоў Майсея, новы год пачынаўся з першага асенняга месяца, які спачатку меў назву Этанім («моцныя», бо, згодна з паданнем, у першы яго дзень нарадзіліся галоўныя патрыярхі), а пасля Вавілонскага палону стаў звацца Цішры, або Цішрэй (з яго і зараз пачынаецца новы год у адпаведнасці з яўрэйскім месяцовым календаром; у сонечным еўрапейскім календары адпавядае верасню або другой палове верасня — першай палове кастрычніка). Такім чынам, патоп пачаўся ў семнаццаты дзень другога асенняга месяца, які зараз завецца Хешван і адпавядае кастрычніку і часткова лістападу. Гэта быў час, калі людзі «пакалення патопу» сабралі ўраджай і былі ўпэўненыя, што іх чакаюць толькі багацце і радасць, гулялі вяселлі (амаль ва ўсіх культурах яны прывязаныя да дажынкаў), пілі і елі, не ўсведамляючы, да якой бездані падышоў свет. Пазней евангельскія тэксты пацвердзяць, што такі погляд на час надыходу патопу ўсталяваўся яшчэ ў глыбокай старажытнасці. Падкрэсліваючы нечаканасць для грэшнікаў прыходу Месіі і Страшнага Суда, Ісус Хрыстос кажа: «...Але, як было ў дні Ноя, так будзе і ў прышэсце Сына Чалавечага, // Бо, як у дні перад патопам елі, пілі, жаніліся і выходзілі замуж, да таго дня, як увайшоў Ной у каўчэг, // I не думалі, пакуль не прыйшоў патоп і не знішчыў усіх, — так будзе і прышэсце Сына Чалавечага...» (Мац 24:37—39).
Так, патоп абрынуўся на грэшнае чалавецтва нечакана — менавіта таму, што яно абсалютна не ўсведамляла сваю разбэшчанасць. Апісанне патопу ў Бібліі сведчыць, што не толькі моцны лівень паліваў зямлю сорак дзён і сорак начэй, але і адчыніліся ўсе падземныя крыніцы, так што выйшаў з берагоў сусветны акіян. Усё ізноў стала той
самай вадзяной безданню, якая ўзгадваецца ў самым пачатку Кнігі Быцця: у выразе «адкрыліся ўсе крыніцы вялікай бездані» выкарыстана тое ж слова — тэгом («бездань», «хаос»), што і ў Быц 1:2. Двойчы паўтораная лічба «сорак» падкрэслівае, што патоп — страшэннае пакаранне чалавецтву, а сам лік «сорак» пры супастаўленні з іншым ужываннем яго (і кратных яму) у тэксце Бібліі (чатырыста гадоў егіпецкага рабства, сорак гадоў блукання па пустыні, сорак дзён паста, сорак гадоў міру і г. д.) дазваляе выявіць сэнс гэтага сакральнага ліку не толькі як тэрміну пакарання і пакаяння, але і ласкі Божай, у цэлым — як тэрміну канчатковага выяўлення волі Божай. Здаецца ізноў, што далей тэкст супярэчліва кажа пра сто пяцьдзесят дзён патопу (Быц 7:24; 8:3). Але гэты знешні алагізм тлумачыцца вельмі лёгка: паводка працягвалася 150 дзён, але толькі першыя 40 дзён узровень вады павышаўся, а астатнія 110 дзён яна стаяла, пакрываючы ўсю зямлю, і пачала спадаць толькі праз 150 дзён. Безумоўна, апісанне патопу ў Бібліі мае не толькі канкрэтны фізічны, але і глыбока метафізічны, духоўны сэнс: «I быў патоп на зямлі сорак дзён, і памножылася вада, і панесла каўчэг, і ён падняўся над зямлёю. // I ўзмацнялася вада і вельмі памнажалася на зямлі, і каўчэг пайшоў па паверхні вады. // I вада ўзмацнілася на зямлі надзвычайна, і пакрыліся ўсе высокія горы пад усім небам. // ...I загінула ўсялякая плоць, што рухалася па зямлі, з птушак, з жывёлаў, са звяроў і з усіх гадаў, што поўзаюць па зямлі, і ўсе людзі» (Быц 7:17—19, 21). Паказальна, што людзі названыя апошнімі: тэкст падкрэслівае, што чалавек у духоўным і маральным сэнсе апусціўся так нізка, што нават жывёлы і паўзуны вышэй за яго. Сама вада, што заліла ўсю зямлю, сімвалізуе ачышчэнне ад зла, што яе запаланіла (вада — старажытны сімвал чысціні і святасці), a ўзвышэнне каўчэга над зямлёй — узвышэнне праведнікаў, якіх у час страшэннай навалы ратуе Гасподзь. Нездарма ж далей у хрысціянскай традыцыі Ноеў каўчэг становіцца сімвалам Царквы, у якую ўваходзяць пакорныя волі Божай і ратуюцца ад пагібелі душы, а сам Ной успрымаецца як правобраз Месіі — выратавальніка чалавецтва (гл. 1 Пятр 3:20—21). Апісанне патопу паўстае парадыгмаю ўратаван-
ня ад зла і бяды праз вернасць Богу, чысціню памкненняў і ўчынкаў, сцвярджае асабістую адказнасць кожнага чалавека перад Богам і пакаранне толькі за ўласную віну: «I сцёр [Бог] усялякую істоту, што на паверхні зямлі — ад чалавека да скаціны, і гадаў, і птушак нябесных, і былі сцёртыя яны з зямлі; і застаўся толькі Hoax і тое, што з ім у каўчэгу» (Быц 7:23). На думку Дз. У. Шчадравіцкага, выраз «ад чалавека да скаціны» («ад чалавека да жывёліны") ізноў «падкрэслівае дэградацыю людзей, якія быццам бы прайшлі зваротны духоўны шлях — ад стану чалавечага да стану жывёльнага, бо ў іх цалкам стаў валадарыць жывёльны пачатак»1.
Роўна праз пяць месяцаў па старажытнаяўрэйскім календары вада патопу пачынае спадаць, і паказваецца з-пад вады самая высокая вяршыня блізкаўсходняй тэрыторыі, дзе і адбываецца дзеянне, — Арарат: «I спыніўся каўчэг у сёмы месяц, у семнаццаты дзень месяца, на гарах Арарацкіх» (Быц 8:4). Арарат, само імя якога роднаснае назве старажытнай дзяржавы Урарту, стаў сімвалам Арменіі, хоць і знаходзіцца зараз па-за яе межамі, на тэрыторыі Турцыі. Армянская цывілізацыя мае свае карані ў сівой старажытнасці; яна сапраўды нашчадак цывілізацыяў Урарту і Элама ў Месапатаміі; яна ж першай цалкам прыняла хрысціянства ў IV ст. н. э.; шмат што звязвае яе і са старажытнай біблейнай цывілізацыяй — яўрэйскай. Сам жа Арарат, дзякуючы біблейнаму тэксту, стаў сімвалам (як і Ноеў каўчэг, як і вясёлка, што з’явіцца пасля патопу) новага пачатку чалавецтва і адзінства чалавечай культуры. Такім чынам, каўчэг спыніўся на Арараце ў сёмым месяцы, г. зн. у першым вясеннім месяцы — Нісане, але выйсці з каўчэга было яшчэ немагчыма, бо вельмі доўга сыходзіла вада — ажно да дзесятага месяца, у першы дзень якога паказаліся вяршыні гор (Быц 8:5). Праз сорак дзён пасля спынення каўчэга Hoax адчыніў акно ўверсе і выпусціў крумкача, але той вярнуўся, бо не знайшоў сушы. Тады патрыярх выпусціў голуба, але і ён вярнуўся, бо вада яшчэ пакрывала ўсю зямлю («не знайшоў голуб месца спакою для нагі сваёй» (Быц 8:9). Hoax асцярожна ўзяў яго ў руку
1 ЕЦедровнцкнй Д. В. Введенне в Ветхяй Завет: В 8 т. Т. 1—3. Пятякннжне Моясеево. С. 94.
і занёс у каўчэг, а потым ізноў выпусціў праз сем дзён (у тэксце настойліва абыгрываюцца сакральныя лікі). «I з’явіўся да яго голуб у час вячэрні, і вось — сарваны ліст алівы схоплены дзюбаю яго...» (Быц 8:11). Так Hoax даведаўся, што вада пачала сыходзіць і што паказаліся невялічкія ўчасткі сушы. Здаецца, тэкст сведчыць аб тым, што паказаліся вяршыні дрэваў. Але Мідраш паведамляе, што на самой справе ўсе дрэвы загінулі падчас патопу і што голуб узяў гэты ліст алівы ў Ган Эдэн — Эдэмскім садзе, які, безумоўна, не закрануты быў патопам і брама якога расчынілася перад пасланнікам Ноаха. Так Сам Усявышні хацеў падбадзёрыць патрыярха і ўсё жывое ў каўчэгу і адначасова даць урок ім. Справа ў тым, што ў Эдэме было шмат дзівосных раслінаў, а голуб прынёс горкі ліст алівы. Тым самым ён як бы сказаў Ноаху: «Лепш атрымліваць ежу з рук Самога Усявышняга, нават калі яна горкая, чым карміцца з тваіх рук у каўчэгу, нават калі гэтая ежа салодкая, як мёд». Гэтая прыпавесць падкрэслівае найвялікшае значэнне для чалавека духоўнай ежы — Слова Божага. Сам жа прылёт голуба стаў для Ноаха весткаю, што з-пад вады паказаліся выспачкі сушы, бо голуб, не адпачываючы, не змог бы даляцець да Эдэма. Яшчэ праз сем дзён Hoax ізноў выпусціў голуба, і цяпер той знайшоў сабе месца для гнязда і не вярнуўся. Голуб гэты сапраўды ўвайшоў у гісторыю духу, у гісторыю культуры, стаўшы назаўжды сімвалам міру, жыватворнага спакою. 3 лістком ці маленькай галінкай алівы ён паўстае на шматлікіх выявах — ажно да галубкі Пікаса (ці Пікасо), што абвясціла мір пасля страшэннай навалы фашызму і Другой сусветнай вайны ў Еўропе. У біблейнай сімволіцы з самых старажытных часоў голуб — сімвал Руах га-Кодэш, Духа Святога, а аліва — асаблівае дрэва, бо менавіта з яе пладоў па ўказанні Бога здабываюць святы алей, якім памазваюцца святары і цары, выбраннікі Божыя, алей, які сімвалізуе духоўныя дары, ласку Божую. Для рэлігійнай свядомасці голуб з лістом алівы стаў сімвалам прымірэння чалавецтва з Госпадам, сімвалам яднання ўсіх людзей у Духу Божым — адзін з адным і з Адзіным Богам.
КНІГІ ОНЛАЙН
