Біблія як феномен культуры і літаратуры
Частка I. Духоўны i мастацкі свет Торы: Кніга Быцця
Галіна Сініла
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 451с.
Мінск 2003
1 Агада... С. 29.
2 Тамсама.
3 Тамсама. С. 30.
праведнага з грэшным, каб тое было з праведнікам, што і з грэшным; нядобрапрыстойна гэта Табе! Няўжо Суддзя ўсёй зямлі ўчыніць неправасуднае?» (Быц 18:23—25). Вось якое пытанне, аказваецца, хвалюе Аўраама: ці можа Бог, Які ёсць увасобленыя Справядлівасць і Міласэрнасць, пакараць за агульную віну горада (калектыву, суполкі, пакалення, роду і г. д.) нявіннага чалавека? Калі можа — што ж Ён за Бог? Адзначым, што ў самім гэтым пытанні — канстатацыя цалкам новага ўяўлення пра Бога, Які проста не можа ўчыніць неправасуддзе, ажыццявіць несправядлівасць. А інакш — ці патрэбна верыць у Яго? Ніколі раней і нават у культурах, паралельных па часе старажытнаяўрэйскай, багі не рабілі «справаздачу» чалавеку, не павінныя былі тлумачыць яму свае ўчынкі, часта паводзілі сябе невытлумачальна жорстка і крыўдна для чалавека. А тут чалавек упершыню кажа: «Нядобрапрыстойна Табе...» Упершыню Аўраам фармулюе так яскрава балючае пытанне тэадыцэі, неабходнасці апраўдання Бога: чаму ў нашым жыцці пакутуюць праведныя і ні ў чым не вінаватыя людзі, калі яны, наадварот, павінны быць узнагароджаныя? Як звязаць гэта са справядлівасцю Бога? (У Бібліі ёсць кніга, якая робіць пытанне тэадыцэі асноўным, — Кніга Іёва, або Іова.) Але Аўраам, відавочна, не проста хвалюецца за праведнікаў; ён яшчэ просіць Бога злітавацца над яўнымі грэшнікамі, ён заклікае Бога да міласэрнасці: «Няўжо... не даруеш месцу гэтаму?» Падкрэсліваючы надзвычайныя духоўныя якасці Аўраама, Дз. У. Шчадравіцкі піша: «...Аўраам незвычайна любіць людзей. ...Нам складана нават уявіць сабе вышыню духу, сілу любові праайца Аўраама. Ён моліць за найгоршых прадстаўнікоў ханаанскага народа, за людзей, якія дайшлі ў злачынствах супраць Бога і бліжніх да апошняй мяжы. Народ Садома цалкам варты свайго лёсу — і ўсё ж Аўраам моліць Бога... Мы часта сустракаемся са спробамі проціпаставіць мараль Старога Запавету маралі Новага Запавету. Павярхоўныя даследчыкі сцвярджаюць, што нібыта толькі Новы Запавет вучыць любові да бліжняга, а Стары Запавет — адплаце, помсце, у лепшым выпадку — справядлівасці. Але ж менавіта ў Старым Запавеце мы знаходзім такі прыклад найвялікшай любові праведніка да людзей, як малітва
праайца Аўраама за грэшныя гарады. Ці не да падобнага заклікае Хрыстос? — “...Любіце ворагаў вашых, благаслаўляйце тых, хто праклінае вас, рабіце дабро тым, хто ненавідзіць вас і маліцеся за тых, хто крыўдзіць вас і хто гоніць вас, II I будзеце сынамі Айца нашага Нябеснага...” (Мац 5:44—45). Робячы так, чалавек становіцца сынам Божым — калі ён любіць ворагаў і моліцца, як Аўраам, за тых, хто ненавідзіць яго»1. Вельмі слушная заўвага для тых, хто крыўдзіць старажытную і ўсё ж такі вечна новую старазапаветную традыцыю, спрабуе проціпаставіць Стары і Новы Запаветы. Гэта зрабіць немагчыма, бо і Ісус — нашчадак Аўраама. А старажытны Мідраш так паведамляе пра малітву Аўраама перад Госпадам за найвялікшых грэшнікаў і ліхадзеяў: «Молячыся пра дараванне грахоў Садому і Гаморы, Аўраам заклікаў Усявышняга, гаворачы: “Суддзя ўсёй зямлі ці зробіць неправасуднае? Госпадзі! Калі Ты жадаеш, каб свет утрымаўся, адмяні суд Свой, а споўніцца суд Твой — свету не быць. Ты зацягваеш пятлю з абодвух канцоў; зрабі крыху слабей адзін яе канец — даруй людзям хаця б частку іх грахоў, бо інакш — свету не вытрымаць”» (Бэрэшыт Раба 49)2. Нездарма, апелюючы да невымернай міласэрнасці Божай, яўрэйская традыцыя паўтарае, што Бог кіруе светам толькі праз міласць, бо калі б кіраваў праз суд, свет даўно б знік.
Безумоўна, самае цяжкае для чалавека — адмовіцца ад помсты, любіць і шкадаваць нават ворагаў. Аўраам не проста шкадуе, але яшчэ і прад’яўляе свайго кшталту «ультыматум» Богу: калі Ты Бог, пакажы Сваю сапраўдную справядлівасць, якая павінна быць міласэрнасцю. I Бог абяцае Аўрааму, што ён не знішчыць грэшны Садом, калі ў ім знойдуцца пяцьдзесят патаемных праведнікаў. Аднак Аўраам не супакойваецца: «...вось, я асмеліўся гаварыць да Уладыкі, хаця я — прах і попел. // Можа, не хопіць да пяцідзесяці праведнікаў пяці, няўжо Ты знішчыш з-за [нястачы] пяці ўвесь горад? I сказаў Ён: не знішчу, калі знайду там сорак пяць. // I працягваў ён гаварыць з Ім, і сказаў: можа, знойдзецца там сорак? I сказаў Ён: не
1 ІЦедровнцкнй Д. В. Введенпе в Ветхяй Завет: В 8 т. Т. 1—3. Пятккннжне Монсеево. С. 159—160.
2 Агада... С. 28.
зраблю дзеля сарака» (Быц 18:27—29). Як слушна заўважае Дз. У. Шчадравіцкі, «гэта адно з самых чуллівых і ўзвышаных апісанняў узаемінаў чалавека і Бога ва ўсёй сусветнай літаратуры. Так Бог робіць ласку чалавеку — і так чалавек упрошвае Бога за грэшнікаў»1. Можна нават дзёрзка зазначыць, што чалавек пэўным чынам «выхоўвае» Бога; вядома, гэта толькі жарт; гаворка ідзе пра тое, што ў славутай сцэне спрэчкі Аўраама з Богам перад намі паўстае працэс паступовага спасціжэння Бога як увасобленай Справядлівасці і Міласэрнасці, адкрыццё гэтых Яго якасцяў чалавечай свядомасцю. Бог абяцае Аўрааму, цярпліва адказваючы на новыя і новыя пытанні Свайго выбранніка, што і дзеля трыццаці, і дваццаці, і дзесяці праведнікаў Ён не пакарае грэшны горад. Пасля лічбы «дзесяць» Бог спыняе сваю гутарку з Аўраамам. Тым самым Ён дае зразумець, што духоўнай энергіі дзесяці праведнікаў дастаткова, каб выратаваць цэлы горад, а вось менш дзесяці — малавата... Адсюль ідзе ўяўленне іудаізму пра міньян — кворум з дзесяці дарослых мужчынаў (старэйшых за трынаццаць гадоў), які дастатковы для таго, каб звяртацца з калектыўнаю малітваю да Бога, і гэтая малітва мае вялікую выратавальную моц. Калі ж міньяна няма, кожны моліцца Госпаду асобна.
Па сутнасці, перапыняючы спрэчку з Аўраамам, Бог дае зразумець, што справядлівасць мусіць існаваць разам з міласэрнасцю, што пакаранне ліхадзеяў таксама можа абярнуцца міласцю — перадусім да іх ахвяраў, як і залішняя літасць да ліхадзеяў — бязлітаснасцю да іх ахвяраў, і што — галоўнае — праведнік заўсёды будзе выратаваны за сваю праведнасць (так будзе выведзены з Садома Лот са сваёю сям’ёю). Гэты дыялог паміж Усявышнім і Аўраамам вельмі важны: упершыню сцвярджаецца думка пра асабістую адказнасць кожнага чалавека перад Богам, пра недапушчальнасць думкі, што Бог можа караць нявінных за віну іншых (пазней гэтая думка будзе ўзмоцненая і яскрава праартыкуляваная ў кнігах «пісьмовых» прарокаў). Бог судзіць кожнага чалавека «па шляхах яго», прычым міласэрнасць у гэтым судзе пераважвае: нават
1 ІЦедровнцкнй Д. В. Введенне в Ветхнй Завет: В 8 т. Т. 1—3. Пятнкннжне Моясеево. С. 160.
маленечкая іскра дабрыні і святла ў чорнай душы, добрая справа, зробленая ад душы, могуць адцягнуць прысуд Божы. У той жа час, на думку Торы, кожны чалавек павінны адчуваць адказнасць перад Богам і светам за грахі свайго часу, свайго пакалення, і толькі такі чалавек з’яўляецца сапраўды высокамаральным чалавекам. Гэтыя дзве антынамічныя ісціны ўтвараюць своеасаблівае «сілавое поле» біблейнай этыкі. У славутым эпізодзе ў 18-м раздзеле Кнігі Быцця Аўраам паўстае як сапраўдны праведнік, наскрозь адкрыты свету і трывожыцца за яго лёс, міласэрны да грэшнікаў. Вось чаму ў Талмудзе і Мідрашах ён звыкла параўноўваецца з Ноем і проціпастаўляецца яму як «праведнік без футра» — «праведніку ў футры».
Пасля хваляванняў, звязаных з пакараннем грэшных ханаанскіх гарадоў, з сумным лёсам праведніка Лота, які перабольшыў свае магчымасці, не разлічыў сілы і апынуўся ў страшэннай сітуацыі, назаўжды страціўшы дар і прызванне Божыя, Аўраам зазнаў нарэшце вялікую радасць: Сара нарадзіла Йіцхака і змагла карміць яго сваім малаком. Калі ж немаўля аднялі ад грудзей, Аўраам зрабіў вялікае свята, на якім, паводле Агады, Сара спыніла ўсе плёткі пра тое, што сын — не яе, накарміўшы сваім малаком усіх немаўлят, з якімі маці прыйшлі на бяседу. Гасподзь зрабіў твар Ісаака такім падобным да твару Аўраама, што ўсе перасталі сумнявацца з-за стагадовага ўзросту Аўраама, ці яго гэта і сын, і міжволі казалі: «Так, Ісаак — сын Аўраама» (Бава Мецыа 87). I з гэтым жа сынам, якога любіў Аўраам да сардэчнага болю, звязанае самае галоўнае і амаль непераноснае выпрабаванне яго жыцця, якое ён вытрымаў з гонарам, бо яшчэ больш бязмежна любіў Бога. Дарэчы, Агада паведамляе: «Калі Ісаак быў адняты ад грудзей, Аўраам зрабіў вялікае свята. Сатана ж казаў перад Госпадам: “Уладыка! Вось які гэты праведнік Твой: святкуе з гасцямі, а ці прынёс ён Табе ў ахвяру хоць аднаго вала, хоць адну галубку, хоць адно птушаня?” — “Аўраам, — адказаў Гасподзь, — знаходзіць найвышэйшую радасць у сыне, але вось убачыш, Я загадаю яму прынесці сына ў ахвяру, і ён адразу выканае волю Маю”»1.
1 Агада... С. 32.
Несумненна, трагічнай кульмінацыяй узаемінаў Аўраама і Бога стала ахвярапрынашэнне Аўраамам свайго сына Ісаака — ахвярапрынашэнне, якое так і не здзейснілася, і ў гэтым найвялікшы сэнс 22-га раздзела Кнігі Быцця, які пра яго распавядае. Бог, Які, здаецца, так нядаўна дэманстраваў і Аўрааму, і чытачу Сваю міласэрнасць, патрабуе ад Свайго выбранніка чагосьці жудаснага: «...вазьмі сына твайго, адзінага твайго, якога ты любіш, Йіцхака; і пайдзі ў зямлю Морыя, і прынясі яго там ва ўсеспаленне на адной з гор, пра якую Я скажу табе» (Быц 22:2). Аўраам беспярэчна, ні аб чым не пытаючыся ў Бога (як не пытаўся ён у Яго ні аб чым, адгукаючыся на заклік пайсці з краіны Харан), падпарадкоўваецца Яго волі. Тэкст гранічна лаканічны і нібыта спецыяльна не прапісаны да канца, таму і пакідае шырокую прастору для дадумвання, пераасэнсавання, розных інтэрпрэтацыяў. Што адбывалася ў душы Аўраама? Ці мог ён сумясціць у сваёй свядомасці вобраз Бога, які ён выпеставаў у сваёй душы, і гэтае бязлітаснае патрабаванне? Ці не ўзнікалі ў яго душы нараканне і пратэст? Як можна меркаваць, Аўраам, які заключыў Запавет з Богам, цалкам давярае Яму, верачы, што Гасподзь знойдзе выйсце з гэтай абсурднай сітуацыі, што ўсё растлумачыцца, стане на свае месцы, і гэта пацвярджаецца наступным тэкстам.
3 надзвычайнай, амаль кінематаграфічнай, выразнасцю і дакладнасцю тэкст дэманструе дзеянні Аўраама. Тэкст перанасычаны дзеясловамі, і ва ўсіх рухах адчуваецца нейкая дурная механічнасць, нямое здзіўленне, утрапенне: «I падняўся Аўраам рана раніцою, і асядлаў асла свайго, і ўзяў з сабою двух хлопчыкаў сваіх і Йіцхака, сына свайго, і накалоў дровы для ўсеспалення, і ўстаў, і пайшоў на месца, пра якое сказаў яму Бог. // На трэці дзень узняў Аўраам вочы свае і ўбачыў тое месца здалёк» (Быц 22:3—4). Ён пакідае пад гарой двух хлопчыкаў (паводле падання, адным з іх быў Йішмаэль, а другім — проста хлопчыкслуга) і асла, бярэ з сабою вязанкі дроваў для ўсеспалення і пачынае ўзыходжанне (безумоўна, яно мае сімвалічны сэнс) разам з Йіцхакам, які, здаецца, нічога не падазрае. Але па дарозе адбываецца дзіўны дыялог паміж бацькам і сынам, напоўнены трагічнай іроніяй, бо страшная ісціна
КНІГІ ОНЛАЙН
