Біблія як феномен культуры і літаратуры
Частка I. Духоўны i мастацкі свет Торы: Кніга Быцця
Галіна Сініла
Выдавец: Беларуская навука
Памер: 451с.
Мінск 2003
выпадкова «знайшоў яго нехта, калі ён блукаў па полі, і спытаў яго той муж, кажучы: чаго ты шукаеш?» (Быц 37:15). Гэтая простая знешне сцэна таксама тоіць у сабе глыбока схаваныя падтэксты: як іш («муж», без пэўнага артыкля, г. зн. «нехта»), ужо вызначаўся ў Торы анёл, пасланы Богам. Магчыма, і тут анёл з’яўляецца, каб падтрымаць Іосіфа ў цяжкую хвіліну, каб дапамагчы разабрацца ў самім сабе. I на кардынальнае пытанне нашага жыцця — «Чаго ты шукаеш?» («Да чаго ты імкнешся?», «У чым бачыш ты мэту і сэнс жыцця?») — Іосіф адказвае: «...братоў маіх шукаю я...» (Быц 37:16). Так семнаццацігадовы Іосіф робіць свой канчатковы выбар: ён павінен усё зрабіць для сваіх братоў, для іх фізічнага і духоўнага выратавання, і калі трэба, пайсці на самыя цяжкія ахвяры. I толькі тады «той чалавек» (пасланец Божы) накіроўвае Іосіфа да братоў.
Чым сустракаюць браты свайго адметнага ад іх брата, вядома: «Цяпер жа пойдзем і заб’ем яго...» У іх душах, якія яшчэ не прасвятлелі, здаецца, пануе толькі нянавісць. Але ўжо і на гэтым этапе біблейны апавядальнік дэманструе, што, дзякуй Богу, няма гэтага суцэльнага адзінства нянавісці, адзінадушнага імкнення да забойства. Так, першынец Іакава ад Леі — Рэувен (Рувім), як толькі пачуў страшныя словы сваіх братоў, сказаў адразу: «...не будзем пазбаўляць яго жыцця!» (Быц 37:21). Рувім нагадвае братам, які гэта страшэнны грэх — забойства, ён заклінае братоў: «...не пралівайце крыві! ...не накладайце рук на яго!» (Быц 37:22). Ён прапануе братам кінуць Іосіфа ў яму (калодзеж, з якога сышла вада; у арыгінале — бор, штучна зробленае паглыбленне ў скале для збору дажджавой вады; такі калодзеж закрывалі камянямі, пакідаючы вельмі вузкае выйсце), і менавіта дзеля таго, як падкрэслівае апавядальнік, «каб пазбавіць яго ад рук іх, каб вярнуць яго да бацькі іх» (Быц 37:22). Вельмі важна, што ў гэты час з трывогай думае Рувім і пра лёс брата, і яшчэ больш — пра пачуцці бацькі, пра тое, што адбудзецца з ім, калі даведаецца ён пра смерць свайго ўлюбёнца. I вельмі важна, што браты паслухаліся старэйшага брата, што іх розум не адолелі самыя страшэнныя інстынкты. Праўда, потым яны ізноў, калі ўжо звяжуць Іосіфа і кінуць у яму, захочуць
забіць яго, але іх спыніць разважлівы Йегуда (Іуда): «I сказаў Йегуда братам сваім: што карысці, калі мы заб’ем брата нашага і схаваем яго кроў? // Пойдзем, прададзім яго йішмаэльцянам, а рука наша няхай не будзе на ім, бо ён брат наш, плоць наша. // I паслухаліся яго браты» (Быц 37:26—27). Як відавочна, хоць апелюе Йегуда перадусім да карыслівых інстынктаў братоў, але ж пераконвае іх у тым, што нельга браць на сваю душу такі страшны грэх, як забойства, тым больш — роднага брата. Такім чынам, якія ні цьмяныя душы братоў, але хаваецца ў гэтых душах іскра святла, іскра Божая... Яе і павінен выявіць, раздзьмуць у вялікі агонь віны, пакаяння, сумлення Іосіф, які чуе ўсе размовы сваіх братоў.
Браты прынялі важнае рашэнне: не забіваць Іосіфа, і ўжо на гэтым этапе можна канстатаваць, што падсвядомая варожасць, як і свядомая зайздрасць і рэўнасць, уласцівыя архаічнаму «блізнечнаму міфа», крыху саступілі, не адбылося непапраўнага, не пралілася нявінная кроў... Дакладней, яна пралілася, але гэта не была кроў чалавечая, кроў Іосіфа. Браты вырашылі прыслухацца да парады Йегуды і адправіць Іосіфа як мага далей ад бацькоўскай хаты. Як можна зразумець, яны вырашылі зрабіць гэта не столькі з-за сквапнасці і карыслівасці, колькі з-за рэўнасці да бацькі: будзе гэты пястун бацькі далёка ад хаты, бацька і забудзецца на яго, перажыве як-небудзь сваё гора. Да таго ж з тэксту не зусім зразумела, хто прадаў Іосіфа — браты ці купцы-мідзяніцяне (мадзіаніцяне), бо напісана так: «I калі праходзілі міма людзі мідзянскія, купцы, яны выцягнулі і паднялі Ёсэфа з ямы, і прадалі Ёсэфа йішмаэльцянам за дваццаць срэбранікаў; а тыя адвялі Ёсэфа ў Міцраім» (Быц 37:28). Іудзейскі каментар кажа, што гэта зрабілі менавіта мідзяніцяне, якія пачулі крыкі Іосіфа, a браты яго ў гэты час сядзелі і спакойна елі хлеб. Яўрэйскія мудрацы сурова ўпікаюць ім за гэта: «У той час, калі ў іх вушах яшчэ стаіць крык пакінутага на пагібель брата, яны садзяцца есці»1. Далейшы тэкст Торы падкрэслівае, што Іосіф быў не праданы братамі, а выкрадзены, бо сам Іосіф кажа: «...я ўкрадзены быў з зямлі іўрым [яўрэяў]»
1 Герц Й. Г. Комментарнй... С. 185.
(Быц 40:15). Так ці інакш, браты нічога не робяць, каб перашкодзіць таму, што Іосіфа забіраюць з сабою купцы. Гандляры-вандроўнікі, што ідуць з караванам у Міцраім (Егіпет), зводзяць яго з сабою. Як можна зразумець з тэксту, у продажы роднага брата (ці ў адпраўцы яго ў Егіпет) не ўдзельнічае Рэувен. Браты падазраюць яго (і небеспадстаўна) у спачуванні да Іосіфа і таму імкнуцца ўсё зрабіць употай ад старэйшага брата. Мідраш падкрэслівае, што Рэувен адчуваў асаблівую адказнасць за Іосіфа як першынец Іакава (да таго ж ён правініўся раней перад бацькам) і не мог спакойна есці з астатнімі братамі, a пайшоў ад іх, каб вызваліць Іосіфа. Рэувен адзін з усіх братоў разумеў, якім страшэнным ударам для бацькі будзе страта яго ўлюбёнца (астатнія і не думаюць пра пачуцці і здароўе бацькі). Але калі ён прыйшоў да ямы, то знайшоў яе пустою. Паказальна, як добра перадае старажытны аўтар вялікае ўзрушэнне і роспач Рэувена: «Рэувен жа прыйшоў да ямы — і вось, няма Ёсэфа ў яме. I разадраў ён адзенне сваё, // I вярнуўся да братоў сваіх, і сказаў: хлопчыка няма, а я, куды я дзенуся?» (Быц 37:30). Які выразны гэты паўтор, што перадае душэўны боль Рэувена: «...а я, куды я дзенуся?» Ён хоча сказаць: як прыйду я да бацькі? як змагу зірнуць яму ў вочы? Ён не знаходзіць сабе месца ад таго, што не змог папярэдзіць учынак братоў, не змог адхіліць небяспеку ад брата, які сышоў у невядомасць, і ад бацькі, якога можа забіць гэты ўдар.
Так, цяпер браты мусяць неяк растлумачыць тое, што адбылося з Іосіфам, бацьку. Як вядома, яны бяруць рознакаляровую вопратку (кепюнет), якую з такім, напэўна, задавальненнем здзёрлі з Іосіфа (вось табе, вось табе, не будзеш франціць!) перад тым, як звязаць яго і апусціць у яму, і пэцкаюць яе крывёю зарэзанага казляняці, а потым прыносяць гэтае адзенне бацьку як доказ, што на Іосіфа напаў драпежны звер, разарваў і з’еў яго. 3 вялізнай сілай і экспрэсіяй перададзенае ў тэксце несуцешнае гора Іакава, для якога жыццё страчвае ўсялякі сэнс са стратаю яго ўлюбёнага сына: «I разадраў Йаакоў вопратку сваю, і ўсклаў , зрэбніцу на чрэслы свае, і аплакваў сына свайго многія дні. Ц 1 сабраліся ўсе сыны яго і ўсе дачкі яго, каб суцешыць яго; але ён не хацеў суцешыцца і прамовіў: у смут-
ку сыйду я да сына майго ў апраметную. Так аплакваў яго бацька яго» (Быц 37:34—35).
«...сыйду я да сына майго ў апраметную» — у арыгінале на месцы слова «апраметная» стаіць слова шэоль, якое азначае ў Танаху пекла, але яшчэ не ў тым, больш познім, сэнсе (як месца, дзе пакутуюць грэшнікі), а хутчэй як замагільны свет. 3 другога боку, пра праведнікаў ніколі не гаворыцца, што яны сышлі ў шэоль; пра іх гаворыцца, што яны «прыклаліся [далучыліся] да народа свайго», і, як можна зразумець, так Гасподзь вырашае лёс толькі праведнікаў. Чаму ж так кажа Іакаў? Напэўна, таму, што смерць Іосіфа ад драпежнага звера, апрача таго, што яна заўчасная, з’яўляецца вельмі жудаснай, пакутлівай, і, магчыма, на думку Іакава, яго сын заслужыў гэта за нейкі яму невядомы страшэнны грэх. Як мяркуе Дз. У. Шчадравіцкі, Іакаў, «ахоплены горам... страціў на доўгі час прароцкую інтуіцыю і не мог даведацца, што Іосіф на самой справе жывы»1; і, дададзім, што ён ні ў чым не вінаваты. А любоў патрыярха да сына была такой вялікай, што ён гатовы развітацца і з гэтым светам, і з нябесным светам праведнікаў, і сысці да Іосіфа ў царства смерці.
Словы Іакава пра апраметную, дзе нібыта знаходзіцца яго сын, падказваюць глыбінную сімволіку ўсёй прыпавесці пра Іосіфа. Сапраўды, Іосіф, якога спачатку распранулі, агалілі (а распрананне і агаленне ў старажытнай свядомасці сімвалічна суадносяцца са смерцю — напрыклад, у шумерскай паэме «Сыходжанне Інаны ў падземнае царства»), потым апусцілі ў яму (роў, сухі калодзеж). Пусты калодзеж, з якога сышла вада, у Танаху сімвалізуе менавіта шэоль, магілу (у такім сэнсе гэты вобраз вельмі часта ўжываецца ў Псалтыры). Такім чынам, спуск у яму таксама сімвалізуе смерць і суадносіцца з адным з найстаражытнейшых архетыпаў — спуск у падземны свет (у пекла); важна нагадаць адразу, што гэты спуск прадугледжвае вяртанне. Вельмі важным сімвалам з’яўляецца і казляня, заколатае «замест» Іосіфа. Казляня, як і ягня, — найстаражытнейшая ахвярная жывёліна; тое, што казляня нібыта замяняе сабою Іосіфа, адразу прымушае суаднесці гэты
1 ІЦедровнцкнй Д. В. Введенне в Ветхнй Завет: В 8 т. Т. 1—3. Пятякняжне Монсеево. С. 260.
эпізод з эпізодам ахвярапрынашэння Аўраама (звязвання Ісаака), дзе Ісаака ў рэшце рэштаў замяняе на ахвярніку ягня. Тут «працуе» (вядома, толькі як памяць культуры) і яшчэ больш старажытная сімволіка, звязаная з вельмі распаўсюджаным у Месапатаміі шумерскім культам прыгожага юнака-пастуха Думузі (у вавілонян — Тамуз), які становіцца першай нявіннай ахвярай, ідучы ў падземнае царства за сваю жонку Інану, і якога ў містэрыях у яго гонар падмяняе казляня, што прыносіцца ў ахвяру; але ў тым і справа, што надыходзіць тэрмін, і Думузі вяртаецца з падземнага царства, а з ім ажывае ўся прырода (вось чаму, паводле задумы Томаса Мана, Іосіф, які сядзіць у яме, часткова атаясамлівае сябе з Думузі, упэўнены, што ён абавязкова вернецца ў родную хату). Такім чынам, старажытны тэкст дае нам зразумець, што Іосіф нібыта прынесены ў ахвяру і сам сябе прыносіць у ахвяру за братоў. Яго скрываўленае адзенне — сімвал пакутніцтва, бо яму і на самой справе давядзецца прайсці праз шматлікія пакуты. Але ён усё вытрымае і пераможа смерць, якая будзе часта вельмі блізка падыходзіць да яго. Такім чынам, унутраны, сімвалічны сюжэт гісторыі пра Іосіфа звязаны з пераадоленнем смерці. Больш таго, герой будзе перажываць шэраг сімвалічных смерцяў і нараджэнняў, пераадольваючы не толькі знешнія абставіны, але і самога сябе, упарта выходзячы з «апраметнай», з чарговай «ямы» да новых вышыняў чалавечага духу, чалавечнасці.
КНІГІ ОНЛАЙН
